Միջաստղային մոլեկուլներ

Վիքիմեդիայի նախագծի ցանկ

Միջաստղային մոլեկուլներ, միջաստղային միջավայրում հայտնաբերված մոլեկուլներ։ Միջաստղային տարացքներում հայտնաբերված մոլեկուլներում ատոմների քանակը կարող է տարբեր լինել։

Երկատոմ մոլեկուլները (CN, CN+, CN) միջաստղային միջավայրում հայտնաբերվել են օպտիկական մեթոդներով 20-րդ դարի 30-ական թվականների վերջին աստղերի կլանման սպեկտրալ վերլուծությամբ։ Երկար ժամանակ միջաստղային միջավայրում ատոմների թվով մոլեկուլների գոյության հնարավորությունը քիչ հավանական էր համարվում։ Առաջին բազմատոմ մոլեկուլը, ամոնիակի մոլեկուլը (NH3), միջաստղային միջավայրում հայտնաբերվել է Չ. Թաունսի խմբի կողմից 1968 թվականին։ Առաջին օրգանական մոլեկուլ ֆորմալդեհիդը (H2SO), հայտնաբերվել է 1969 թվականին միջաստղային միջավայրում, մոլեկուլների ճնշող մեծամասնությունը բացահայտվեց ռադիոաստրոնոմիայի (պտտական և պտտատատանողական սպեկտրոսկոպիա) մեթոդներով։ Ներկայումս վստահությամբ նույնացվում է միջաստղային մոլեկուլների մոտ 100 տեսակ՝ հաշվի առնելով տարբեր իզոտոպային կազմի մոլեկուլները, այդ թվում՝ մեծ քանակությամբ օրգանական մոլեկուլներ, որոնք պարունակում են մինչև 70 ատոմներ։ Ներկայումս ամենածանր բազմատոմ մոլեկուլը 2010 թվականին միջաստղային միջավայրում հայտնաբերված Ֆուլերենի մոլեկուլն է, որը բաղկացած է 70 ատոմից։ Միջաստղային միջավայրում հայտնաբերված առաջին մոլեկուլը մեթիլիդին ռադիկալն է, որը հայտնաբերվել է 1937 թվականին[1]։

Առավել խիտ մոլեկուլային կազմ ունեցող մոլեկուլների առանձնահատկությունն այն է, որ դրանց մեջ գերակշռում են օրգանական միացությունները։ Հայտնաբերվել են օրգանական միացությունների մի քանի դասերի ներկայացուցիչներ՝ ալդեհիդներ, սպիրտներ, պարզ և բարդ եթերներ, կարբոնաթթուներ, թթուների ամիդներ։ Անսպասելի էր միջաստղային միջավայրում համեմատաբար բարդ բազմատոմ մոլեկուլների հայտնաբերումը։ Այդ միացություններից շատերը (HCN, CH2NH, SN3NN2 և այլն), որոնք հայտնի են որպես ակտիվ նյութ կարևորագույն նախակենսաբանական մոլեկուլների ձևավորման համար։ Սա կարևոր փաստարկ է հօգուտ տիեզերքի քիմիական էվոլյուցիայի ուղիների բազմակողմանիության։

10 և ավել ատոմ ունեցող մոլեկուլների ցանկ խմբագրել

Ատոմների քանակը Բանաձև Նյութ Զանգված Իոններ
10 (CH3)2CO Ացետոն 58
10 (CH2OH)2 Էթիլենգլիկոլ 62
10 CH3CH2CHO Պրորանալ 58
10 CH3C5N Մեթալցիանիդ դիացետիլեն 89
11 HC8CN Ցիանոտետրաացետիլեն 123
11 C2H5OCHO Էթիլֆորմիատ 74
11 CH3COOCH3 Մեթիլացետատ 74
11 CH3C6H Մեթիլտրիացետելեն 88
12 C6H6 Բենզոլ 78
12 C3H7CN Բութինոնիտրիլ 69
13 HC10CN Ցիանոդեցապենտայն 147
13 HC11N Ցիանոպենտա ացետիլեն 159
60 C60 C60-ֆուլերեն 720 C60+
70 C70 C70-Ֆուլերեն 840
 
Ածխածնի օքսիդ.

