Վիքիպեդիա

Միջնադարյան փիլիսոփայություն

Միջնադարյան փիլիսոփայություն, փիլիսոփայության զարգացման պատմական շրջան, որը գոյություն է ունեցել միջնադարում, սկսած 5-րդ դարից՝ Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկումից մինչև 15-րդ դար՝ Վերածննդի դարաշրջան[1]։ Միջնադարյան փիլիսոփայությունը որպես անկախ փիլիսոփայական ուսմունք, ուսումնասիրություն, սկիզբ է առել Բաղդադում 8-րդ դարի կեսերին[1], տարածվել է Ֆրանսիայում՝ Կառլոս Մեծի շրջիկ դատարանում, 8-րդ դարի վերջին քառորդում[1][2]։ Այն որոշվում է մասամբ Հունաստանի և Հռոմի Անտիկ աշխարհի զարգացած հին մշակույթը վերագտնելու գործընթացով[1], մասամբ ՝ աստվածաբանական խնդիրները լուծելու և սուրբ վարդապետությունը աշխարհիկ ուսուցման հետ ինտեգրելու անհրաժեշտությամբ։

Փիլիսոփայությունը նստած է յոթ ազատ արվեստների միջև, (12-րդ դար):

Միջնադարյան փիլիսոփայության պատմությունը, սովորաբար բաժանվում է երկու հիմնական ժամանակաշրջանների. Լատինական Արևմուտքում վաղ միջնադարից սկսած մինչև 12-րդ դարը, երբ Արիստոտելի և Պլատոնի գործերը նորից հայտնաբերվեցին, թարգմանվեցին ու ուսումնասիրվեցին, և «ոսկե դարաշրջանը» «12-րդ, 13-րդ և 14-րդ դարերի Լատինական Արևմուտքում, որը ականատես եղավ հին փիլիսոփայության վերականգնման գագաթնակետին, ինչպես նաև արաբ մեկնաբանների ընդունելությանը[1], և կրոնի փիլիսոփայության, տրամաբանության, և մետաֆիզիկայի։

Միջնադարին արհամարհանքով էին վերաբերվում Վերածննդի դարաշրջանի հումանիստները, այն համարելով բարբարոսական «միջին ժամանակաշրջան» հունական և հռոմեական մշակույթի դասական դարաշրջանի և դասական մշակույթի վերածննդի միջև[1]։ ժամանակակից պատմաբանները միջնադարը համարում են փիլիսոփայության զարգացման դարաշրջան, որտեղ իր մեծ ազդեցությունն է ունեցել քրիստոնեական աստվածաբանությունը։ Դարաշրջանի ամենանշանավոր մտածողներից մեկը՝ Թովմա Աքվինացին, երբեք իրեն փիլիսոփա չի համարել և քննադատել է փիլիսոփաներին՝ «ճշմարիտ և պատշաճ իմաստությունից զերծ մնալու համար»[3]։

Այս ժամանակահատվածում քննարկված խնդիրները հավատի հարաբերությունն է բանականությանը, Աստծո գոյությունն ու պարզությունը, աստվածաբանության և մետաֆիզիկայի նպատակը, գիտելիքի համընդհանուրի և անհատականացման խնդիրները[4]։

Բնորոշ գծեր խմբագրել

 
Ավիցեննա

Միջնադարյան փիլիսոփայությունը մեծ ուշադրություն է դարձնում աստվածաբանականին[5]։ Միջնադարյան մտածողները՝ Ավիցեննան, Ավեռոեսը (Իբն Ռուշդ) և այք, իրենց ընդհանրապես փիլիսոփա չէին համարում։ Նրանց համար փիլիսոփաները հին հեթանոսական գրողներն էին, ինչպիսիք են Պլատոնը և Արիստոտելը[4]։ Սակայն նրանց աստվածաբանությունն օգտագործում էր հին փիլիսոփաների մեթոդներն ու տրամաբանական տեխնիկան՝ աստվածաբանական դժվարին հարցերի լուծումը գտնելու համար։ Թոմաս Աքվինացին, հետևելով Պիեր Դամիանին, պնդում էր, որ փիլիսոփայությունը աստվածաբանության աղախինն է (ancilla theologiae): Չնայած փիլիսոփայության վերաբերյալ իրենց այս տեսակետին միջնադարյան մտածողներին հաջողվեց ձևավորել նոր, ինքնատիպ փիլիսոփայություն։ Այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Օգոստինոս Երանելին և Թովմա Աքվինացին, մեծ հաջողություններ ժամանակավորության և մետաֆիզիկայի փիլիսոփայության մեջ։

