Վիքիպեդիա

Մեքսիկայի պատմություն

Մեքսիկայի պատմություն, Հյուսիսային Ամերիկայի մայրցամաքի հարավում գտնվող Մեքսիկա երկրի պատմությունը հազարամյակների պատմություն ունի։ Մեքսիկայի տարածքում մարդկային բնակության հետքերը վերին քարի դարից են (20-15 հզ․ տարի Մեքսիկան թ․ ա․)[1]։

Մեքսիկայի պետական դրոշը

Առաջին վերաբնակիչների հայտնվելուց ի վեր Մեքսիկան եղել է որսորդությամբ և հավաքչությամբ զբաղվողների երկիր։ Մոտ 9 հազար տարի առաջ տեղի է ունեցել գյուղատնտեսական հեղափոխություն, որի արդյունքում առաջացել են խոշոր քաղաքներ, այնուհետև այնպիսի հնագույն պետություններ, ինչպիսիք են ացտեկների կայսրությունը և մայաների պետությունը։

16-րդ դարում Մեքսիկան գաղութացվել է իսպանացիների կողմից։ 300 տարի տևած գաղութային իշխանությունն ավարտվել է ազատագրական պատերազմով և Մեքսիկայի միապետության, այնուհետև՝ հանրապետության հաստատմամբ։ Մեքսիկայի պատմությունն ընդգրկում է քաղաքացիական պատերազմների, ինտերվենցիաների և բռնատիրությունների ժամանակաշրջաններ։ Նորագույն պատմությունը նշանավորվել է տնտեսական էքսպանսիայով և մի քանի ճգնաժամերով, ինչպես նաև մեկ կուսակցության քաղաքական հեգեմոնիայով։ 20-րդ դարի վերջում ժողովրդավարացման միտում է առաջացել, իսկ 21-րդ դարում երկիրն անցել է բազմակուսակցական համակարգի[Л 1]։

Վաղ ժամանակաշրջան խմբագրել

Նախապատմական Մեքսիկա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մեսոամերիկյան ժամանակագրություն
Տե՛ս նաև՝ Պալեո-հնդկացիներ և Մեքսիկայի նախակոլումբիական ավերակներ
 
Կլովիս մշակույթի ծայրակալ

Համաձայն ժամանակակից տեսակետի՝ Ամերիկայում մարդկանց բնակեցումը (բույսերի և կենդանիների հետևից) ենթադրաբար տեղի է ունեցել 24[2]-12 հազար տարի առաջ Սիբիրի և Ալյասկայի միջև եղած Բերինգի պարանոցի (Բերինգիա) միջով, որն այդ ժամանակ գոյություն ուներ[Л 2][Նշում 1]։

Շերտագրական B բաղադրիչի սահմանի սկզբնավորումը Չիկիուիյթե քարանձավում ծովի մակարդակից 2740 մետր բարձրության վրա Սակատեկաս նահանգում (16605 - 15615 տարի առաջ) ենթադրվում է, որ այս տեղանքի յուրացումը սկսվել է վերջին սառցադաշտից հետո և Գրենլանդիայի միջսառցադաշտային GI-1 կլիմայական հանկարծակի, կարճաժամկետ ավելի տաք տատանումների ժամանակաշրջանում[3]։ Մինչև 30 հազար տարեկան առարկաները, որոնք ներկայացվել են որպես քարե գործիքներ[4], իրականում հանդիսանում են բնական քարանձավային պրոցեսների արդյունք (գեոֆակտներ)[5]։

Մեքսիկայում մարդու գոյության առաջին հավաստի թվագրված հետքերը վերաբերում են 12-15 հազար տարի առաջվա ժամանակաշրջանին։ Ամենահին կեցավայրերից մեկը Ուեյատլակոն է, սակայն այնտեղ առկա արտեֆակտների տարիքը ճշգրիտ չի հաստատվել, և ներկայումս քննարկումների առարկա է[6][Л 3]։ Հարկ է նշել նաև Տեկիսկիակը (մոտ 12-15 հազար տարի առաջ), որտեղ պլեյստոցենյան շրջանի կենդանիների ոսկորների հետ հայտնաբերվել են կոպիտ մշակված քարե և ոսկրային գործիքներ (քերիչներ, շեղբեր, դանակներ)՝ մամոնտների, մաստոդոնտների, ամերիկյան ձիերի, բիզոնների, ամերիկյան ուղտերի և այլ կենդանիների ոսկորներ[Л 4]։ Կլովիսի մշակույթի նետման սարքի ակոսավոր ծայրակալը, որը հայտնաբերվել է Սակատեկաս նահանգի Լա Սալադա պալեոլագունի մոտ, թվագրվում է 12 հազար տարվա հնության[7]։

Յուկատան թերակղզու հեղեղված Օյո Նեգրո քարանձավում հայտնաբերված 15-ամյա աղջկա կմախքը (Naia) գնահատվում է 10,976 ± 20 տարի մինչև ներկա ժամանակները (95,4% վստահական միջակայք՝ 12,910-ից մինչև 11,750 տարի մինչև ներկա ժամանակները, տրամաչափված ամսաթիվ)[8]։ Նայայի համար գենետիկները որոշել են D միտոխոնդրիալ հապլոխումբը (D1 ենթադաս)[9]։ Թուլումի մոտ գտնվող Նահարոն քարանձավից հայտնաբերված մարդկային կմախքի համար սահմանվել է 11570 ± 65 տարի մինչև ներկա ժամանակները (68% վստահական միջակայք՝ 13571-ից մինչև 13337 տարի մինչև ներկա ժամանակները, տրամաչափված ամսաթիվ)։ Մոտ 13 հազար տարի առաջ Յուկատան թերակղզու արևելյան ափին՝ հնագույն Թուլում քաղաքի մոտ գտնվող հեղեղված Չան Հոլ քարանձավում ապրել է մի մարդ, որի ոսկորներից ԴՆԹ չեն կարողացել վերցնել[10]։

Մեքսիկայի նախապատմական մշակույթներից ամենահայտնիներն են Կլովիսի մշակույթը (մ.թ.ա. 10-9 հազար տարի))[11] և Ֆոլսոմի ավանդույթը (մ.թ.ա. 9-8 հազար տարի)[12], որը հայտնաբերվել է 20-րդ դարի սկզբին։ Այդ կեցավայրերում պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են քարե և ոսկրային ծայրակալներ, քարե դանակներ և շեղբեր, ինչպես նաև մեծ թվով կենդանիների մնացորդներ։ Այդ մշակույթների մարդիկ որս էին անում, հավաքվում և թափառում էին փոքր ընտանեկան խմբերով Հյուսիսային և Կենտրոնական Ամերիկայում՝ հետևելով տեղի կենդանիների սեզոնային միգրացիային։ Այդ խմբերը հավաքվում էին, երբ որսում էին մեծ կենդանու՝ բիզոնի կամ մամոնտի, որին սպանում էին, մասնավորապես՝ քշելով նրանց ճահիճ։ Այնուամենայնիվ, այդ ժամանակաշրջանի մարդկանց հիմնական սնունդը ավելի հաճախ բույսերն ու մանր կենդանիներն էին` նապաստակները, աղվեսները, սկունսները, մողեսները, կրիաները և այլն, ինչի մասին վկայում են Սիերա դե Տամաուլիպասի քարանձավը և այն կեցավայրը, որը գտնվում է ժամանակակից Մեխիկոյից 240 կմ հեռավորության վրա[Л 5]։ Սոնորայի նահանգում գտնվող Էլ Ֆին դել Մունդո հնագիտական տեղամասի արտեֆակտները, Տեխասի (ԱՄՆ) Դենտոն շրջանի Օբրի տեղանքից (ԱՄՆ) հայտնաբերված արտեֆակտների հետ միասին համարվում են Կլովիսի մշակույթի գոյության ամենահին վկայություններից[13]։

11 հազարից 4500 տարի առաջ պլեյստոցենի ժամանակաշրջանին բնորոշ ցուրտ և խոնավ կլիման աստիճանաբար դարձել է ավելի տաք և չոր, սկսվել է սավաննայի անապատացման գործընթաց, լճերի չորացում, անտառածածկույթի աստիճանական անհետացում, որն էլ իր հերթին դարձել է պլեյստոցենի խոշոր ֆաունայի ոչնչացման պատճառ[Л 6]։ Ստիպված լինելով հարմարվել նոր պայմաններին՝ այսպես կոչված «անապատային մշակույթներին» պատկանող բնակիչներն ավելի մեծ չափով անցել են բուսական սննդի, ինչի մասին են վկայում Օախակա հովտի քարանձավները (9-7 հազար տարի առաջ), որոնց մեջ պահպանվել են բույսերին պատկանող հարյուրից ավելի տեսակներ՝ վայրի եգիպտացորեն, աղվեսի պոչ, վայրի սոխ, կաղին, ավոկադո, դդում, տատասկաթզենի և այլն։ Բնակչությունն այդ պահին, անհրաժեշտությունից ելնելով անցել է կիսաքոչվորական ապրելակերպի, հավաքվելով մեծ խմբերով՝ անձրևների սեզոնին (մայիս-սեպտեմբեր) վայրի բանջարեղեն և հացահատիկ հավաքելու և մնացած ամիսներին որսի համար բաժանվելով փոքր խմբերի[Л 7]։

 
Եգիպտացորեններ

Այդ ժամանակաշրջանին են վերաբերվում օրինակ Մեքսիկայի հարավ-արևմուտքում գտնվող Պլանո մշակույթը։ Դրան բնորոշ են նետման արկերի որոշ տեսակներ, որոնք կարող էին օգտագործվել նաև որպես դանակներ։ Պալեո-հնդկացիների տեսքի մասին կարելի է դատել տեպեսպանյան մարդու (մոտ 10-9 հազար տարի առաջ) լավ պահպանված մնացորդներով, երեսուն տարեկան մի կնոջ, որը հավանաբար մահացել է որսի ժամանակ[Л 4]։

«Պալեո-Հնդկական ժամանակաշրջանի» վերջը սովորաբար թվագրվում է մ.թ.ա. 7000 թվականով[14]։ Հաջորդ ժամանակաշրջանում, որը կոչվում է արխայիկ (մոտ 7000-2500 տարի առաջ)[15], Մեքսիկայի լեռնային շրջաններում ծնունդ առավ բույսերի մշակութային մշակության ավանդույթը։ Ինքնատեղայնացումը և հիբրիդացումը, ըստ երևույթին, տեղի են ունեցել լեռնային շրջաններում, որտեղ բույսերի շատ տեսակներ միավորվել են փոքր հողատարածքներում։ Նրանք նաև պարարտ հող են գտել աճի համար աղբավայրերում՝ մարդկանց բնակավայրերի մոտ և կայանատեղիների շրջակայքում, որտեղ այրված ծառերի մոխիրը առատաձեռնորեն պարարտացրել էր հողը։ Ենթադրաբար այդ ժամանակաշրջանում, որը կոչվում է նախակոլումբիական ժամանակագրության արխայիկ ժամանակաշրջան, կիսաքոչվոր ցեղերը սկսեցին իրենց հետ տանել բույսերի կոճղարմատներն ու հատիկները՝ դրանք աճեցնելու նոր տարածքներում և հնարավոր է դրանք փոխանակում էին միմյանց միջև աճեցնելու նպատակով, բույսերը տանելով հեռավոր վայրեր[Л 8]։ Այդ ժամանակ էլ սկսվել է Մեզոամերիկային բնորոշ բուսատեսակների տարերային, իսկ հետո ուղղորդված հիբրիդացումն ու մշակումը[Նշում 2] այնպիսի մշակաբույսեր, ինչպիսիք են եգիպտացորենը, դդումը, լոբին և այլն, ինչի մասին են վկայում են Տեուականում և Տամաուլիպասում հայտնաբերված գտածոները։ Մոտ 5500-4500 տարի առաջ Տեուական հովտի բնակչությունը քառապատկվել է, ինչը ցույց է տալիս բուսաբուծության աճող դերը մարդկանց կյանքում։ Մոտ 3500-2500 տարի առաջ ի հայտ են եկել բնակեցված կյանքի առաջին տարրերը. որսորդական ճամբարների հետ մեկտեղ հայտնվել են գյուղեր՝ բաղկացած 5-10 գետնահյուղերից, որոնք, որպես կանոն, գտնվել են գետահովիտներում և ներկայացրել են կիսաքոչվոր բնակչության ժամանակավոր կացարաններ։ Մեսոամերիկյան քաղաքակրթությունների հիմնական մշակաբույսը դարձել է տնական եգիպտացորենը, որը գալիս է այդ ժամանակներից։ Մոտ 3 հազար տարի առաջ սկսվեց ագավայի և բամբակի մանրաթելերի ջուլհակագործությունը։ Այդ ժամանակաշրջանում կրոնի գոյության վկայությունն են կանացի արձանիկների բազմաթիվ գտածոները, որոնք հավանաբար պատկերել են տոհմի նախահայրերին կամ պտղաբերության աստվածուհիներին, ինչպես նաև ռազմիկների և քահանաների արձանիկները՝ ծիսական դիմակներով[Л 9]։ Մոտ 2500-1500 տարի առաջ՝ մինչդասական դարաշրջանում, քոչվորական կենսակերպը վերջապես իր տեղը զիջել են հաստատուն կյանքին, մշտական գյուղերում հաշվել են մի քանի հարյուր բնակիչ, հայտնվել է պարզունակ կերամիկա՝ փոխարինելով ավելի վաղ քարե արտադրանքներին[Л 10]։ Զարգացավ անտառահատման հողագործության գյուղատնտեսությունը, ցանքատարածությունները ոռոգել են փոքր ջրանցքների և ջրհորերի պարզունակ համակարգերով[Л 11], մինչդեռ գյուղատնտեսությունը դեռ լրացվել է հավաքչությամբ և որսորդությամբ, իսկ չոր ժամանակաշրջանում բնակիչները լքել են գյուղերը՝ գրեթե առանց բացառության տեղափոխվելով ժամանակավոր որսի ճամբարներ։ Ի տարբերություն Հին աշխարհի, լծկան կենդանիների ընտելացումը գրեթե անհայտ է եղել։