Երկատոմ (43) խմբագրել

Մոլեկուլը Անվանումը Զանգված Իոն
AlCl Ալյումինի քլորիդ 62.5
AlF Ալյումինի 46
AlO Ալյումինի օքսիդ 43
Արգոն 37[note 1] ArH+
C2 Երկատոմ ածխածին 24
Ֆտորոմեթիլիդին 31 CF+
CH Մեթիլիդին ռադիկալ 13 CH+
CN Ցիանոգեն ռադիկալ 26 CN+, CN
CO Ածխածնի մոնոքսիդ 28 CO+
CP Ածխածնի մոնոֆոսֆատ 43
CS Ածխածնի մոնոսուլֆիդ 44
FeO Երկաթի օքսիդ 82
Հելիումի հիդրիդի իոն 5 HeH+
H2 Ջրածնի մոլեկուլ 2
HCl Ջրածնի քլորիդ 36.5 HCl+
HF Ջրածնի ֆտորիդ 20
HO Հիդրօքսիլ ռադիկալ 17 OH+
KCl Կալիումի քլորիդ 75.5
NH Նատրիումի մոնոհիդրիդ 15
N2 Ազոտի մոլեկուլ 28
NO Նատրիումի օքսիդ 30 NO+
NS Ազոտի սուլֆիդ 46
NaCl Նատրիումի քլորիդ 58.5
Մագնեզիումի մոնոհիդրիդ 25.3 MgH+
O2 Թթվածնի մոլեկուլ 32
PN Ֆոսֆորի մոնոնիտրիդ 45
PO Ֆոսֆորի օքսիդ 47
SH Ծծումբի մոնոհիդրիդ 33 SH+
SO Ծծումբի մոնօքսիդ 48 SO+
SiC Կարբորունդ 40
SiN Սիլիցիումի մոնոհիդրիտ 42
SiO Սիլիցիումի մոնօքսիդ 44
SiS Սիլիցիումի մոնոսուլֆիդ 60
TiO Տիտանի օքսիդ 63.9

Եռատոմ (44) խմբագրել

Բանաձև Անվանում Զանգված Իոն
AlNC Ալյումինի իզոցիանիդ 53
AlOH Ալյումինի հիդրօքսիդ 44
C3 Եռածխածին 36
C2H Էթինիլ ռադիկալ 25
CCN Ցիանոմեթիլիդին 38
C2O Երկածխածին մոնոքսիդ 40
C2S Թիօքսոէթենիլիդեն 56
C2P 55
CO2 Ածխածնի երկօքսիդ 44
CaNC Կալցիումի իզոցիանիդ 92
FeCN Երկաթի ցիանիդ 82
Պրոտոնացված մոլեկուլային ջրածին 3 H+
3
H2C Մեթիլեն ռադիկալ 14
Քլորոնիում 37.5 H2Cl+
H2O Ջուր 18 H2O+
HO2 Հիդրոպերոքսիլ 33
H2S Ջրածննի սուլֆիդ 34
HCN Ջրածնի ցիանիդ 27
HNC Ջրածնի իզոցիանիդ 27
HCO Ֆորմիլ ռադիկալ 29 HCO+
HCP Ֆոսֆաէթին 44
HCS Թիոֆորմիլ 45 HCS+
Դիազենիլիում 29 HN+
2
HNO Նիտրօքսիլ 31
Իզոֆորմիլ 29 HOC+
HSC Իզոթիոֆորմիլ 45
KCN Կալիումի ցիանիդ 65
MgCN Մագնեզիումի ցիանիդ 50
MgNC Մագնեզիումի իզոցիանիդ 50
NH2 Ամին ռադիկալ 16
N2O Նատրիումի օքսիդ 44
NaCN Նատրիումի ցիանիդ 49
NaOH Նատրիումի հիդրօքսիդ 40
OCS Կարբոնիլի սուլֆիդ 60
O3 Օզոն 48
SO2 Ծծմբի երկօքսիդ 64
c-SiC2 c-Սիլիցիումի երկկարբիդ 52
SiCSi Երկսիլիցիումի կարբիդ 68
SiCN Սիլիցիումի կարբոնիտրիդ 54
SiNC Սիլիցիումի իզոկարբոնիտրիդ 54
TiO2 Տիտանի երկօքսիդ 79.9
 
ֆորմալդեհիդ օրգանական մոլեկուլ, որը լայնորեն տարածված է միջաստղային միջավայրում.

Քառատոմ (28) խմբագրել

Բանաձև Անվանում Զանգվածված Իոն
CH3 Մեթիլ ռադիկալ 15
l-C3H Պրոպինիլիդին 37 l-C3H+
c-C3H Ցիկլոպրոպինիլիդին 37
C3N Ցիանոէթինիլ 50 C3N
C3O Եռածխածնի մոնօքսիդ 52
C3S Եռածխածնի սուլֆիդ 68
Հիդրօքսոնիում 19 H3O+
C2H2 Ացետիլեն 26
H2CN Մեթիլենի ամիդոգեն 28 H2CN+
H2CO Ֆորմալդեհիդ 30
H2CS Թիոֆորմալդեհիդ 46
HCCN 39
HCCO Կետենիլ 41
Պրոտոնացված ջրածնի ցիանիդ 28 HCNH+
Պրոտոնացված ածխածնի երկօքսիդ 45 HOCO+
HCNO Պարացիանական թթու 43
HOCN Ցիանական թթու 43
CNCN Իզոցիանոգեն 52
HOOH Ջրածնի պերօքսիդ 34
HNCO Իզոցիանական թթու 43
HNCS Իզոթիոցիանական թթու 59
NH3 Ամոնիակ 17
HSCN Թիոցիանական թթու 59
SiC3 Սիլիցիումի եռկարբիդ 64
HMgNC Հիդրոմագնեզիումի իզոցիանիդ 51.3
HNO2 Ազոտային թթու 47
 