Միջնադարյան բոլոր փիլիսոփաների աշխատանքների հիմքում ընկած սկզբունքներն են՝

  • Տրամաբանության, դիալեկտիկայի և վերլուծության օգտագործումը ճշմարտությունը բացահայտելու համար, որը հայտնի է որպես հարաբերակցություն (ratio),
  • Հարգանք հին փիլիսոփաների, մասնավորապես, Արիստոտելի իմացության նկատմամբ, ինչպես նաև հարգանք նրանց հեղինակության նկատմամբ (auctoritas),
  • Փիլիսոփայության պատկերացումները աստվածաբանական ուսմունքի հետ համադրելու պարտավորությունը (concordia)[4]:

Ժամանակաշրջանի ամենաքննարկվող հարցերից մեկը հավատքն ընդդեմ բանականությանն էր։ Ավիցեննան և Ավեռոեսը երկուսն էլ ավելի շատ թեքվում էին բանականության կողմը։ Օգոստինոս Երանելին նշում էր, որ երբեք թույլ չի տա՝ իր փիլիսոփայական հետազոտությունները դուրս գան Աստծո լիազորություններից[6]։ Անսելմը փորձեց պաշտպանվել այն բանի դեմ, ինչը, իր կարծիքով, մասամբ հարվածում էր հավատքին, մի մոտեցում, որը թույլ էր տալիս ՛ հավատք, և՛ բանականություն։ Հավատի/բանականության խնդրի օգոստինյան լուծումը հավատալն է, այնուհետև ձգտել հասկանալը (fides quaerens intellectum):

Պատմություն խմբագրել

 
Օգոստինոս Երանելի,17-րդ դար

Վաղ միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայություն խմբագրել

Վաղ միջնադարյան փիլիսոփայությունն ընդգրկող ժամանակաշրջանի սահմանները հակասությունների առարկա են[4]։ Ընդհանուր առմամբ, ընդունված է համարել, որ այն սկսվում է Օգոստինոս Երանելիի (354–430)[7] ժամանակներից, և ավարտվում է լուսավորության տևական վերածննդով տասնմեկերորդ դարի վերջին՝ բարձր միջնադարի սկզբին։

Հռոմեական կայսրության փլուզումից հետո Արևմտյան Եվրոպան ընկավ, այսպես կոչված, «խավարի դարաշրջան»։ Վանքերը հանդիսանում էին ակադեմիական ուսուցման առանցքային, սահմանափակ հաստատաություններ, կարելի է ենթադրել, որ դրանք արդյունք էին Սբ․ Բենեդիկտի 525 թ. ընդունած օրենքի, որը վանականներից պահանջում էր ամեն օր կարդալ Աստվածաշունչը, և առաջարկի, ինչի համաձայն Մեծ պահքի սկզբում յուրաքանչյուր վանականին գիրք կտրվի։ Հետագա ժամանակաշրջաններում վանականներն կրթում էին կառավարիչներին, աստիճանավորներին և եկեղեցականներին[4]։

Վաղ քրիստոնեական միտքը, մասնավորապես հայրապետական շրջանում, հակված էր ինտուիցիոնալ և միստիկական լինելուն և ավելի քիչ էր կախված տրամաբանությունից ու տրամաբանական փաստարկներից։ Այն նաև ավելի շատ է շեշտը դնում է Պլատոնի միստիկական համոզմունքների վրա, և ավելի քիչ՝ Արիստոտելի համակարգված մտածողության վրա։ Արիստոտելի այս շրջանի աշխատանքների մեծ մասն անհայտ էին Արևմուտքին։ Գիտնականները ապավինում էին Բոետիոսի կողմից Արիստոտելի «Կատեգորիաներ»-ի լատիներեն թարգմանություններին, «Բացատրությունների մասին» տրամաբանական աշխատությանը և Պորփյուրի «Արիստոտելի «Կատեգորիաների» ներածությունը» կամ պարզապես «Ներածությունը»։