 
Տեոտիուական՝ քաղաք-պետություն, որը հիմնադրվել է մոտ 100 մ.թ. ա. և գոյություն է ունեցել մինչև մ.թ. 7-րդ դարը

Մինչդասական ժամանակաշրջան խմբագրել

Մեքսիկայի պատմության մինչդասական ժամանակաշրջանն ընդգրկում է մ.թ.ա. 1500 թվականից մինչև մ. թ․ 150 թվականը։ Ըստ երևույթին, հնդիկների միջև սոցիալական պառակտումն առաջացել է դրա սկզբին։ Դրա առաջացման պատճառներն են եղել սահմանափակ նյութական ռեսուրսներով բնակչության գերառատությունը, աշխատանքի բաժանման անհրաժեշտությունը և հասարակության կազմակերպումը բարդ աշխատանք կատարելու համար։ Մոտավորապես այդ ժամանակաշրջանում է սկսվել առաջին տաճարների կառուցումը, արհեստավորների բնակավայրերի ի հայտ գալը, ինչպես նաև հնդկական ազնվականության դեկորացիաներով զարդարված թաղումները։

Առաջին հնդկական մշակույթներից մեկը՝ Մեքսիկայի «մայր մշակույթը»[16], Օլմեկների քաղաքակրթությունն է, որոնք բնակվել են Մեքսիկական ծոցի ափին մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակից մինչև մ.թ. 400 թվականը։ «Օլմեկ» բառը ացտեկական ծագում ունի և նշանակում է «մարդիկ կաուչուկի ծառերի երկրից», olli-ից՝ կաուչուկից։ Օլմեկների քաղաքային մշակույթի առաջին կենտրոնը Սան Լորենցոն է եղել։ Այդ քաղաքակրթության պաշտամունքային կենտրոնը, որը ծաղկել է մ.թ.ա. VIII-IV դարերում, գտնվում է ներկայիս Տաբասկո նահանգի տարածքում։ Հայտնաբերվել են մի քանի բուրգեր (բարձրությունը մինչև 35 մ), պաշտամունքային վայրեր՝ սալարկված արժեքավոր ժայռերով, դամբարաններ, ծիսական պահարաններ, զոհասեղաններ և քարակոթողներ, ինչպես նաև բազալտից պատրաստված մարդկային 5 հսկա քանդակազարդ գլուխներ։ Տրես Սապոտեսը ժամանակային առումով դարձել է վերջինը[Л 12]։

Օլմեկների քաղաքակրթության ազդեցությունը Մեսոամերիկայի պատմության վրա դժվար է գերագնահատել։ Օլմեկներն, ըստ երևույթին, առաջինն են եղել, որ հորինել են գաղափարագրական մատենագրություն, որը այնուհետև փոխանցվել է ավելի ուշ շրջանի մեծ քաղաքակրթություններին, սովորել են, թե ինչպես կառուցել հիմնարար կառույցներ, աստղագիտական դիտարկումների շնորհիվ հաջողվել է մշակել արեգակնային օրացույց, որը հետագայում առանց փոփոխությունների անցել է ացտեկներին և մայաներին և այսպես կոչվող «երկար հաշվառման» համակարգը, ինչպես նաև ըստ կատունների կամ քսան տարվա հաշվարկը, որի մեկնարկի ամսաթիվը դարձավ 4 Ախաու 8 Կումխու-ն, որն էլ հիմք է հանդիսացել հնդկական ողջ պատմագրության համար[Նշում 3]։ Օլմեկները հարևան ցեղերին ծանոթացրել են սուրբ գնդակով խաղի հետ, որը իսպանացիները բացահայտել են հետագա քաղաքակրթություններում[16]։

 
Օլմեկյան գլուխ, Լա Վենտա

Օլմեկների քաղաքակրթությունից շատ ավելի վատն է եղել հնագույն սապոտեկների քաղաքակրթությունը, որն առաջացել է մ.թ.ա. մոտ 500-450 թվականներին, որի կենտրոնը Մոնտե Ալբանում է եղել։ Այդտեղ է գտնվել հանրահայտ «Պարողների տաճարը», որի պատերին խզբզված են մինչ օրս չվերծանված տառեր։ Եվ վերջապես, իսապայի մշակույթը, որը ստեղծվել է անհայտ ժողովուրդների կողմից, ենթադրվել է, որ դա եղել է անցումային դեպի դասական դարաշրջան։ Այն արտացոլում է ինչպես օլմեկներին, այնպես էլ ավելի ուշ ժամանակաշրջանի քաղաքակրթություններին բնորոշ հատկանիշներ։

Դասական ժամանակաշրջան խմբագրել

Մեքսիկայում դասական դարաշրջանը սկսվել է մոտավորապես 150-400 թվականներին (դրա սկիզբը տատանվել է՝ կախված տեղական մշակույթի զարգացման աստիճանից) և տևել է մինչև 900 թվականը։ Մեքսիկայում այն հիմնականում բնութագրվում է Տեոտիուականի ծաղկման ժամանակով, որը դարձել է աշխարհի վեցերորդ ամենամեծ քաղաքը։ Մնալով Նոր քարի դարում ապրող ժողովուրդ՝ տեոտիուականներին հաջողվել է կառուցել տների և տաճարների իսկապես հսկայական ճարտարապետական անսամբլ, որոնցից առանձնանում են Արևի բուրգը և Լուսնի բուրգը, որոնք պահպանվել են մինչ օրս։ Հարցը, թե որ ժողովուրդն է եղել այդ քաղաքի հիմնադիրը, մինչ օրս բաց է մնում։ Իսպանական աղբյուրները տոտոնակ հնդկացիներին են համարում հիմնադիր, մինչդեռ տեղացի ցեղերը դրա ստեղծողներին միաձայն հայտարարում են աստվածային ուժեր։ Ապացուցված է, որ քաղաքի հիմնադրման գործում ազդեցություն են ունեցել սապոտեկները, ընդ որում այդ ժողովրդի աստվածությունները հարգի են եղել քաղաքի աղքատ հատվածում։ Հավանաբար Տեոտիուականի խայտաբղետ բնակչությունը բաղկացած է եղել այլ ժողովուրդներից[Л 13]։

Մայա խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մայաների քաղաքակրթություն

Մայաների քաղաքակրթության պատմությանը ընդգրկում է վաղ մինչդասական ժամանակաշրջանից (մ.թ.ա. II հազարամյակից մինչև մ.թ.ա. I հազարամյակ) մինչև միջին մինչդասական ժամանակաշրջան (մ.թ.ա. I հազարամյակտց մինչև մ.թ. 400 թ.), երբ առաջացել են պետական առաջին կազմավորումները[Л 14]։ Մայա հնդկացիները իրենց ազդեցությունը տարածել են Յուկատան թերակղզու, ժամանակակից Գվատեմալայի, Բելիզի, Հոնդուրասի, Սալվադորի և Մեքսիկայի մի քանի նահանգների տարածքների վրա։ Այդ հողերը բնակեցված էին մի քանի ցեղերով, որոնք ժառանգել էին նույն մշակույթը, բայց ունեին տարածաշրջանային տարբերություններ։ Դրանցից ամենաշատը եղել են մայաները, կիչեները, ացտեկները, կաքչիկելները, չոնտալներըը, լականդոններըը, իցանները։ Մայաները իրենց ծաղկմանն են հասելել մ․թ․ 7-8-րդ դարերում[Л 15]։

3-4 հազար տարի առաջ մայախոս ժողովուրդներն արդեն բնակվել են Գվատեմալայի հարավ-արևմտյան մասում[Л 16]։ Մայաների պատմության մեջ կարելի է առանձնացնել երկու ժամանակաշրջան՝ դասական, կամ Հին թագավորություն (մ.թ․ սահմանագծից մինչև IX դար )՝ ծաղկման ժամանակաշրջան և մինչդասական, կամ Նոր թագավորություն (X դարից մինչև XVI դարի կեսերը), Մայա-Տոլտեկների ժամանակաշրջանը[Л 17]։

Մայաների կյանքում կարևոր տեղ են զբաղեցրել քաղաքային կենտրոնները, որոնցից ամենահինը Տիկալն է, Ուաշակթունը, Բալակբալը, իսկ ամենահայտնիներն էին Կոպանը, Չիչեն Իցան, Մայապանը։ Մայանիստ Յուրի Կնորոզովը կարծել է, որ սկզբում գոյություն են ունեցել մայաների մի շարք քաղաք-պետություններ՝ փոքր վերահսկվող տարածքներով։ Հետագայում դրանք միավորվել են ռազմական և քաղաքական դաշինքներում, որոնք արագորեն քայքայվել են։ Այս միությունները, ի լրումն այլ ցեղերի ներխուժման վտանգը հետ մղելու անհրաժեշտության, միավորված են եղել ընդհանուր կրոնական համոզմունքներով։ Այս երկու գործոնների մեծ կարևորության պատճառով մայաների հասարակությունում իշխանությունը պատկանել է քուրմերին և նշանավոր մարտիկներին[Л 18]։ Ազատ համայնքի անդամների դասը բաժանված է եղել բարեկեցիկ և աղքատ խմբերի։ Մայաներն ունեցել են ստրուկներ, որոնց մեծ մասը պատկանել է ազնվականությանը[Л 19]։

Մայաներն կիրառել են անտառահատման հողագործություն և չինամպային նմանվող գյուղատնտեսություն, աճեցրել են եգիպտացորեն, լոլիկ, քաղցր կարտոֆիլ։ Բարձր մակարդակով զարգացած է եղել ջուլհակությունը, առանձնահատուկ տեղ է գրավել խեցեգործությունը, արժևորվել է ճարտարապետների, քարահատների, քանդակագործների, նկարիչների աշխատանքը[Л 20]։

 
Կանկուենի տախտակադրվագը, որտեղ պատկերված է մայաների տիրակալը

Պանթեոնը բաղկացած է եղել բարյացակամ և չար աստվածներից։ Երկնային աստվածներից գլխավորը Աշխարհի Տիրակալն է եղել, Ցերեկվա ու գիշերվա աստվածը՝ Իցամնան։ Մայաները հարգում էին անձրևի աստված Չակին, արևի աստված Կինիչ-Ահաուին, լուսնի աստվածուհի Իշ-Չելին, քամու աստված Կեցալկոաթլին[Л 21], եգիպտացորենի աստված Ահ-Մունին[Л 22]։

Նախակոլումբիական Ամերիկայի բացառիկ ինտելեկտուալ նվաճումներից են եղել մայաների կողմից ստեղծված մատենագիտական և ժամանակի հաշվարկման համակարգերը։ Հետաքրքիր է նաև մայաների զրոյական թվանշանի գյուտը[Նշում 4]։