Մեթան․ Բնական գազի հիմնական բաղադրիչը, նույնպես հայտնաբերվել է գիսաստղերի և Արեգակնային համակարգի մի քանի մոլորակների մթնոլորտում:

Հինգատոմ (20) խմբագրել

Բանաձև Անվանում Զանգված Իոն
Ամոնիակի իոն 18 NH+
4
CH4 Մեթան 16
CH3O Մեթիլօքսի ռադիկալ 31
c-C3H2 Ցիկլոպրոպենիլիդեն 38
l-H2C3 Պրոպադիենիլիդեն 38
H2CCN Ցիանոմեթիլ 40
H2C2O Կետեն 42
H2CNH Մեթիլենիմին 29
HNCNH Կարբոդիիմիդ 42
Պրոտոնացված ֆորմալդեհիդ 31 H2COH+
C4H Բութադինիլ 49 C4H
HC3N Ցիանոացետիլեն 51
HCC-NC Իզոցիանոացետիլեն 51
HCOOH Մրջնաթթու
46
NH2CN Ցիանամիդ 42
Պրոտոնացված ցիանոգեն 53 NCCNH+
HC(O)CN Ցիանոֆորմալդեհիե 55
C5 Գծային C5 60
SiC4 Սիլիցիում-կարբիդի կլաստեր 92
SiH4 Սիլան 32
 
Ֆորմալդեհիդը (վերևում) կարող է միանալ մեթիլենիհետ և ձևավորել ացետամիդ։

Վեցատոմ (16) խմբագրել

Բանաձև Անվանում Զանգված Իոն
c-H2C3O Ցիկլոպրոպենոն 54
E-HNCHCN E-ցիանոմեթանամին 54
C2H4 Էթիլեն 28
CH3CN Ացետոնիտրիլ 40
CH3NC Մեթիլ իզոցիանիդ 40
CH3OH Մեթանոլ 32
CH3SH Մեթանթիոլ 48
l-H2C4 Դիցետիլեն 50
Պրոտոնացված ցիանոացետիլեն 52 HC3NH+
HCONH2 Ֆորմամիդ 44
C5H Պենտիլիդին 61
C5N Ցիանոբութանիդիլ ռադիկալ 74
HC2CHO Պրորենալ 54
HC4N 63
CH2CNH Կետենիմին 40
C5S 92
 
Ացետալդեհիդ (վերևում) և նրա իզոմերներ՝ վինիլային ալկոհոլի և էթիլենի օքսիդը հայտնաբերվել են միջաստղային տարածքում

Յոթատոմ (12) խմբագրել

Բանաձև Անվանում Զանգված Իոն
c-C2H4O Եթիլեն օքսիդ 44
CH3C2H Մեթիլացետիլեն 40
H3CNH2 Մեթիլամին 31
CH2CHCN Ակրիլոնիտրիլ 53
H2CHCOH Վինիլային սպիրտ 44
C6H Հեքսատրինիլ 73 C6H
HC4CN Ցիանոերկացետիլեն 75
HC5O 77
CH3CHO Ացետալդեհիդ 44
CH3NCO Մեթիլ իզոցիանատ 57
HOCH2CN Գլիկոլոնիտրիլ 57
 
Քացախաթթվի ռադիոազդանշանի օգնությամբ, քացախի միացությունները հաստատվել են 1997 թվականին.

Ութատոմ (11) խմբագրել

Բանաձև Անվանում Զանգված
H3CC2CN Մեթիլցիանոացետիլեն 65
H2COHCHO Գլիկոլալդեհիդ 60
HCOOCH3 Մեթիլֆորմիատ 60
CH3COOH Քացախաթթու 60
H2C6 Հեքսապենտաենիլիդեն 74
CH2CHCHO Պրոպենալ 56
CH2CCHCN Ցիանոալեն 65
CH3CHNH Էթանիմին 43
C7H Հեպտատրիենիլ ռադիկալ 85
NH2CH2CN Ամինոացետոնիտրիլ 56
(NH2)2CO Միզանյութ 60

Իննատոմ (10) խմբագրել

բանաձև Անվանում Զանգված Իոն
CH3C4H Մեփիլերկացետիլեն 64
CH3OCH3 Երկմեթիլ եթեր 46
CH3CH2CN Պրոպիոնիտրիլ 55
CH3CONH2 Ացետամիդ 59
CH3CH2OH Էթանոլ 46
C8H Օկտատետրաինիլ ռադիկալ 97 C8H
HC7N Ցիանոհեքսատրինիլ կամ Ցիանոեռացետիլեն 99
CH3CHCH2 Պրոպիլեն (պրոպան) 42
CH3CH2SH Էթիլ մերկապտան 62

Տես նաև խմբագրել

  • Քիմիական էվոլուցիա
  • Միջաստային միջավայր

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. The Astrochemist, ed. (mai 2005). «Methylidyne radical». www.astrochymist.org. Astromolecule of the Month (անգլերեն). Վերցված է 18 mai 2019-ին..

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

  1. On Earth, the dominant isotope of argon is 40Ar, so ArH+ would have a mass of 41 amu. However, the interstellar detection was of the 36ArH+ isotopologue, which has a mass of 37 amu.