Երկու հռոմեացի փիլիսոփա՝ Օգոստինոս Երանելիին և Բոետիոսը, մեծ ազդեցություն են ունեցել միջնադարյան փիլիսոփայության զարգացման վրա։ Օգոստինոսը համարվում է եկեղեցու հայրերից մեծագույնը։ Նա հիմնականում աստվածաբան և նվիրյալ գրող էր, բայց նրա գրվածքների մեծ մասը փիլիսոփայական բնույթ ունի։ Նրա գրվածքների թեմաներն են ճշմարտությունը, Աստված, մարդկային հոգին, պատմության իմաստը, պետությունը, մեղքը և փրկությունը։ Ավելի քան հազար տարի շարունակ աստվածաբանության կամ փիլիսոփայության լատինական աշխատություններում մեջբերվում էր նրա գրածները, կամ վկայակոչվում՝ նրա հեղինակությունը։ Օգոստինոսի գրվածքներից որոշները իրենց ազդեցությունն են ունեցել են վաղ ժամանակակից փիլիսոփայության զարգացման վրա (օր․՝ դեկարտյան փիլիսոփայություն)[8]։ Անիցիոս Մանլիոս Տորկվատոս Սևերինոս Բոետիոսը (մոտ 480-524) քրիստոնյա փիլիսոփա էր, ծնվել էր Հռոմում՝ հին և ազդեցիկ ընտանիքում։ 510 թվականին նա դարձել է հյուպատոս Օստգոթերի թագավորությունում։ Նա նույնպես իր ազդեցությունն է ունեցել վաղ միջնադարյան ժամանակաշրջանի փիլիսոփայության վրա (այնքան, որ այն երբեմն անվանում են Բոետյան ժամանակաշրջան)[9]։ Նա մտադրվել էր հունարենից լատիներեն թարգմանել Արիստոտելի և Պլատոնի բոլոր գործերը։ Թարգմանել է Արիստոտելի տրամաբանական աշխատություններից շատերը, ինչպիսիք են՝ «Բացատրությունների մասին»-ը և «Կատեգորիաներ»-ը։ Նա մեկնաբանություններ է գրել այս աշխատանքների և Պորփյուրի «Ներածության» վերաբերյալ։ Սա միջնադարյան փիլիսոփայական աշխարհ մտցրեց համընդհանրության գաղափարը[8]։

 
Աբբոն Ֆլյորինսկիի

Արևմուտքում ուսման առաջին նշանակալից նորացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ Կառլոս Մեծը, Քանդիդուսի, Պետեր Պիզացիի և Ալքուինի խորհուրդներով, գրավեց Անգլիայի և Իռլանդիայի գիտնականներին։ Նա 787 թվականին Կայսերական հրամանագրով դպրոցներ ստեղծեց իր կայսրության յուրաքանչյուր աբբայությունում։ Այս դպրոցները, որոնցից առաջացել է սխոլաստիկա անվանումը, դարձան միջնադարյան ուսուցման կենտրոններ։

Հովհան Սկոտ Էրիուգենան (մոտ 815 - 877) իրավահաջորդը պալատական դպրոցի ղեկավար, իռլանդացի աստվածաբան և նեոպլատոնականության փիլիսոփա Ալքուինին էր։ Նա հայտնի է Կեղծ Դիոնիսիոս Արեոպագացու (հունարեն աստվածաբանական աշխատությունների ժողովածուի անհայտ հեղինակ) աշխատանքների թարգմանություններով ու մեկնաբանություններով։ Այս ժամանակահատվածում ի հայտ եկան մի շարք դավանաբանական հակասություններ, ինչպիսին է այն հարցը, թե արդյո՞ք Աստված որոշեց ոմանց փրկել, և ոմանց էլ դատապարտել։ Միևնույն ժամանակ, Պասխասիուս Ռադբերտուսը բարձրացրեց մի կարևոր հարց կապված Հաղորդությունում Քրիստոսի իրական ներկայության հետ։ Արդյո՞ք այն նույնն է, ինչ Քրիստոսի պատմական մարմինը։ Ինչպե՞ս կարող է Նա ներկա լինել բազում անգամներ՝ տարբեր վայրերում։ Ռադբերտուսը պնդում էր, որ Քրիստոսի իրական մարմինը ներկա է, արտահայտված է հացի և գինու տեսքով ու առկա է բոլոր տեղերում և բոլոր ժամանակներում Աստծո անհասկանալի զորության միջոցով[4]։