Մեր թվարկության առաջին հազարամյակի վերջը մայաների մշակույթի անկման ժամանակաշրջանն է եղոլ, որի ամենահավանական պատճառը համարվում է Պիպիլ և Տոլտեկ ցեղերի ներխուժումը Կենտրոնական Մեքսիկայից։ Շատ քաղաքներ լքվել են, բայց Յուկատան թերակղզում առաջացել է մայա-տոլտեկների խառը մշակույթը։ 11-րդ դարում առաջացել է հյուսիսային Յուկատանի քաղաք-պետությունների եռյակը՝ Չիչեն Իցա, Ուշմալ, Մայապան-Մայապանների լիգա[Л 23]։

Մոտ 900 թվականին, ենթադրաբար, մայաների երկրներում աղետ է տեղի ունեցել, որի պատճառները դեռ պարզ չեն։ Հայտնի է միայն, որ ինչ-ինչ պատճառներով մայաների քաղաքները լքվել են բնակչության կողմից, սուրբ հուշարձանները մասամբ այրվել են, մասամբ տապալվել պատվանդաններից, մինչդեռ օտարերկրյա նվաճումների հետքեր չեն հայտնաբերվել։ Ժամանակակից գիտության մեջ «լքված քաղաքների առեղծվածը» ամենից հաճախ բացատրվում է հողի էրոզիայով՝ դրա անխնա շահագործման արդյունքում։ Հետագայում վրա հասած սովը ստիպել է բնակչությանը հեռանալ այդ տարածքներից։ Մայաների պետությանը հասցվել է այնպիսի հարված, որից նա այլևս չի կարողացել դուրս գալ [Л 24]։

10-13-րդ դարերում Մայա-Տոլտեկների մայրաքաղաքը եղել է Չիչեն-Իցան[Л 25], որը հայտնի է մի շարք ճարտարապետական կառույցներով՝ Կուկուլկանի տաճարը, Կարակոլի աշտարակը, Մեսոամերիկայի ամենամեծ գնդակի մարզադաշտը, մարտիկների տաճարը, գանգերի պատը և սուրբ ջրհորը[Л 26]։

12-րդ դարի վերջին թերակղզու քաղաքական դրությունը բարդացել է։ Չիչեն Իցայի կառավարիչները ավելացրել են վերահսկվող քաղաքներից և գյուղերից ստացվող տուրքի չափը զուգակցված սուրբ ջրհորում մարդկային զոհաբերություններ անելու անհրաժեշտության հետ[Նշում 5], որն էլ առաջացրել է տեղացիների վրդովմունքը։ Մայաների մարգարեությունների «Չիլամ-Բալամ» գրքի համաձայն Մայապանի տիրակալ Ախ Մեշ Կուկը իր հրամանատար Հունակ Կելին ուղարկել է Չիչեն Իցա՝ որպես զոհ։ Սակայն Հունակ Կիլը դուրս է եկել ջրհորից՝ հայտարարելով, որ խոսել է աստվածների հետ, և նրանք իրեն նշանակել են Մայապանի կառավարիչ։ Թագավորելով Մայապանում՝ Հունակ Կիլը 1178 թվականին ավերել է Չիչեն Իցան։ Այսպիսով, Մայապանում իշխանությունն անցել է Կոկոմների մայա-տոլտեկների դինաստիայի ձեռքը, որը կառավարել է մինչև 1461 թվականը, երբ Ուշմալից Շիվասը զավթել է իշխանությունը։ 14-րդ դարի վերջին Չիչեն Իցան, ավերվելով, դարձել է անմարդաբնակ, իսկ 16-րդ դարի կեսերին քաղաքը ամբողջովին ավերակների մեջ է եղել[Л 27]։

15-րդ դարում Յուկատանում ձևավորվել են ավելի քան տասը պատերազմող փոքր քաղաք-պետություններ, իսկ նույն դարի վերջում ացտեկների պետության կողմից նվաճման սպառնալիքը կախված է եղել մայաների գլխին[Л 28]։ Մեքսիկա ներխուժած իսպանացիները գտել են միայն երբեմնի հզոր քաղաքակրթության մնացորդները։

Հետդասական ժամանակաշրջան խմբագրել

Մեքսիկայի պատմության մեջ հետդասական ժամանակաշրջանը 900 թվականից մինչև իսպանացիների նվաճումն ընկած ժամանակահատվածն է։ Այդ ժամանակշրջանը Կենտրոնական Ամերիկայի համար նշանավորվել է մետաղների դարաշրջանի սկզբով, որոնցից առաջինը, ինչպես Հին աշխարհում, պղինձն է եղել։ Այն ժամանակվա հնագիտական գտածոները կռածո և ձուլածո արտադրանք են եղել, որոնք ստացվել են նմուշօրինակային ձուլման միջոցով։ Պղնձից, իսկ ավելի ուշ՝ այլ մետաղներից (այդ թվում՝ ոսկուց) պատրաստվել են զարդեր, գործիքներ, զենքեր։ Միևնույն ժամանակ, պատերազմը, որն ավելի վաղ բռնկվել է միայն ժամանակ առ ժամանակ, դարձել է հետագա քաղաքակրթությունների գրեթե հիմնական զբաղմունքը, դրա նպատակը և՛ տարածքային նվաճումներն են եղել, և՛ արյունալի զոհաբերությունների համար անհրաժեշտ մարդկանց գերեվարումը, որն այդ ժամանակ աննախադեպ տարածում է ստացել[Л 29]։

Տոլտեկներ-չիչեմեկներ խմբագրել

Հետդասական դարաշրջանը սկսվել է հյուսիսային բարբարոսների ներխուժմամբ, որոնք հնդիկների հին ձեռագրերում կոչվում են չիչեմեկներ, այսինքն՝ «շան երեխաներ»[17]։ Նախակոլումբիական Ամերիկայում այս անվանումը ամոթալի չի համարվել, ավելին, շատ ավելի ուշ կառավարիչներն իրենց Չիչիմեկյան ծագումը համարել են պատվաբեր[Л 30]։

 
Կետցալկոատլը և Տեսկատլիպոկան Բուրբոնյան օրենսգրքից, էջ 22

Ժամանակակից պատմական աշխատանքների մեջ գերակշռող գաղափարն այն է, որ Չիչեմեկները ցեղերի խայտաբղետ խառնուրդ են եղել, որոնք սերել են վաղ «անապատային քաղաքակրթություններից», զբաղվել են հավաքչությամբ և մանր թռչունների որսով։ Վերաբնակիչների այս երկրորդ ալիքը դեպի հարավ է մղվել երաշտի և դրա հետևանքով առաջացած սովի պատճառով։ Վաղ ցեղային միությունից արագորեն աչքի են ընկել տոլտեկները (որոնց անունը ենթադրաբար նշանակում է «շինարարներ» կամ «ռազմավարներ»), որոնց նախահայրենիքը ենթադրաբար Սիերա Մադրեից արևմուտք գտնվող հողերն են եղել[Л 31]։ Նրանք հիմնել են հզոր պետություն, որի մայրաքաղաքը Տուլան է եղել։ Տոլտեկները (կամ Տոլտեկ-Չիչիմեկները), որոնք իրենց ձեռքն են վերցրել օբսիդիանի առևտուրը, նույնիսկ մետաղի դարաշրջանի սկզբում, որը դեռևս բարձր արժեքավոր հումք է եղել, որն օգտագործվել է գործիքներ և զենքեր պատրաստելու համար։ Տուլան դարձել է օբսիդիանի հանքարդյունաբերության և առևտրի կենտրոն, որը տարածվել է ներկայիս Մեքսիկայի ողջ տարածքում[Л 30]։

Կիսալեգենդար Տոպիլցինը[Նշում 6], «բարձրահասակ սպիտակամորթ և սև մորուքով» նշանավոր կազմակերպիչն ու տիրակալը գահընկեց է արվել և ներքին պատերազմում պարտվել իր մրցակից Տեսկատլիպոկային, որից հետո պատշաճ կազմակերպված կառավարությունը փոխարինվել է անարխիայի և շփոթության մեջ։ Այնուամենայնիվ, Տոպիլցինին հաջողվել է վերականգնել գահը, որը նա պահպանել է մինչև իր կյանքի վերջը։ Լեգենդը պատմում է, որ հասուն տարիքում նա զոհաբերել է իրեն՝ կրակի մեջ նետվելով թագավորական զգեստով և փետուրից դիմակով, նախապես խոստանալով վերադառնալ[Л 30]։

Արդեն ավելի ուշ Տոպիլցինը նույնացվում է Կետցալկոաթլ աստծո հետ, և նրա վերադարձի լեգենդը ճակատագրական դեր է խաղացել հետագա հնդկական թագավորությունների համար։ Տոլտեկների պետության փառքն այնքան մեծ է եղել, որ նույնիսկ նրա վերջնական մահից հետո, ավելի ուշ քաղաքակրթություններն իրենց ծագումն կապել են տոլտեկների հետ՝ նրանց տիրակալների մեջ տեսնելով սուրբ ավանդույթի շարունակողներին[Л 30][18]։

Ացտեկներ խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Ացտեկներ

Ացտեկները, որոնք ստեղծել են նախակոլումբիական Ամերիկայի ամենահզոր պետություններից մեկը, հպատակեցրել են Կենտրոնական Մեքսիկայի բազմաթիվ ցեղերի։ Նրանց նախահայրենիքը, որը իրենք անվանել ենն Ացտլան կղզի, ամենայն հավանականությամբ գտնվել է Կալիֆոռնիայի ծոցի հյուսիսային մասի ափին և կղզիներում։ Ացտեկների քաղաքակրթությունը սկզբնական փուլում յոթ ցեղերի ստեղծումն է եղել՝ ակոլուաներ, տեկպանեկաներ, տլասկալտեկաներ, տլաուիկաներ, շոչիմիլկաներ,չալկաներ և ացտեկների որսորդական ցեղեր, որոնք պարզվել է, որ ամենամարտունակն են եղել[Л 32]։

 
Հովազ մարտիկը երկու արծիվ մարտիկների միջև

Ացտեկների հասարակության մեջ ամենաբարձր դիրքը զբաղեցրել են տլակատեկուտլի կայսրը և նրա համախոհները[Նշում 7]։ Ձևական առումով կայսրն ընտրովի է եղել, սակայն գործնականում այդ պաշտոնը դարձել է ժառանգական։ Հիերարխիայում հաջորդ տեղը զբաղեցրել են քուրմերը, որոնք վսեմացրել են ազնվականությանը, առևտրականները, հասարակության ազատ անդամները, որոնք կապված են եղել ծանր ֆիզիկական աշխատանքի հետ և ստրուկները[Л 33]։

Յուրաքանչյուր ցեղ սովորաբար բաժանվել է քսան տարածքային համայնքների։ Հողատարածքի մի մասը (ալտեպետլալներ) մշակվել է կոլեկտիվ, իսկ մյուսը (տլալմիլներ)՝ անհատապես, այդ հատկացումները տրվել եին ընտանիքի գլխավորին ցմահ օգտագործման, իսկ նրա մահից հետո վերադարձվել են համայնքի ֆոնդին։ Ացտեկներն օգտագործել են դրենաժային աշխատանքներ, արհեստական ոռոգում, ջրանցքներ։ Ոչ խոր լճերում տիղմով պատված և ցցահենարաներին կապած եղեգնյա տախտակամածների օգնությամբ ստեղծվել են այգիներ և բանջարանոցներ՝ չինամպասներ։ Ացտեկների կայսրության մայրաքաղաքը՝ Տենոչտիտլանը (ժամանակակից Մեխիկո), կառուցվել է լճի մեջտեղում, ափին միացված է եղել կամուրջներով ու ամբարտակներով և փողոցների փոխարեն օգտվել են ջրանցքներից։ Պահպանվել են խմելու ջուր մատակարարող ագուգաների մնացորդներ։ Զարգացած է եղել քարի և փայտի մշակությունը, ջուլհակությունը, պատրաստվել է պոլիքրոմային կերամիկա, զարգացել է նաև քանդակագործությունը[Л 34]։

Ացտեկների հավատալիքները մյուս ցեղերի համեմատությամբ բավականին ինքնատիպ են եղել։ Պանթեոնում գլխավոր տեղը զբաղեցրել է պատերազմի աստված Ուիցիլոպոչտլին։ Ամենակարևոր աստվածներից էին Տեսկատլիպոկան, Տլալոկը, Տոնատիուն, Մեցտլին, Կետցալկոատլը, Ցինտեոտլը, Միկտլանտեկուտլին և Միկտլանսիուատլը[Л 35][19]։ Կատարվել են մարդկային զոհաբերություններ, որոնք անհրաժեշտ են եղել Արևը արյունով սնելու համար[Л 36]։