Այս ժամանակահատվածը նշանավորվեց նաև գիտության վերածնունդով։ Ֆյուրիում Օռլեանի եպիսկոպոս Թեոդուլֆուսը Կառլոս Մեծի առաջարկով երիտասարդ ազնվականների համար դպրոց է հիմնում։ IX դարի կեսերին դպրոցի գրադարանը ամենաընդարձակներից մեկն էր, որ երբևէ հավաքվել էր Արևմուտքում։

10-րդ դարի սկզբին Ռեմիգիուս Օսերսկին, մեկնաբանություններ էր գրում Դոնատուսի, Պրիսցիանի, Բոետիուսի և Մարտիանուս Կապելլայի դասական տեքստերի վերաբերյալ։ Կարոլինգյան շրջանից հետո կարճ ժամանակով եղավ խավարի դարաշրջանը, որին 11-րդ դարում հաջորդեց ուսման տևական վերածնունդը, և մեծ նշանակություն ունեին արաբերենից թարգմանությունները, ինչպիին է Ավիցեննայի «Հոգու մասին» աշխատությունը[10]։

Բարձր միջնադար խմբագրել

 
Պլատոնը, Սենեկան և Արիստոտելը Նվիրված ու փիլիսոփայական գրվածքներում, 1330 թ

11-րդ դարի կեսերից մինչև 14-րդ դարի կեսերն ընկած ժամանակահատվածը հայտնի է որպես «Բարձր միջնադար» կամ «սխոլաստիկ» ժամանակաշրջան։ Ընդունված է սկսվել Անսելմ Քենթրբերցուց․ (1033–1109) իտալացի փիլիսոփա, աստվածաբան և եկեղեցական, և հայտնի է որպես Աստծո գոյության գոյաբանական փաստարկի հիմնադիր։

13-րդ և 14-րդ դարի սկիզբը, ընդհանուր առմամբ, համարվում են սխոլաստիկության բարձր ժամանակաշրջան։ 13-րդ դարի սկզբին տեղի ունեցավ հունական փիլիսոփայության վերականգնումը։ Թարգմանչության համար ստեղծված դպրոցները զարգացել են Իտալիայում և Սիցիլիայում, և վերջում, Եվրոպայի մնացած հատվածներում։ Գիտնականներից Ադելարդ Բաթեցին ճանապարհորդում էին Սիցիլիայում և արաբական աշխարհում՝ թարգմանելով աստղագիտության և մաթեմատիկայի վերաբերյալ աշխատանքներ, այդ թվում՝ Էվկլիդեսի «Տարրերի» առաջին ամբողջական թարգմանությունը[11]։ Նորմանյան թագավորները, ի նշան իրենց հեղինակության, Իտալիայից և այլ տարածքներից գիտելիքների տեր մարդկանց հավաքում էին իրենց արքունիքում[12]։ 13-րդ դարի կեսերին Վիլյամ Մոերբեկեի հունարեն փիլիսոփայական նյութերի թարգմանությունները և խմբագրությունները նպաստեցին հունական փիլիսոփայության և, մասնավորապես, Արիստոտելի, ավելի պարզ պատկերի ձևավորմանը։ քանի որ արաբերեն տարբերակներից ստացված տեղեկությունները աղավաղված էին կամ կորցրել էին փիլիսոփայության պլատոնական և արիստոտելյան համակարգերի փոխհարաբերակցությունը[13]։

 
Թովմա Աքվինացի

Այս ժամանակահատվածում Եվրոպայի մեծ քաղաքներում զարգացում ապրեցին համալսարանները, և Եկեղեցու ներսում գործող հոգևորական կարգերը սկսեցին պայքարել կրթական կյանքի այս կենտրոնների վրա քաղաքական և մտավոր վերահսկողության պահպանման համար։ Այս շրջանում հիմնադրված երկու հիմնական շքանշաններն էին ֆրանցիսկանները և Դոմինիկյան միաբանություն։ Ֆրանցիսկյան միաբանությունը հիմնադրվել է Ֆրանցիսկ Ասսիզեցին կողմից 1209 թվականին։ Նրանց առաջնորդը դարի կեսերին ավանդապաշտ Բոնավենտուրան էր, ով պաշտպանում էր Օգոստինոսի տեսակետը աստվածաբանության վերաբերյալ, Պլատոնի փիլիսոփայությունը և ընդգրկելով Արիստոտելի աշխատությունների միայն մի փոքր մասը՝ ավելի նեոպլատոնական տարրերով[8]։ Անսելմին հետևելով՝ Բոնավենտուրան ենթադրում էր, որ բանականությունը կարող է ճշմարտությունը հայտնաբերել միայն այն ժամանակ, երբ փիլիսոփայությունը լուսավորվում է կրոնական հավատքով։ Ֆրանցիսկյան այլ կարևոր գրողներ էին Յոհաննես Դունս Սկոտը, Պիտեր Աուրեոլին և Վիլյամ Օկկամը։

1215 թվականին Սբ. Դոմինիկի կողմից հիմնադրված Դոմինիկյան միաբանությունը ավելի շատ շեշտը դնում էր բանականության օգտագործման վրա և լայնորեն օգտագործում էր Արիստոտելյան աղբյուրները, որոնք ստացվել էին Արևելքից և մավրիտանական Իսպանիայից։ Այս շրջանում Դոմինիկյան մտածողության մեծ ներկայացուցիչներն էին Ալբերտ Մեծը և (հատկապես) Թովմա Աքվինացին, որոնց հունական ռացիոնալիզմի և քրիստոնեական վարդապետության ճարտար սինթեզը, ի վերջո, սահմանեց կաթոլիկ փիլիսոփայությունը։ Աքվինացին ավելի շատ շեշտը դնում էր բանականության և փաստաբանության վրա և առաջիններից էր, որ օգտագործեց Արիստոտելի մետաֆիզիկական և իմացաբանական գրության նոր թարգմանությունը։ Սա նշանակալի հեռացում էր նեոպլատոնական և ավգուստինյան մտածողությունից, որը գերակշռել էր վաղ սխոլաստիզմում։ Աքվինացին ցույց տվեց, թե ինչպես կարելի էր ներառել Արիստոտելի փիլիսոփայության մեծ մասը՝ չընկնելով մեկնաբան Ավեռոեսի «սխալների» մեջ։

20-րդ դարի սկզբին պատմաբան և փիլիսոփա Մարտին Գրաբմանը առաջին գիտնականն էր, ով մշակեց մտքի շարունակական զարգացման ուրվագծերը սխոլաստիկության մեջ և Թոմա Աքվինացու մեջ տեսավ ավելի շուտ արձագանքի և մտքի զարգացում, քան եզակի, հետևողականորեն առաջացած և օրգանական ամբողջություն։ Չնայած Գրաբմանի գերմաներեն ստեղծագործությունները բազմաթիվ են, միայն Թոմա Աքվինացունն (1928) մատչելի է անգլերեն։ Այնուամենայնիվ, Գրեբմանի միտքը կարևոր դեր ունեցավ սխոլաստիկայի ժամանակակից ըմբռնման համար և Աքվինայի առանցքային դերի ամբողջ։

Միջնադարյան փիլիսոփայության ուսումնասիրման առակաները խմբագրել

Ժամանակակից փիլիսոփայության հիմնական բոլոր ճյուղերը միջնադարյան փիլիսոփայության մաս էին կազմում։ Միջնադարյան փիլիսոփայությունը ներառում էր նաև այն ոլորտների մեծ մասը, որոնք սկզբնապես ստեղծվել էին հեթանոսական փիլիսոփաների, մասնավորապես, Արիստոտելի կողմից։ Այնուամենայնիվ, ենթադրվում է, որ կրոնի փիլիսոփայություն կոչվող առարկան միջնադարի եզակի զարգացումն էր, և թեման որոշող շատ խնդիրներ առաջինը ձևավորվեցին միջնադարում ՝ այն ձևերով, որոնք մինչ այժմ ճանաչելի են։

Աստվածաբանություն խմբագրել

Միջնադարյան փիլիսոփայությունը բնութագրող թեման՝ աստվածաբանականն է։ Այս շրջանում քննարկվող առարկաներից են.