Ացտեկները Մեքսիկայի հովիտ են եկել 12-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Նրանք չեն կարողացել մրցել ամենաուժեղ քաղաք-պետությունների՝ Ասկապոցալկոյի և Կոլուականի հետ, այդ պատճառով էլ 1250-1298 թվականներին ացտեկները ծառայել են առաջինին, իսկ հետո անցել երկրորդի հովանավորության ներքո[Л 37]։

Պատերազմները ացտեկների գրեթե ամենօրյա զբաղմունքն են եղել, նրանք թույլ են տվել գերիներ վերցնել և զոհաբերել աստվածներին։ Ացտեկների զենքերը բաղկացած են եղել աղեղից, պարսատիկից, նիզակից, մահակից և կայծքարե տապարից[Л 38]։ 1323 թվականին ռազմական հաջողությունների համար Կոլխուականի կառավարիչը իր դստերը տվել է ացտեկների առաջնորդին որպես կին, սակայն ացտեկները նրան զոհաբերել են Ուիցիլոպոչտլիին, որից հետո նրանք վտարվել են Կոլհուականի կալվածքներից [Л 39]։ Ացտեկների ավանդույթն ասում է, որ նրանք պետք է բնակվեին մի վայրում, որը ցույց է տալիս արծիվը, որը նստած է կակտուսի վրա և օձ է ուտում[Նշում 8]։ Այդ նախասահմանումը իրականություն դարձել Տեսկոկո կղզիներից մեկում 1325 թվականի հուլիսի 18-ին, որտեղ առաջացել է Տենոչտիտլանը[Л 40]։ Ացտեկների մի մասը, բաժանվելով, հիմնել է մրցակից Տլատելոլկո քաղաքը։ 1367 թվականին ացտեկները կրկին ծառայության են անցել տեպանեկյան Ասկապոտցալկո քաղաքում[Л 41]։

 
Կակաոյի միրգը ձեռքին տղամարդու ացտեկական արձանիկ

Կայսրության ստեղծման պաշտոնական տարեթիվը համարվում է 1376 թվականը[Л 38]։ 1428 թվականին հզորացած ացտեկները Իցկոատլի գլխավորությամբ հարձակվել են տեպանեկների վրա՝ ջախջախել նրանց և կործանել Ասկապոտցալկոն։ 1434 թվականին ստեղծվել է եռյակ լիգան (միություն)՝ Տենոչտիտլանի, Տեսկոկոյի և տեպանական Տլակոպանի եռապետությունը, տեղական պատերազմները դարձել են անցյալ։ 1440-1469 թվականներին ացտեկներին կառավարել է Իցկոատլի եղբորորդին Մոնթեսումա I-ը։ Վարելով կատաղի պատերազմներ՝ նա ընդլայնել է Տենոչտիտլանի ազդեցության ոլորտը։ Մոնտեսումայի մահից հետո իշխանության է եկել նրա թոռը՝ Աշայակաթլը, հավանաբար, 1469-1477 թվականներին իրական իշխանությունը Աշայակատլի մոր՝ Ատոտոտցտլիի ձեռքում է եղել։ Աշայակատլը կատարել է 14-37 ռազմական արշավներ, 1473 թվականին Տենոչտիտլանը գրավել է Տլատելոլկոն և Տոլուկիի հովիտը, բայց ձախողվել է տարասկների դեմ պայքարում։ Տենոչտիտլանի ութերորդ տիրակալը եղել է Աուիսոտլը, որի օրոք ռազմական նվաճումները հասել են ամենամեծ ծավալների[Л 42]։ 15-րդ դարի վերջում ացտեկները գրավել են գրեթե ողջ Կենտրոնական Մեքսիկան[Л 43], նրանց պետությունը հասել է իր ամենամեծ չափերին Աուսոտլյաի եղբորորդի Մոնթեսումա II-ի օրոք[Л 44]։ Իսպանացիների նվաճումների ժամանակ նրա գլխավորած ացտեկները զգալի դեր են խաղացել եռայկ լիգայում, և հավանաբար, նույն ժամանակաշրջանում ավարտվել է միասնական կայսրության ձևավորումը[Л 43][20]։

Այլ ցեղեր խմբագրել

Քչերն են կարողացել դիմակայել ացտեկների գրոհներին։ Այնուամենայնիվ, տարասկ հնդկացիները, որոնց հողերը հարավից և արևմուտքից սահմանակից են եղել ացտեկների պետությանը, կարողացել են պաշտպանել իրենց անկախությունը մինչև իսպանացիների նվաճումը։ Նրանց մայրաքաղաքի՝ Միչոականի («Ձկների տիրակալների քաղաք») բնակչությունը ցեղերի խայտաբղետ խառնուրդ է եղել, որում, բացի իրական տարասկներից եղել են նաև շատ փոքր էթնիկ խմբեր, որոնք խոսել են նաուատլ լեզուներով։ Տարասկյան պետության ղեկավարը թագավորն է եղել կամ «կասոնսին», որի ձեռքում կենտրոնացած է եղել ինչպես ռազմական, այնպես էլ քրմական իշխանությունը։ Հասարակությունը բաժանված է եղել մասնագիտական հիմունքներով՝ քարհատների, բժիշկների, երաժշտական գործիքներ պատրաստողների և այլն, որոնց ներկայացուցիչներն իրավունք են ունեցել ներկա գտնվելու արքունիքում։ Բացի այդ, տարասկները թշնամու միապետներին հսկող լրտեսներ են վարձել[Л 45]։

Միշտեկները գրավել են լեռնային շրջանը ներկայիս Օախակա նահանգի հյուսիսում և արևմուտքում՝ աստիճանաբար ընդլայնելով իրենց ազդեցության գոտին հմուտ դիվանագիտության և դինաստիական ամուսնությունների շնորհիվ, մինչև 1350 թվականը նրանց հաջողվել է իրենց ազդեցությունը հաստատել ժամանակակից Օախակայի տարածքում։ Միշտեկի մայրաքաղաք Մոնտե Ալբանի հարստության ու շքեղության մասին են վկայում են այդ քաղաքում հայտնաբերված «յոթերորդ գերեզմանի» ֆանտաստիկ, նույնիսկ ժամանակակից չափանիշներով հարդարանքը[Л 46]։

Համեմատաբար քիչ բան է հայտնի ուաստեկ հնդկացիների մասին, բացառությամբ, որ նրանց ուժն ու ազդեցությունը բավական էր ոչ միայն տարածվելու, այլև Սիերա Մադրե լեռներից մինչև Մեքսիկական ծոց տարածքը պահպանելու համար[21]։ Եվ վերջապես, Միտլում շարունակել է գոյություն ունենալ հետդասական դարաշրջանի սապոտեկյան պետությունը[Л 47]։

Այս բոլոր քաղաքակրթությունների զարգացումն ընդհատվեց իսպանական նվաճումներով։

Մեքսիկայի նվաճում խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մեքսիկայի նվաճում

Ֆրանցիսկո Էռնանդես դե Կորդոբայի (1517) և Խուան դե Գրիխալվայի (1518) առաջին երկու հետախուզական արշավներից հետո իսպանացիները իմացել են ացտեկների հարուստ ոսկու երկրի մասին։ Այն նվաճելու համար Կուբայի նահանգապետ Դիեգո Վելասկես դե Կուելյարը որոշել է նոր արշավ կազմակերպել Էրնան Կորտեսի հրամանատարությամբ[Л 48]։ Իսպանացիներն ունեցել են 11 նավ, Կորտեսի բանակը ներառել է 553 զինվոր, 110 նավաստի, 200 բեռնակիր հնդկացիներ և 16 ձիերի հեծելազոր[Նշում 9]։ Հրետանին բաղկացած է եղել 10 ծանր թնդանոթից և 4 ֆալկոնետից՝ զինված 32 աղեղնանետով և 13 չախմախավոր հրացանով[Л 49]։

1519 թվականի փետրվարին արշավախումբը ուղղություն վերցրեց դեպի արդեն հայտնի Յուկատան ափի ճանապարհը[Л 50]։ Կոսումել կղզում տեղի ունեցավ կոնկիստադորների առաջին շփումը մայա հնդկացիների հետ[Л 51]։ Իսպանացիների ջոկատը Պեդրո դե Ալվարադոյի հրամանատարությամբ, որը մյուսներից շուտ էր ժամանել, թալանել էր տեղի տաճարը և բնիկների տները։ Կորտեսը պատժեց Ալվարադոյին և հրամայեց վերադարձնել ավարը, ինչը արժանացավ հնդկացիների բարեհաճությանը[Л 52]։ Այնուհետև, արշավախումբը գնաց ափի երկայնքով, մարտի 14-ին հասավ Տաբասկո գետի գետաբերանը, որտեղ տաբասկների հետ ռազմական բախումներից հետո[Л 53] Կորտեսը նվերներ ստացավ տեղական կառավարիչներից՝ շատ ոսկի և 20 կին (տես՝ Մալինչե)[Л 54]։

 
Ջարդ Չոլուլայում։ Հնդկական պատկերներ

Հաշտություն կնքելով տաբասկների հետ՝ նվաճողները նավեր են նստելն և 1519 թվականի ապրիլի 21-ին ճամբար հիմնել են ներկայիս Վերակրուսի տեղում[Л 53]։ Կորտեսի բանակի մեծ մասն այժմ կազմված է եղել տոտոնակների դաշնակից ցեղերից[Л 55], որոնք նվաճվել էին ացտեկների կողմից, բայց ովքեր ցանկանում էին ազատվել իրենց ճնշումներից[Л 53]։

1519 թվականի օգոստոսի 16-ին իսպանացիները արշավել են դեպի Տենոչտիտլան։ Կորտեսն ունեցել է 400 հետևակ, 15 ձի և 6 թնդանոթ[Л 56], նրան ուղեկցել են 1500 տոտոնակ մարտիկներ[Л 53]։ Նվաճողները ուժեղ դաշնակից են գտել Տլաքսկալայում՝ անկախ լեռնային իշխանություն, որը պատերազմ էր մղում ացտեկների համադաշնության հետ։ 1519 թվականի հոկտեմբերին Կորտեսի բանակը հասել է Չոլուլա։ Իմանալով, որ իրենց համար դարան է պատրաստում, իսպանացիները կոտորել են տեղի բնակչությանը և մասամբ այրել քաղաքը[Л 57][Л 53]։

Իսպանացիները մտան Տենոչտիտլան 1519 թվականի նոյեմբերի 8-ին և սիրով ընդունվեցին ացտեկների տլատոանի Մոնտեսումա II-ի կողմից։ Մոնտեսուման կոնկիստադորներին պարգեւատրել էր բազմաթիվ նվերներով և նրանց տեղավորել կայսերական նստավայրերից մեկում։ Կորտեսը, իր զեկույցներում, պնդում էր, որ տեղացիները իր զինվորներին և իրեն շփոթել են Կետցալկոատլ աստծո պատվիրակների հետ, ուստի սկզբում նրանք չեն դիմադրել[Նշում 10].: Սակայն այն բանից հետո, երբ հնդկացիները հարձակվեցին Վերակրուսի կայազորի վրա, Կորտեսը որոշեց պատանդ վերցնել ացտեկների տիրակալին։ Մոնտեսումային համոզեցին հավատարմության երդում տալ Չարլզ V-ին[Л 58]։

Շուտով նահանգապետ Վելասկեսը ուղարկել է 18 առագաստանավերից բաղկացած նավատորմ՝ Կորտեսին բռնելու և Կուբա բերելու համար։ Նրա ուղարկած ջոկատը բաղկացած է եղել 900 հոգուց, որից 80 ձիավոր[Նշում 11] և զինված է եղել թնդանոթներով և չախմախավոր հրացաններով։ Ջոկատը ղեկավարել է Պանֆիլո դե Նարվաեսը։ Կորտեսը ընդառաջ է գնացել նրան՝ իր ուժերի մեծ մասը թողնելով Ալվարադոյի ղեկավարությամբ Տենոչտիտլանում։ Նարվաեսի զինվորներին կաշառելու միջոցով Կորտեսը հաղթել է և համալրել իր բանակը։ Բայց նրա բացակայության պարագայում Տենոչտիտլանում[Л 59] բռնկվել է հնդկացիների ապստամբությունը։