  • Աստվածային հատկանիշների համատեղելիության խնդիր. ինչպե՞ս են հատկությունները ավանդաբար վերագրվում Գերագույն Էակին, ինչպիսիք են անսահմանափակ ուժը, ամեն ինչի իմացությունը, անսահման բարությունը, ժամանակից դուրս գոյությունը, աննյութականությունը և այլն, տրամաբանորեն համահո՞ւնչ են միմյանց։
  • Չարի խնդիր. դասական փիլիսոփաները ենթադրություններ էին անում չարի բնույթի մասին, բայց խնդիրն այն է, թե ինչպես ամենազոր, ամենագետ, սիրող Աստվածը կարող է ստեղծել իրերի մի համակարգ, որի մեջ չարիքն առաջինն է առաջացել միջնադարյան շրջանում։
  • Ազատ կամքի խնդիր. նմանատիպ խնդիր էր բացատրել, թե ինչպես է «աստվածային նախադիտումը»՝ Աստծո գիտություն այն մասին, թե ինչ է լինելու ապագայում, համատեղելի է մեր սեփական կամքի ազատ հավատքի հետ։
  • Հարցեր, որոնք վերաբերում են բանականության անմահությանը, հոգու և ինտելեկտի միջև միասնությանը կամ չմիասնությանը և հոգու անմահությանը հավատալու հետևյալ մտավոր հիմքին։
  • Հարցը, արդյո՞ք կարող են լինել ոչ նյութական մատերիա, օրինակ՝ հրեշտակներ։

Մետաֆիզիկա խմբագրել

 
Մետաֆիզիկայի 7-րդ գիրքը

12-րդ դարի կեսերին Արիստոտելի «Մետաֆիզիկայի» «վերաբացահայտումից» հետո շատ սխոլաստիկներ մեկնաբանություններ են գրել դրա վերաբերյալ (մասնավորապես ՝ Աքվինացին և Սկոտը)։ Ունիվերսալիաների խնդիրը տվյալ ժամանակահատվածում հիմնական մեկն էր։ Այլ առարկաները ներառում էին.

  • Հիլոմորֆիզմ - արիստոտելյան դոկտրինի զարգացում այն մասին, որ առանձին իրերը նյութի և ձևի բաղադրություն են (արձանը գրանիտի միացություն է, և դրա մեջ քանդակված ձևը)
  • Գոյություն – being qua being
  • Պատճառականություն - պատճառականության քննարկումը հիմնականում բաղկացած էր Արիստոտելի՝ գլխավորապես Ֆիզիկայի, Երկնքի, Սերունդների և Կոռուպցիայի վերաբերյալ մեկնաբանություններից։ Այս առարկայի ոլորտի մոտեցումը եզակի միջնադարյան էր. Տիեզերքի ռացիոնալ հետազոտությունը դիտվում էր որպես Աստծուն մոտենալու ձև։ Սկոտի՝ Աստծո գոյության ապացույցը հիմնված է պատճառահետևանքային կապի հասկացության վրա։
  • Անհատականացում - անհատականացման խնդիրն է բացատրել, թե ինչպես ենք անհատականացնում կամ թվայնորեն տարբերակում յուրաքանչյուր տեսակի անդամներին։ Խնդիրն առաջացավ այն ժամանակ, երբ պահանջվեց բացատրել, թե ինչպես են նույն դասի հրեշտակները տարբերվում միմյանցից։ Հրեշտակները աննյութական են, և նրանց թվային տարբերությունը չի կարող բացատրվել այն տարբեր նյութերով, որոնցով նրանք պատրաստված են։ Այս հարցերը քննարկում էին հիմնականում Աքվինացին ու Սկոտն էին։

Բնափիլիսոփայություն խմբագրել

Բնափիլիսոփայությում և գիտության փիլիսոփայությում միջնադարյան փիլիսոփաները հիմնականում ազդվել են Արիստոտելի կողմից։ Այնուամենայնիվ, 14-րդ դարից սկսած բնափիլիսոփայությում մաթեմատիկական դատողությունների աճող օգտագործումը նախապատրաստեց գիտության վերելքը նորագույն շրջանում․ այս միտումը ցույց են տալիս Վիլյամ Հեյթսբերիի և Վիլյամ Օկկամի ավելի տրամաբանական դատողությունները։ Բնափիլիսոփայության մյուս ուսումնասիրողներից են Ալբերտ Սաքսոնացին, Ժան Բյուրիդանը և Նիկոլաս Օտրեկուրտը։