1520 թվականի մայիսի 20-ին[Л 60] Ուիցիլոպոչտլիի պատվին տոնակատարության ժամանակ Պեդրո դե Ալվարադոն հրամայել է սպանել գլխավոր տաճարում հավաքված հնդկական ազնվականությանը։ Կոտորածի ընթացքում զոհվել են 600-ից 1000 մարդ[Л 61]։ Ապստամբության արդյունքում իսպանացիները պաշարված են մնացել այն պալատում, որտեղ գտնվել է Մոնտեսուման[Л 60]։ Հունիսի 24-ին Կորտեսը վերադարձել է Տենոչտիտլան, և նրան անարգել թույլ են տվել պալատ մտնել[Л 61]։ Հունիսի 27-ին կոնկիստադորները դիմել են կայսեր օգնությանը՝ ստիպելով նրան դիմել իր ժողովրդին՝ պայքարը դադարեցնելու կոչով։ Մոնտեսուման վիրավորվել է վրդովված ամբոխի կողմից նետված քարերից և մի քանի օր անց մահացել է։ 1520 թվականի հուլիսի 1-ին իսպանացիները ստիպված են եղել փախչել[Л 62]։ Նրանք նորից հարձակվել են քաղաքի վրա 1521 թվականի հունիսի սկզբին[Л 63]։

Օգոստոսի 13-ին Տենոչտիտլանն ընկել է[Л 64]։ Ացտեկների վերջին կայսր Կուուտեմոկը գերի է վերցվել և քաղաքն ավերվել է։ Շատ ացտեկներ մահացել են եվրոպացիների կողմից բերված ջրծաղիկից[Л 53]։ Քաղաքը նվաճող Էրնան Կորտեսը այն հռչակել է որպես Իսպանիայի թագավորի տիրապետություն։ Տենոչտիտլանի հետ մեկտեղ ընկել է նաև ացտեկների կայսրությունը։

Գաղութատիրական ժամանակաշրջան խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Նոր Իսպանիա

Ացտեկների կայսրության անկումը ազդարարել է նոր դարաշրջան Մեքսիկայի պատմության մեջ՝ 300 տարվա իսպանական տիրապետության շրջան, որը հայտնի է որպես Նոր Իսպանիա։ Նոր Իսպանիան ներառել է Մեքսիկայի ժամանակակից տարածքները, ԱՄՆ-ի հարավ-արևմտյան նահանգները (ինչպես նաև՝ Ֆլորիդա), Գվատեմալան, Բելիզը, Նիկարագուան, Էլ Սալվադորը, Կոստա Ռիկան և Կուբան։ Բացի այդ, նրան ենթակա են եղել Ֆիլիպինները և Խաղաղ օվկիանոսի և Կարիբյան ծովի տարբեր կղզիներ։ Մայրաքաղաքը գտնվել է Մեխիկոյում, նշանակված փոխարքան ուղղակիորեն ենթարկվել է Իսպանիայի միապետին։ Փոխարքայի օրոք գործել է խորհրդակցական մարմին՝ լսարան, որն ունեցել է և՛ վարչական, և՛ դատական լիազորություններ[Л 65]։ Մեխիկոյի աուդենսիայի իրավասությունը տարածվել է երկրի հարավային մասում, իսկ Գվադալահարայի աուդենսիայի իրավասությունը՝ հյուսիսում[Л 66]։

 
Նոր Իսպանիան 1763-1801 թվականներին։ Մինչև 1763 թվականի տարածքները միացված են 1763 թվականից հետո եղած տարածքներին

Նոր Իսպանիայի բնակչությունը, ըստ Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլդտի, 1803 թվականին կազմել է 5,8 միլիոն[Л 67]։ Սակայն ժամանակակից հետազոտողները կարծում են, որ բնակչության թիվն այդ ցուցանիշին չի հասել մինչև 1810 թվականը, երբ այն կազմել է 5-5,5 միլիոն մարդ[Л 68]։ Այդ ժամանակաշրջանում գաղութի բնակչության զգալի մասը կազմել են բնիկները, որոնց մեծ մասն էլ հնդիկներ են եղել[Л 67]։

Նվաճումից հետո առաջին դարը նշանավորվել է բնիկ մարդկանց թվի կտրուկ նվազմամբ, ինչը ստիպել է գաղութատերերին, ովքեր աշխատուժի և հարկ վճարողների կարիք են ունեցել, հնդկացիների ուղղակի կողոպուտից և բնաջնջումից անցնել նրանց կազմակերպված շահագործմանը, որը կազմակերպվել է ֆեոդալական ձևով։ Այդ փոփոխությունների արդյունքում 17-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսվել է աբորիգեն բնակչության դանդաղ աճ և 19-րդ դարի սկզբին նրանց թիվն արդեն հասել է 2,3-2,4 միլիոն մարդու։ Իսպանական օրենսդրությունը ճանաչել է հնդկական համայնքների («էխիդո») հողի սեփականության իրավունքը՝ արգելելով դրա օտարումը առանց իշխանությունների սանկցիայի։ Սակայն տեղի է ունեցել նաև իսպանացիների կողմից համայնքային հողերի բռնազավթում, որին հաջորդել է օրինական գրանցումը։ Հնդիկները անձամբ ազատ են համարվել։ Օրենսդրության համաձայն՝ նրանց աշխատանքը ենթակա է եղել վճարման և չպետք է չափազանց դժվար լիներ, թեև գործնականում դա ոչ միշտ է պահպանվել[Л 69]։

17-րդ դարի սկզբից հնդկացիներին պարտադրվել է հարկադիր աշխատանքային պարհակ (ռեպարտիմենտ կամ կուատեկիլ)՝ հանքերում, արդյունաբերական ձեռնարկություններում և պլանտացիաներում և շինարարությունում աշխատանքի տեսքով։ Այդ նպատակով իշխանությունները առանձնացրել են 15-60 տարեկան տղամարդկանց որոշակի քանակություն։ Հնդիկներից գանձվել է գլխահարկ՝ տուրք, որը 18-րդ և 19-րդ դարերի վերջում վճարվել է տարին մեկ անգամ երկու պեսոյի չափով 18-ից 50 տարեկան բոլոր ամուսնացած տղամարդկանց կողմից, բացառությամբ ժառանգական առաջնորդներից, գյուղի տանուտերերից և այլ պաշտոնյաներից։ Ամուրիներն ու միայնակ կանայք երկու անգամ պակաս են հարկվել։ Իրենց հողերից քշված հնդկացիներին վարձել են որպես բատրակներ, մյուսները բերքի մի մասը պետք է տային հողի օգտագործման համար։ Երկու դեպքում էլ հնդիկները, ի վերջո, դարձել են ժառանգական պարտքի ստրուկներ՝ պեոնաժներ[Л 70]։

 
Նոր Իսպանիայում բնակվող խառը ցեղերի ներկայացուցիչների պատկերը

Սևամորթներն աշխատել են պլանտացիաներում, արդյունաբերական ձեռնարկություններում և որպես տնային ծառայողներ, մեծ մասամբ նրանք ստրուկներ են եղել, որոնք 16-րդ դարի կեսերից բերվել են Աֆրիկայից Նոր Իսպանիա։ Սակայն բարձր մահացության, դրանց ներհոսքի աստիճանական նվազման և հնդկական բնակչության աճի հետևանքով նեգրերի թիվը 19-րդ դարի սկզբին չի գերազանցել 10 հազարը[Л 71]։

Արտոնյալ շերտը գաչուպիններն են եղել` մետրոպոլիայի բնիկները, որոնց թիվը 19-րդ դարի սկզբին կազմել է 15 հազարից[Л 72] մինչև 70 հազար [Л 67] մարդ։ Նրանք զբաղեցրել են բոլոր բարձրագույն վարչական, զինվորական և եկեղեցական պաշտոնները։ Կրեոլական բնակչությունը նույնպես կարևոր դեր է խաղացել գաղութի կյանքում։ Կրեոլների թիվը մինչև 1803 թվականը կազմել է մոտավորապես 1 միլիոն մարդ[Л 67][Л 72]։ Կալվածատերերի մեծ մասը դուրս է եկել նրանց միջավայրից, նրանք մտել են գաղութատիրական մտավորականության շարքերը, զբաղեցրել են վարչական ապարատի, եկեղեցու և բանակի միջին և ստորին մակարդակների պաշտոններ[Л 72]։

Խառնածին բնակչությունը[Նշում 12] զրկված է եղել քաղաքացիական իրավունքներից. մետիսներն ու մուլատները չեն կարողացել դառնալ պաշտոնյա և զբաղեցնել սպայական պաշտոններ, չեն կարողացել մասնակցել ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին։ Զբաղվել են արհեստներով, մանրածախ առևտրով, ծառայել են որպես կառավարիչներ և գործավարներ և կազմել են մանր կալվածատերերի մեծամասնությունը՝ ռանչերոները[Л 73]։

Փոխարքայության գլխավոր հաստատություններից մեկը կաթոլիկ եկեղեցին է եղել։ Ամբողջ հոգևոր կյանքը նրա ազդեցության տակ է գտնվել։ Եկեղեցին ղեկավարել է կրթական հաստատությունները, գրաքննություն է իրականացրել ինկվիզիցիայի միջոցով, իսկ 18-րդ դարի վերջում նրան է պատկանել գաղութի ամբողջ անշարժ գույքի կեսից ավելին[Л 74]։ Նոր կրոնը հեշտությամբ միաձուլվել է հնդկացիների հեթանոսության հետ, հին սովորույթներն ու լեգենդները հարմարեցվել են միսիոներական նպատակների համար, որոնք կարող էին հաշտվել քրիստոնեության հետ[Л 75]։

Նոր Իսպանիայի տնտեսական կյանքը ստորադասվել է մետրոպոլիայի շահերին, որի համար այն առաջին հերթին թանկարժեք մետաղների աղբյուր է եղել, ուստի դրանց արդյունահանումը դարձել է տնտեսության կարևորագույն ճյուղը[Л 73]։ Հանքերը թագավորի սեփականությունն են եղել, բայց գործնականում այն անձը, ով հայտնաբերել է հանքավայրը, այն մնացել է նրա մշտական տնօրինության տակ և պետք է թագավորությանը հանձներ արտադրանքի մեկ հինգերորդ մասը։ Հանքարդյունաբերության արտադրանքը 16-րդ դարի կեսերի 2 միլիոն պեսոյից 18-րդ դարի կեսերին հասել է 13 միլիոնի[Л 76]։ Վերամշակող արդյունաբերությունը դանդաղ է զարգացել[Л 77]։

Գաղութային արտադրանքների մրցակցությունից խուսափելու համար իսպանական իշխանություններն արգելեցին խաղողի, ձիթապտղի, կանեփի, կտավատի մշակումը Նոր Իսպանիայում, թույլատրվում է աճեցնել միայն այն մշակաբույսերը, որոնք չեն աճել Իսպանիայում։ Այդ սահմանափակումները խոչընդոտել են գյուղատնտեսական արտադրության զարգացմանը[Л 77]։

 
Տեպոցոտլանի գաղութային շուկայի մոդելը

Գաղութատիրական շրջանի մեծ մասի համար Նոր Իսպանիայի տնտեսական հարաբերությունները հիմնականում սահմանափակվել են մետրոպոլիայի հետ առևտրային հարաբերություններով, որոնք իրականացվել են միայն Վերակրուսի միջոցով և իսպանական մեկ նավահանգստով՝ Սևիլյայով, իսկ 1717 թվականից՝ Կադիսով, մինչդեռ ուղղակի առևտուրը օտար երկրների հետ և այլ իսպանական գաղութների հետ (բացի Ֆիլիպիններից) արգելված է եղել։ Բոլոր ապրանքները հարկվել են բարձր մաքսատուրքերով։ Բացի այդ, դրանց վաճառքից և վերավաճառքից հատուկ հարկ է գանձվել՝ ալկաբալա։ Մինչև 18-րդ դարի վերջին քառորդը մետրոպոլիայից ապրանքների տեղափոխումը և դրանց ստացումը կատարվել է միայն հատուկ նավատորմով, իսկ Ֆիլիպիններից մինչև Ակապուլկո նավահանգիստ՝ այսպես կոչված մանիլայան գալեոնով[Л 77]։