Տրամաբանություն խմբագրել

Տրամաբանության մեծ պատմաբան Յոզեֆ Բոչենսկին[14] միջնադարը համարել է տրամաբանության պատմության երեք մեծ ժամանակաշրջաններից մեկը։ Աբելարի ժամանակներից մինչև 14-րդ դարի կեսերը սխոլաստիկ գրողները զգալի ուշադրություն հատկացրել և զարգացրել են արիստոտելյան տրամաբանությունը։ Ավելի վաղ շրջանում Պիեռ Աբելարի նման գրողներ մեկնաբանություններ էին գրում հին տրամաբանության (Արիստոտելի «Կատեգորիաներ», «Բացատրությունների մասին», Պորփյուրի «Արիստոտելի «Ներածությունը» ) աշխատանքների վերաբերյալ։ Հետագայում առաջացան տրամաբանական հետազոտության նոր բաժիններ, և մշակվեցին նոր տրամաբանական ու իմաստաբանական հասկացություններ։ Միջնադարյան տրամաբանության զարգացման մեջ իրենց ներդրումն են ունեցել նաև Ալբերտ Սաքսոնացին, Ժան Բյուրիդանը, Ջոն Վիքլիֆը, Պողոս Վենետիկցին, Պիտեր Իսպանացին, Ռիչարդ Քիլվինգթոնը, Վոլթեր Բուլրեին,Վիլյամ Հեյթսբերին և Վիլյամ Օկկամը։

Մտքի փիլիսոփայություն խմբագրել

Մտքի միջնադարյան փիլիսոփայությունը, որը դիտվում էր որպես բնափիլիսոփայության ճյուղ, հիմնված էր Արիստոտելի՝ 12-րդ դարում Լատինական Արևմուտքում հայտնաբերված «Հոգու մասին» աշխատության վրա։ Այս ոլորտում քննարկված թեմաներից մի քանիսը ներառում են.

  • Աստվածային լուսավորություն - Աստվածային լուսավորության վարդապետությունն այլընտրանք էր նատուրալիզմին։ Այն փաստում է, որ մարդիկ իրենց սովորական մտածողության մեջ Աստծո կողմից հատուկ օգնության կարիք ունեն։ Վարդապետությունն առավել սերտորեն կապված է Օգոստինոսի և նրա դպրոցական հետևորդների հետ։ Այն նոր տեսքով նորից հայտնվեց վաղ ժամանակակից դարաշրջանում։
  • ցույցի տեսություններ
  • մտավոր ներկայացուցչություն - այն գաղափարը, որ հոգեկան վիճակները ունեն «դիտավորություն»; այսինքն, չնայած մտավոր վիճակ լինելուն՝ նրանք ի վիճակի են ներկայացնել մտքից դուրս գտնվող առարկա, դա հատուկ է ժամանակակից մտքի փիլիսոփայությանը։ Այն ի հայտ է եկել ժամանակ։ («միտումնավորություն» բառ վերականգնեց Ֆրանց Բրենթանոն, ով մտադիր էր արտացոլել միջնադարում կիրառվող իմաստը[15]):
  • Այս ոլորտի գրողների թվում էին՝ Անսելմը, Օգոստինոս Երանելին, Յոհաննես Դունս Սկոտը, Նիկոլաս Օտրեկուրտը, Թովմա Աքվինացին և Վիլյամ Օկկամը։

Բարոյական փիլիսոփայություն (Էթիկա) խմբագրել

Այս ոլորտի գրողներից էին Անսելմը, Օգոստինոս Երանելին, Պիեռ Աբելարը, Յոհաննես Դունս Սկոտը, Պիտեր Իսպանացին, Թովմա Աքվինացին և Վիլյամ Օկկամը։ Քաղաքական տեսության գրողների թվում էին Դանթեն, Ջոն Վիքլիֆը և Վիլյամ Օկկամը։