1536 թվականին Տլատելոլկո ֆրանցիսկյան վանքում ստեղծվել է Սանտա Կրուսի առաջին քոլեջը, որտեղ սովորել են միայն հնդիկները։ 1553 թվականի հունիսի 3-ին Մեխիկոյում բացվել է համալսարան, որտեղ ուսանողներին դասավանդել են աստվածաբանություն, իրավագիտություն, լատիներեն, թվաբանություն և երկրաչափություն, աստղագիտություն, բժշկություն և երաժշտություն։ 1538 թվականին Մեխիկոյում հայտնվեց Նոր աշխարհի առաջին տպարանը։ Մեծ տարածում էր գտել միսիոներների կողմից հնդկացիներին քրիստոնեական հավատք ընդունելու համար օգտագործվող թատրոնը, մասնավորապես՝ աստվածաշնչյան սյուժեով աուտոդրամատիկական ստեղծագործությունը[Л 78]։

Բույսերի ուսումնասիրության մեջ եվրոպական գիտության մեջ մեծ առաջընթաց է դարձել Ֆրանցիսկո Էրնանդեսի «Նոր Իսպանիայի բույսերի պատմությունը» (1570-1577) ծավալուն և լավ նկարազարդված աշխատությունը, որը պատվիրել է Ֆիլիպ II-ը։ Գիրքը ներառում է ավելի քան 3000 բույսերի և 500 կենդանիների նկարագրություններ, որոնք գոյություն են ունեցել ժամանակակից Մեքսիկայի տարածքում։ Միաժամանակ Բերնարդինո դե Սահագունի կողմից գրվել է մի փոքր ավելի կարճ ստեղծագործություն բույսերի վերաբերյալ «Նոր Իսպանիայի գործերի ընդհանուր պատմությունը» (1576) հիմնարար աշխատությունը։ Երկու գրքերն էլ հիմնված են իրենց շրջապատող աշխարհի մասին ացտեկների տեղեկությունների վրա և, հետևաբար, կարելի է համարել որ դրանք եվրոպական փոքր ազդեցության ենթարկված գրքեր են[22]։ Հետագայում Սահագունի ձեռագիրը մոռացվել են, բայց Էրնանդեսի գիրքը բազմիցս փոխառվել է այլ գիտնականների կողմից՝ Խոսե դե Ակոստա, Նարդո Անտոնիո Ռեչին, Ֆաբիո Կոլոննա, Խայմե Օնորատո Պոմար, Գրեգորիո Լոպես, Ֆեդերիկո Չեզի, Խուան Բարիոս, Վիլյամ Պիզոն, Ռոբերտ Լավալ, Ջոն Ռեյ, Ջեյմս Նյուտոն և ուրիշներ[23][24]։

17-18-րդ դարերում Նոր Իսպանիայում տեղի են ունեցել մի շարք ապստամբություններ, որոնցից ամենամեծը Նոր Իսպանիայի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Տեպեուան, Տարահումարա, Կոնչո, Տոբոսո, Պիմա, Ապաչե և այլ ցեղերի ապստամբություններն են եղել, Օախակա, Նյու Մեքսիկո, Չիապաս, Սոնորա, Կալիֆոռնիա, Յուկատանի հնդկացիների, ռեալ դել Մոնտեի (1766) հանքափորների ելույթները, որոնց մասնակցել են Սան Լուիս Պոտոսիի, Գուանախուատոյի, Միչոականի (1767), Իսուկարի (1781) բնակչությունը։ 1624 և 1692 թվականներին Մեխիկոյում տեղի են ունեցել քաղաքային խռովություններ, որոնցում մեծ դեր են խաղացել նաև հնդկացիները։ Գաղութատիրության ժամանակաշրջանում մի քանի անգամ ապստամբել են նեգր ստրուկները[Л 79], և Գասպար Յանգի գլխավորած ապստամբությունը հաջողությամբ է պսակվել, նա հասել է իր բնակության վայրի իրավունքների ճանաչմանը։

Նոր Իսպանիայում, ինչպես նաև իսպանական այլ գաղութներում ազատագրական շարժման վերելքի անմիջական խթան են հանդիսացել 1808 թվականի իրադարձությունները մետրոպոլիայում, երբ ֆրանսիական ինտերվենցիայի, Կարլ IV և Ֆերդինանդ VII թագավորների հաջորդական հրաժարականի հետևանքով տեղի է ունեցել իշխանության ճգնաժամ[Л 80]։

19-րդ դար խմբագրել

Անկախության ձեռք բերում խմբագրել

Հիմնական հոդված՝ Մեքսիկայի անկախության պատերազմ
 
Միգել Իդալգո

Նոր Իսպանիայում անջատողական տրամադրությունների աճը պայմանավորված է եղել ներքին և արտաքին պատճառներով, խտրականության և քաղաքական անօրինականության դեմ բնակչության տարբեր շերտերի դժգոհությամբ, մի կողմից և եվրոպական մայրցամաքում տեղի ունեցող իրադարձություններով, Հյուսիսային Ամերիկայում անգլիական գաղութների պայքարով, անկախության համար Լատինական Ամերիկա առաջադեմ գաղափարների ներթափանցմամբ մյուս կողմից[Л 81][Л 82]։ Այդ հանգամանքները պատճառ են հանդիսացել 1810 թվականի գյուղացիական հուզումների համար, որոնք Մեքսիկային տարել են դեպի անկախության տասնամյա պատերազմի։

1810 թվականի սեպտեմբերի 16-ին քահանա Միգել Իդալգո ի Կոստիլյան ապստամբություն է բարձրացրել Դոլորես գյուղում։ Ապստամբները, հիմնականում հնդկացիներ և մետիսներ են եղել, որոնք պահանջել են ազատել ստրուկներին, չեղարկել շնչահարկը և վերադարձնել գրավված հողերը հնդկացիներին։ Այդ օրը Իդալգոն իր կողմն է գրավել մոտ 600 հոգու և բաժանելով նրանց ջոկատների, առաջնորդել դեպի հարավ։ Սեպտեմբերի 20-ին ապստամբները մտել են Սելայա։ Սեպտեմբերի 28-ին մոտ 14000 ապստամբներ մոտեցել են Գուանախուտոյին։ Դաժան մարտերի արդյունքում քաղաքը գրավվել է։ Հոկտեմբերի 10-ին Իդալգոյի ուժերը մտել ենՎալյադոլիդ։ Հոկտեմբերի 19-ին հեղափոխական բանակը, որի կազմում ընդգրկված է եղել 80 հազար մարդ, շարժվել է դեպի Մեխիկո։ Բայց հրաժարվելով այդ ծրագրից՝ Իդալգոն բանակը առաջնորդել է դեպի հյուսիս-արևմուտք՝ Կերետարո[Л 83]։

Նոյեմբերի 7-ին բախում է տեղի ունեցել մոտ 40 հազար ապստամբների (շատերը, հիասթափված մայրաքաղաքի նահանջից, գնացել են տուն) և իսպանական զորքերի միջև։ Որոշելով չմարտնչել՝ ապստամբները լքել են իրենց դիրքերը, սակայն, այնուամենայնիվ, ունեցել են մինչև 5 հազար սպանված։ Նահանջելով Սելայա՝ ապստամբները բաժանվել են, Իդալգոն փոքր խմբի հետ շտապել է դեպի հարավ՝ Վալյադոլիդ։ Այնուհետև նա գնացել է Գվադալախարա, որը նախկինում գրավված էր ապստամբների ջոկատների կողմից։ Ապստամբները քաղաք են մտել նոյեմբերին։ Գվադալախարայում Իդալգոն դեկրետներ է հրապարակել շնչահարկի վերացման, ստրուկների ազատման, վառոդի, ծխախոտի արտադրանքի, գինու արտադրության և վաճառքի մենաշնորհների վերացման, ալկաբալայի կրճատման և վարձակալած հողերը հնդկացիներին վերադարձնելու մասին։ Դեկտեմբերին հրապարակել է մանիֆեստ՝ կոչ անելով հասարակության բոլոր շերտերին պայքարել գաղութարարների դեմ[Л 84]։

1811 թվականի սկզբին գաղութային իշխանությունները որոշում են կայացրել գեներալ Ֆելիքս Կալյեխայի (6 հազար զինվոր) հրամանատարությամբ ուժեր ուղարկել Գվադալախարա։ Իսպանական զորքերի մոտեցման լուրից հետո ապստամբները լքել ենն քաղաքը և նահանջել դեպի արևելք։ Հունվարի 16-ին երկու բանակները բախվել են։ Չնայած թվային գերակշռությանը, ապստամբները ստիպված են եղել նահանջել, և նրանց կորուստները զգալիորեն շատ են եղել։ Այս պարտությունը բարոյալքել է ապստամբների բանակը, շատերը սկսել են լքել դրա շարքերը[Л 85]։ Մարտին Իդալգոյին բռնել են, իսկ հուլիսի 30-ին գնդակահարել[Л 86]։

 
Միգել Իդալգոյի արշավանքը

Իդալգոյի մահից հետո հեղափոխական բանակի ղեկավարությունը ստանձնել է մեկ այլ ծխական քահանա՝ Խոսե Մարիա Մորելոսը։ 1811 թվականի մայիսի 24-ին նա գրավել է Չիլպանսինգոն, իսկ մեկ օր անց՝ Տիսթլը։ Օգոստոսին Մորելոսը 1500 հոգով արշավել է դեպի արևելք և գրավել Չիլապան։ Նոյեմբերին նա գրավել է Տլապան, իսկ հետո՝ Չաուտլոյը։ Դեկտեմբերին նրա զորքերը գրավել են Կուաուտլան, իսկ տարեվերջին նրանք մտել են Տեխուական վարչական և առևտրային կարևոր քաղաք։ 1812 թվականին Իսպանիայից ռոյալիստներին համալրումներ են եկել։ Այդ ժամանակ մայրաքաղաքը շրջապատված է եղել հեղափոխական ջոկատներով[Л 87]։

Փետրվարին իսպանացիները պաշարել են Կուաուտլան, որտեղ Մորելոսը կենտրոնացրել է իր հիմնական ուժերը շուրջ 5,5 հազար մարդ։ Երկուսուկես ամիս ապստամբները պահել են թշնամուն, իսկ հետո լքել քաղաքը՝ տալով 800 զոհ։ Մորելոսի պարտությունը ոգեշնչել է ռոյալիստներին, և 1812 թվականի կեսերին իշխանությունները կարողացել են կայունացնել իրավիճակը երկրում[Л 88]։

1812 թվականի մարտի 18-ին իսպանական Կորտեսը Կադիս քաղաքում ընդունել է սահմանադրություն՝ սահմանելով մետրոպոլիայի և գաղութների հավասար ներկայացվածությունը Կորտեսում և ճանաչելով գաղութների բոլոր բնակիչների քաղաքացիական իրավունքները՝ առանց նեգրերի խառնուրդների[Л 89][Л 90]։ Հոկտեմբերի 5-ին փոխարքան հրապարակել է մամուլի ազատության մասին դեկրետը, որն ընդունվել է Կորտեսի կողմից 1810 թվականին[Л 91]։

Սահմանադրության և Կորտեսի այլ ակտերի հրապարակումը նպաստել է Նոր Իսպանիայում հեղափոխական տրամադրությունների ամրապնդմանը[Л 92]։ Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը՝ իշխանությունները ձեռնարկել են մի շարք սահմանափակող միջոցներ։ Նրանք վերացրել են մամուլի ազատությունը, արգելել են մարդկանց հավաքվել փողոցներում, կասեցվել են նաև Մեխիկոյի քաղաքապետարանում ընտրությունների անցկացումը[Л 93]։

Անկախության կողմնակիցները, վրդովված Կադիսի սահմանադրության խախտումներով, ակտիվացան, իսկ տարվա երկրորդ կեսին ազատագրական շարժման վերելք գրանցվեց։ 1812 թվականի հոկտեմբերի վերջին Մորելոսը գրավեց Օրիսաբան, նոյեմբերի 25-ին՝ Օախակա։ 1813 թվականի ապրիլին ապստամբները գրավեցին Ակապուլկոն և այժմ փոխարքայի հսկողության տակ էին գտնվում միայն մայրաքաղաքն ու գլխավոր գավառական կենտրոնները[Л 94]։

Սակայն իսպանացիների հարձակողական գործողությունների արդյունքում հեղափոխական ուժերի կողմից վերահսկվող տարածքը մինչև 1813 թվականի աշուն պահպանվել է միայն հարավային Մեքսիկայում։ 1813 թվականի նոյեմբերի 6-ին ապստամբների կողմից ընդունվել է «Հյուսիսային Ամերիկայի անկախության հռչակագրի հանդիսավոր ակտը»։ Հարավում ռազմական հաջողությունների հասնելով՝ Մորելոսը տեղափոխվել է հյուսիս՝ Վալյադոլիդ, բայց պարտություն է կրել։ 1814 թվականի սկզբին իսպանական բանակը պարտության է մատնել ապստամբներին Պուրուարանի շրջանում։ 1814 թվականի մարտին Իսպանիայում իշխանության է վերադարձել Ֆերդինանդ VII-ը․ նա ցրել է Կորտեսը և չեղյալ համարել Կադիսի սահմանադրությունը։ Ապստամբությունը ճնշելու գործողություններն ակտիվացել են[Л 95]։

 
Մեքսիկական կայսրության 1821 թվականի անկախության հռչակագիրը

1814 թվականի հոկտեմբերի 22-ին հայրենասերները հռչակել են Մեքսիկայի պատմության մեջ առաջին սահմանադրությունը՝ «Մեքսիկական Ամերիկայի ազատության սահմանադրական հրամանագիրը», որը ստեղծել է հանրապետություն և իշխանությունների տարանջատում, կոնգրեսը հռչակվել է բարձրագույն օրենսդիր մարմին։ Հռչակվել է բոլոր քաղաքացիների իրավահավասարությունը օրենքի առաջ, խոսքի և մամուլի ազատությունը, պետք է դավանվեր միայն հռոմեական կաթոլիկ կրոնը[Л 96]։ Բայց 1815 թվականին Մորելոսը նույնպես բռնվել է իսպանական իշխանությունների կողմից և մահապատժի ենթարկվել պետական դավաճանության համար[Л 97]։

1815-1820 թվականներին Մեքսիկայում ազատագրական շարժումը կրել է պարտիզանական պատերազմի բնույթ[25]։ Բայց Իսպանիայի հեղափոխությունը ոգեշնչել է անկախության կողմնակիցներին, որոնց աջակցել է կրեոլական վերնախավի մի մասը, ովքեր վախեցել են արմատական բարեփոխումներից և ցանկացել են երկիրը մեկուսացնել մետրոպոլիայի ազատական ազդեցությունից[Л 98][Л 99]։ Կրեոլների այդ հատվածի շահերի արտահայտիչը դարձել է գնդապետ Ագուստին Իտուրբիդը։ 1820 թվականի դեկտեմբերին գաղութային կառավարությունը նրան պատժիչ ջոկատով ուղարկեց պարտության մատնելու պարտիզանների առաջնորդ Վիսենտե Գերերոյի բանակը։ Սակայն Իտուրբիդեն փոխել է իր դիրքորոշումը և անցել ապստամբների կողմը՝ միավորվելով Գերերոյի ուժերի հետ։ 1821 թվականի փետրվարի 24-ին Իգուալա քաղաքում նա մեքսիկացիների համար հռչակել է երեք սկզբունք կամ «երեք երաշխիք»՝ Մեքսիկայի անկախություն (սահմանադրական միապետության հաստատմամբ), կրեոլների և իսպանացիների իրավունքների հավասարություն և կաթոլիկ եկեղեցու արտոնությունների պահպանում։ Այդ սկզբունքները ստացան «Իգուալայի պլան» անվանումը [Л 98][Л 100]։

Իտուրբիդեի բանակը գրեթե ոչ մի դիմադրության չի հանդիպել։ Իգուալայից նրա զինվորները գնացել են հյուսիս և 1821 թվականի ապրիլի կեսերին մտել Գուանհաուտո, այնուհետև հարավ, որտեղ մայիսի 22-ին նրանք գրավել են Վալյադոլիդը։ Այնուհետև նրանք արշավել են դեպի հյուսիս-արևելք դեպի Կերետարո և հունիսի 28-ին գրավել քաղաքը։ Իտուրբիդեն բանակ ուղարկել է դեպի հարավ-արևելք՝ դեպի մայրաքաղաք։ Հուլիսի 23-ին նա մտել է Կուերնավակա, մեկ շաբաթ անց գրավել Օախական, իսկ օգոստոսի 2-ին՝ Պուեբլան։ Օգոստոսի 19-ին արյունալի ճակատամարտ է տեղի ունեցել Մեխիկոյի ծայրամասում՝ Ասկապոտցալկոյի մոտ[Л 101]։

1821 թվականի օգոստոսի 24-ին իսպանական գահի ներկայացուցիչները և Իտուրբիդեն ստորագրել են Կորդոբայի պայմանագիրը, որը ճանաչել է Մեքսիկայի անկախությունը՝ Իգուալայի պլանի դրույթներին համապատասխան։ Սեպտեմբերի 27-ին ազատագրական բանակը մտել է Մեխիկո քաղաք, իսկ սեպտեմբերի 28-ին մայրաքաղաքում հռչակվել է «Մեքսիկական կայսրության անկախության հռչակագիրը»[Л 102]։ 1822 թվականի մայիսի 18-ին Մեխիկո քաղաքի ժողովուրդը և կայազորը Իտուրբիդեին հռչակել են Մեքսիկայի կայսր, և նա գահ է բարձրացել Ավգուստին (Ագուստին) I անվամբ[Л 103]։

Անտոնիո Լոպես դե Սանտա Աննայի ժամանակաշրջան խմբագրել

 
Գեներալ Սանատա Աննան

1833 թվականին իշխանության գլուխ անցած Անտոնիո Լոպես դե Սանտա Անան վերացրեց 1824 թվականի սահմանադրությունը և 1834 թվականին հաստատեց դիկտատուրա։ ԱՄՆ-ն, օգտվելով երկրի ներքին անկայուն վիճակից, սկսեց Տեքսասի գաղութացումը, որը վերջնականապես զավթեց 1845 թվականին։ 1846 թվականին ԱՄՆ-ի կառավարությունը պատերազմ սանձազերծեց Մեքսիկայի դեմ (1846-1848), որի հետևանքով Մեքսիկան կորցրեց իր տարածքի բնական ռեսուրսներով հարուստ կեսից ավելին։ 1853 թվականին վերստին դիկտատուրա հաստատած Սանտա Անան ԱՄՆ-ի պահանջով 10 մլն դոլլարով նրան զիջեց ևս 120 հզ․ կմ2 տարածք։ Սանտա Անայի հակաազգային քաղաքականությունն առաջացրեց հասարակության լայն խավերի դժգոհությունը։

Ֆրանսիայի միջամտություն խմբագրել

 
Պորֆորիո Դիաս

1854 թվականին Մեքսիկայի հարավում բռնկած ապստամբությունը վերաճեց բուրժուական հեղափոխության, որի ընթացքում իշխանության գլուխ անցավ Ի․ Կոմոնֆորտի լիբերալ կառավարությունը, ընդունվեց նոր սահմանադրություն (1857)։ Սակայն 1857 թվականի վերջին խռովություն բարձրացրին կղերա-պահպանողականները և տապալեցին Ի․ Կոմոնֆորտի կառավարությունը։ Ծավալվեց քաղաքացիական պատերազմ կղերա-պահպանողականների և ժողովրդական զանգվածների աջակցությունը վայելող լիբերալների միջև, որն ավարտվեց վերջինների հաղթանակով։ Բենիտո Խուարեսի գլխավորած լիբերալների կառավարությունը հրապարակեց առաջադիմական օրենքներ։ 1861 թվականի վերջին 1862 թվականի սկզբին հետադիմությանն օգնության հասան անգլիական, ֆրանսիական և իսպանական զորքերը (տես Մեքսիկական արշավանք 1861-1867), սակայն 1867 թվականին հարկադրված հեռացան երկրից։ XIX դարի վերջին նախագահ Պորֆորիո Դիասի հաստատած կղերա-կալվածատիրական դիկտատուրան, ֆեոդալական մնացուկների պահպանումը, օտարերկրյա, հիմնականում հյուսիս-ամերհկյան, կապիտալի ներթափանցումը Մեքսիկան (որոնք արգելակում էին կապիտալիզմի զարգացումը և ազգային բուրժուազիայի ու պրոլեւռարիատի աճը) XX դարի սկզբին ստեղծեցին հեղափոխական իրադրություն։ 1910 թվականի նոյեմբերին սկսվեց բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն (տես Մեքսիկական հեղափոխություն 1910-1917), 1911 թվականի մայիսին տապալվեց Պորֆորիո Դիասի դիկտատուրան։ Իշխանության գլուխ անցան բուրժուազիան և լիբերալ կալվածատերերը՝ Ֆ․ Մադերոյի գլխավորությամբ։

Մեքսիկական հեղափոխություն խմբագրել

1913 թվականին ԱՄՆ-ի օգնությամբ տեղի ունեցավ հեղաշրջում, հաստատվեց Ուերտայի վարչակարգը։ Երկրում սկսվեց զանգվածային շարժում՝ Ֆ․ Վիլյայի և է․ Աապատայի գլխավորությամբ։ 1914 թվականին և 1916 թվականին Մեքսիկա ներխուժեցին ԱՄՆ-ի զորքերը, սակայն ծավալված շարժումը հարկադրեց նրանց հեռանալ երկրից։ 1914 թվականի հուլիսին Ուերտայի դիկտատուրան տապալվեց։

Քաղաքացիական պատերազմ սկսվեց բուրժուա-կալվածատիրական բլոկի և հեղափոխական գյուղացիության միջև, որն ավարտվեց գյուղացիական բանակի պարտությամբ։ 1917 թվականի փետրվարի 5-ին ընդունվեց իր ժամանակի համար առաջադիմական սահմանադրություն, որը եզրափակեց 1910-1917 թվականների հեղափոխությունը։ Հեղափոխությունը թուլացրեց խոշոր կալվածատերերի և եկեղեցու դիրքերը, սահմանափակեց օտարերկրյա կապիտալի ներթափանցումը, նպաստեց կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացմանը, առաջադիմական վերափոխումների (աշխատանքային օրենսդրություն, ագրարային ռեֆորմ) անցկացմանը։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության ազդեցությամբ Մեքսիկայում ուժեղացավ ժողովրդական պայքարը հանուն սահմանադրությամբ նախատեսված վերափոխումների իրագործման, աճեց գյուղացիական և բանվորական շարժումը։ 1919 թվականին հիմնվեց Մեքսիկայի կոմունիստական կուսակցությունը (ՄԿԿ)։