Հայկական փիլիսոփայությունը միջնադարում խմբագրել

Հայկական ինքնուրույն փիլիսոփայությունը սկզբնավորվել է V դարում։ Հիմնական ուղղություններն են եղել քրիստոնեական ջատագովությունը (Մեսրոպ Մաշտոց, Եզնիկ Կողբացի, Եղիշե և ուրիշներ), նեոպլատոնականությունը, որի արիստոտելյան թևի ականավոր ներկայացուցիչներից էր Դավիթ Անհաղթը (վերջինիս շնորհիվ հայ միջնադարյան փիլիսոփայությունը ժառանգել և պահպանել է անտիկ փիլիսոփայության նվաճումները), և բնափիլիսոփայական ուղղությունը, որի հիմնադիրը VII դարի մաթեմատիկոս, տոմարագետ, աշխարհագետ Անանիա Շիրակացին էր։ Նրանց ավանդույթը շարունակել են XI–XIV դարերի մտածողները՝ Հովհաննես Սարկավագը, Վահրամ Րաբունին, Գրիգոր Տաթևացնի, Հովհան Որոտնեցին, որոնք ոչ միայն զարգացրել են ժամանակի առաջադեմ՝ նոմինալիստական ուղղությունը, այլև առաջադրել են եվրոպական փիլիսոփայության ոգուն համահունչ իդեաներ և բնափիլիսոփայական գաղափարներ։ Միջնադարյան հայ փիլիսոփաները մասնակցել են կրոնադավանաբանական խնդիրների քննությանը՝ դրսևորելով 2 միտում. մի կողմից պայքարել են օտար նվաճողների դեմ (Եզնիկ Կողբացի, Ստեփանոս Սյունեցի, Ներսես Շնորհալի, Առաքել Սյունեցի և ուրիշներ), մյուս կողմից՝ արտահայտել հասարակական ներքին հակամարտությունները, որոնք միջնադարում կրոնական-հերձվածողական բնույթ էին ստանում (Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի, Գրիգոր Նարեկացի, Մխիթար Գոշ, պավլիկյաններ, թոնդրակեցիներ և ուրիշներ)։

Պատմության փիլիսոփայությանը և սոցիալական փիլիսոփայությանը հուզող խնդիրներ են արծարծվել հայ պատմիչների՝ Եղիշեի, Մովսես Խորենացու, Ղազար Փարպեցու, Մովսես Կաղանկատվացու, Կիրակոս Գանձակեցու երկերում։ Գրվել են նաև անտիկ և միջնադարյան հեղինակների (Պլատոն, Արիստոտել, Զենոն, Փիլոն Ալեքսանդրացի, Պորփյուր, Յամբլիքոս, Կեղծ Դիոնիսիոս Արեոպագացի, Թովմա Աքվինացի և ուրիշներ) փիլիսոփայական դասական երկերի հայերեն թարգմանություններն ու մեկնաբանությունները։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Spade, Paul Vincent (2018). Edward N. Zalta (ed.). «Medieval Philosophy». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Center for the Study of Language and Information.
  2. ↑ Pasnau, Robert (2010). «Introduction». The Cambridge History of Medieval Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 1. ISBN 978-0-521-76216-8.
  3. ↑ Davies, Brian (2004). Aquinas. Continuum International Publishing Group. էջ 14.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Gracia, Jorge J. E.; Noone, Timothy B. (2003). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell. ISBN 9780631216728.
  5. ↑ Medieval Philosophy: Essential Readings with Commentary, edited by Gyula Klima, Fritz Allhoff, Anand Jayprakash Vaidya, Wiley-Blackwell, 2007, p. 3.
  6. ↑ Kretzmann, Norman (2002). Stump, Eleonore (ed.). The Cambridge Companion to Augustine. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 9780521650182.
  7. ↑ Wells, J. (2000). Longman Pronunciation Dictionary (2 ed.). New York: Longman. էջ 54. ISBN 978-0-582-36467-7.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Hyman, J.; Walsh, J.J. (1967). Philosophy in the Middle Ages: The Christian, Islamic, and Jewish Traditions. New York: Harper & Row. OCLC 370638.
  9. ↑ Catarina Dutilh Novaes & Stephen Read, The Cambridge Companion to Medieval Logic, Cambridge: Cambridge University Press, 2016, Introduction
  10. ↑ Jonathan Lyons (2007). The House of Wisdom. Bloomsbury.
  11. ↑ Marshall Clagett, "Medieval Latin Translations from the Arabic of the Elements of Euclid, with Special Emphasis on the Versions of Adelard of Bath," Isis 44: 16–42 (1982).
  12. ↑ David C. Lindberg (ed.), Science in the Middle Ages, Chicago: University of Chicago Press, 1978, p. 70-72.
  13. ↑ Fryde, Edmund (2000). The Early Palaeologan Renaissance (1261-c.1360). Leiden: Brill. ISBN 9789004117143.
  14. ↑ I. M. Bochenski, A History of Formal Logic, Notre dame University Press, 1961, pp. 10–18
  15. ↑ Psychology from an Empirical Standpoint, transl. by A.C. Rancurello, D.B. Terrell, and L. McAlister, London: Routledge, 1973. (2nd ed., intr. by Peter Simons, 1995), p. 88.

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Միջնադարյան փիլիսոփայություն» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միջնադարյան_փիլիսոփայություն&oldid=9826696» էջից