Հետհեղափոխական շրջան խմբագրել

1920-ական թթ․ Մեքսիկայի կառավարղւթյունը վարում էր (թեև անհետևողական) ներքին և արտաքին առաջադիմական քաղաքականություն։ Մասնավորապես, 1924 թվականին Մեքսիկան՝ Ամերիկայի երկրներից առաջինը, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեց ԽՍՀՄ-ի հետ։ Սակայն օտարերկրյա իմպերիալիզմի աջակցությունը վայելող ուժերի ճնշման տակ 1920-ական թթ․ վերջին 1930-ական թթ․ սկզբին Մեքսիկայի կառավարությունը փոխեց իր քաղաքականությունը․ ձգձգվում էր ագրարային ոեֆորմի իրագործումը, հալածվում էին առաջադիմական կազմակերպությունները են։ 1929 թվականին արգելվեց ՄԿԿ։ 1930 թվականին Մեքսիկան խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները ԽՍՀՄ-ի հետ։ Զանգվածային շարժման վերելքի պայմաններում 1934 թվականին նախագահ ընտրվեց ազգային-հեդափոխական կուսակցության (ԱՀԿ, ստեղծվել էր 1929 թվականին) արմատական թևի ներկայացուցիչ Լ․ Կարդենաս ի դել Ռիոն (1934-1940), որի կառավարությունն անցկացրեց հակաֆեոդալական և հակաիմպերիալիստական բնույթի կարևոր վերափոխումներ։ Իրականացնելով ագրարային ռեֆորմը՝ կառավարությունը գյուղացիներին բաժանեց 18 մլն հա հող՝ լուրջ հարված հասցնելով խոշոր հողատիրությանը։ Վերականգնվեցին դեմոկրատական ազատությունները, ընդհատակից դուրս եկավ ՄԿԿ։ 1936 թվականին մի շարք արհմիութենական կազմակերպություններ միավորվեցին Մեքսիկայի աշխատավորների կոնֆեդերացիայի մեջ։ Կառավարող ԱՀԿ վերակազմվեց մեքսիկական հեղափոխության կուսակցության (1946 թվականին վերանվանվեց ինստիտուցիոն-հեղափոխական կուսակցություն (ԻՀԿ))։ 1937 թվականին մասնակիորեն ազգայնացվեցին ամերիկյան և անգլիական կապիտալին պատկանող երկաթուղիները, 1938 թվականին՝ անգլիական և ամերիկյան նավթային ընկերությունների ձեռնարկությունները։ Շարժում ծավալվեց անգրագիտության վերացման համար, սկսվեց նոր դպրոցների շինարարություն և այլն։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) սկզբին Մեքսիկայի կառավարությունը հայտարարեց իր չեզոքության մասին, բայց 1941 թվականի դեկտեմբերին խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները Գերմանիայի, Իտալիայի և Ճապոնիայի հետ, իսկ 1942 թվականի մայիսին պատերազմ հայտարարեց նրանց։ 1942 թվականի նոյեմբերին վերականգնվեցին դիվանագիտական հարաբերությունները Մեքսիկայի և ԽՍՀՄ-ի միջև։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո շարունակվեց տնտեսական վերելքը, տնտեսության մեջ լայն մուտք ուներ օտարերկրյա կապիտալը։ Նախագահ Ա․ Ռուիս Կորտինեսի կառավարությունը (1952-1958) անցկացրեց առաջադիմական միջոցառումներ, 1953 թվականին կանայք ստացան տղամարդկանց հավասար քաղ․ իրավունքներ։ Միջազգային ասպարեզում Մ․ սկսեց վարել ինքնուրույն քաղաքականություն։ 1958-ին հանդես եկավ Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության (ԱՊԿ) և ՆԱՏՕ-ի միջև կոնտակտների դեմ։ 1950-ական թթ․ վերջին 1960-ական թթ․ Մեքսիկայի կառավարող շրջանների քաղաքականությունը հակասական էր․ կառավարու¬ թյունը, դեմոկրատական ազատությունների սահմանափակման, առաջադիմական կազմակերպությունների ու գործիչների հալածանքներին զուգընթաց, իրականացրեց արդ․ ձեռնարկություններն ազգայնացնելու քաղաքականություն, հրաժարվեց աջակցել ԱՄՆ-ի և ԱՊԿ-ի հակակուբայական գործողություններին։ ԱՄՆ-ից տնտեսական կախվածությունը թուլացնելու նպատակով Մեքսիկան առևտրական սերտ կապեր հաստատեց Ֆրանսիայի, ԳՖՀ-ի և Եվրոպայի կապիտալիստական այլ պետությունների հետ։

1970 թվականին իշխանության գլուխ անցած Լ․ էչևեռիա Ալվարեսի կառավարությունը (1970-1976), ձգտելով բարելավել երկրի տնտեսական և քաղաքական դրությունը, ընդունեց ագրարային ռեֆորմի (1971), ընտրական (1972) նոր օրենքներ, ստեղծեց բանվորների համար բնակարանային շինարարության ֆոնդ, սահմանեց պետական ծառայողների 5-օրյա աշխատանքային շաբաթ։ Ընդլայնվեցին առևտրական հարաբերությունները Արևմտյան Եվրոպայի, Ճապոնիայի, լատինաամերիկյան մի շարք երկրների հետ։ Միջոցներ ձեռնարկվեցին ԽՍՀՄ-ի և սոցիալիստական մյուս երկրների հետ հարաբերությունները զարգացնելու ուղղությամբ։ 1975 թվականին Մոսկվայում համաձայնագիր կնքվեց ՏՓԽ-ի երկրների հետ Մեքսիկայի համագործակցության վերաբերյալ։ 1976 թվականի դեկտեմբերին նախագահ դարձավ Խ. Լոպես Պորտիլյոն, որի կառավարությունն ազգայնացրեց մի շարք ձեռնարկություններ, արտաքին քաղաքականության ասպարեզում նա վարում է դրական չեզոքություն, պաշտպանում պետությունների ինքնորոշման իրավունքը և ներքին գործերին չմիջամտելու սկզբունքը, հանդես է գալիս միջազգային հարցերի խաղաղ կարգավորման օգտին։ Մեքսիկան պայքարում էր լատինաամերիկյան միասնության ամրապնդման համար՝ ընդդեմ միջազգային կապիտալի էքսպանսիայի։

2000 թվականին Մեքսիկայում անցան ընտրություններ, որտեղ ավարտվեց Արդյունա-Հեղափոխական կուսակցության իշխանությունը։ Նաև 2000 թվականից շատացավ նարկոառևտրի և իշխանության միջև բախումները։ Իսկ 2012 թվականին նախագահ դարձավ Էնրիկե Պենիա Նիետո Արդյունա-Հեղափոխական կուսակցությունից։

COVID-19 խմբագրել

Տեղեկությունը այս հոդվածում կամ նրա որոշ բաժիններում հնացել է:
Դուք կարող եք օգնել նախագծին՝ թարմացնելով այն և դրանից հետո հեռացնել կաղապարը:

Կորոնավիրուսը հաստատվեց Մեքսիկայում 2020 թվականի փետրվարին։ Սակայն, Գիտության և տեխնոլոգիաների ազգային խորհուրդը (CONACYT), հաղորդում էր COVID-19-ի երկու դեպք հունվարի կեսերին։ Օգոստոսի 16-ի դրությամբ Մեքսիկայում գրանցվել է COVID-19- ի 522,162 հաստատված դեպքեր, իսկ մահվան դեպքերից `56 757-ը[26]։

Գրականություն խմբագրել

  1. ↑ Строганов, 2008, էջ 357
  2. ↑ Wells, 2002, էջ 138
  3. ↑ Steen-McIntyre, 1981, էջ 1—17
  4. ↑ 4,0 4,1 Helms, 1982, էջ 13
  5. ↑ Helms, 1982, էջ 14
  6. ↑ Helms, 1982, էջ 15
  7. ↑ Helms, 1982, էջ 15—17
  8. ↑ Helms, 1982, էջ 19
  9. ↑ Helms, 1982, էջ 29
  10. ↑ Helms, 1982, էջ 23
  11. ↑ Helms, 1982, էջ 33
  12. ↑ Coe, 1985, էջ 87—91
  13. ↑ Coe, 1985, էջ 115—117
  14. ↑ Sharer, 2006, էջ 155
  15. ↑ Марчук, 2005, էջ 29
  16. ↑ Марчук, 2005, էջ 30
  17. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 11
  18. ↑ Марчук, 2005, էջ 31
  19. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 27—28
  20. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 19—20
  21. ↑ Марчук, 2005, էջ 35
  22. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 82—83
  23. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 45—47
  24. ↑ Coe, 1985, էջ 151—152
  25. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 49
  26. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 47
  27. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 49—50
  28. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 98
  29. ↑ Coe, 1985, էջ 155
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Coe, 1985, էջ 158—160
  31. ↑ Coe, 1985, էջ 156
  32. ↑ Марчук, 2005, էջ 38
  33. ↑ Марчук, 2005, էջ 39—40
  34. ↑ Марчук, 2005, էջ 40—41
  35. ↑ Ларин, 2007, էջ 58—59
  36. ↑ Ларин, 2007, էջ 60
  37. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 100
  38. ↑ 38,0 38,1 Марчук, 2005, էջ 40
  39. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 101
  40. ↑ Марчук, 2005, էջ 39
  41. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 102
  42. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 102—110
  43. ↑ 43,0 43,1 Нерсесов, 2009, էջ 114
  44. ↑ Марчук, 2005, էջ 41
  45. ↑ Coe, 1985, էջ 179—180
  46. ↑ Coe, 1985, էջ 175—178
  47. ↑ Coe, 1985, էջ 173—174
  48. ↑ Ларин, 2007, էջ 110—111
  49. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 349
  50. ↑ Ларин, 2007, էջ 111
  51. ↑ Дюверже, 2005, էջ 89
  52. ↑ Ларин, 2007, էջ 112
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 53,5 Косидовский, 1991, էջ 251—269
  54. ↑ Стингл, 1971, էջ 191
  55. ↑ Дюверже, 2005, էջ 108
  56. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 364
  57. ↑ Ларин, 2007, էջ 115—117
  58. ↑ Ларин, 2007, էջ 116—118
  59. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 369
  60. ↑ 60,0 60,1 Ларин, 2007, էջ 121
  61. ↑ 61,0 61,1 Нерсесов, 2009, էջ 371
  62. ↑ Ларин, 2007, էջ 121—123
  63. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 376
  64. ↑ Нерсесов, 2009, էջ 378
  65. ↑ Омельченко, 2005, էջ 327
  66. ↑ Альперович, 1979, էջ 5
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 Humboldt, 1811, էջ 356
  68. ↑ Steckel, 2000, էջ 264
  69. ↑ Альперович, 1979, էջ 6
  70. ↑ Альперович, 1979, էջ 7
  71. ↑ Альперович, 1979, էջ 7—8
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Альперович, 1979, էջ 8
  73. ↑ 73,0 73,1 Альперович, 1979, էջ 9
  74. ↑ Альперович, 1979, էջ 11
  75. ↑ Паркс, 1949, էջ 111
  76. ↑ Паркс, 1949, էջ 107—108
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Альперович, 1979, էջ 10
  78. ↑ Ларин, 2007, էջ 276—283
  79. ↑ Альперович, 1979, էջ 13
  80. ↑ Альперович, 1979, էջ 22
  81. ↑ Альперович, 1979, էջ 20—21
  82. ↑ Ларин, 2007, էջ 304—305
  83. ↑ Альперович, 1964, էջ 147—165
  84. ↑ Альперович, 1964, էջ 165—173
  85. ↑ Альперович, 1964, էջ 177—179
  86. ↑ Альперович, 1979, էջ 62
  87. ↑ Альперович, 1964, էջ 195—200
  88. ↑ Альперович, 1964, էջ 200—204
  89. ↑ Альперович, 1979, էջ 78
  90. ↑ Родригес, 2008, էջ 522
  91. ↑ Альперович, 1979, էջ 79
  92. ↑ Альперович, 1979, էջ 80
  93. ↑ Альперович, 1964, էջ 209
  94. ↑ Альперович, 1964, էջ 209—216
  95. ↑ Альперович, 1964, էջ 228—236
  96. ↑ Альперович, 1964, էջ 239—245
  97. ↑ Альперович, 1979, էջ 103
  98. ↑ 98,0 98,1 Родригес, 2008, էջ 529
  99. ↑ Альперович, 1979, էջ 106—109
  100. ↑ Альперович, 1979, էջ 114
  101. ↑ Альперович, 1964, էջ 279—282
  102. ↑ Альперович, 1979, էջ 121—122
  103. ↑ Альперович, 1979, էջ 131—132

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Данные за 2002 год.
  2. ↑ Месоамерика — восток Северной Америки, центральная и южная части Мексики.
  3. ↑ Предположительно эта дата соответствует 31 августа 3114 года до н. э. по григорианскому календарю.
  4. ↑ Ноль схематически изображался в виде пустой раковины от устрицы или улитки. Первое сохранившееся майянское изображение нуля датируется 36 годом до н. э. (собственно ноль использовался для записи этой даты на стеле из Чьяпа-де-Корсо в системе «длинного счёта», см.: Sharer, 2006, p. 227), в то время как первое свидетельство о записи нуля в Индии, откуда он и попал в другие страны Старого Света, относится к 876 году н. э.
  5. ↑ В период Древнего царства жертвоприношения совершались лишь по важным поводам, позже под влиянием тольтеков их число резко возросло. См.: Нерсесов, 2009.
  6. ↑ Майкл Коу считает его реальной исторической личностью.
  7. ↑ Тлакатекутли — одно из почётных званий верховного правителя ацтеков — тлатоани. См.: Тлакатекутли // Советская историческая энциклопедия, 1973.
  8. ↑ Легенда нашла отражение в гербе Месксики.
  9. ↑ Данные по числу солдат и лошадей в разных источниках различаются.
  10. ↑ Кетцалькоатля многие авторы описывают как белокожего бородатого персонажа. Однако нигде кроме позднейших записей (XVI—XVII вв.) испанских хронистов такое описание не встречается. С другой стороны в период начала конкисты индейцы ожидали наступления эры бога Тескатлипоки, сменить которую должна была эра его соперника Кетцалькоатля. Монтесума послал Кортесу костюмы этих богов, рассчитывая, что он выберет один из них и тем самым покажет, грядет ли эра Тескатлипоки, или же он — Кетцалькоатль в новом облике. Кортес не надел ни одного костюма. См.: Нерсесов, 2009.
  11. ↑ Точные цифры также неизвестны.
  12. ↑ Потомки от смешанных браков между белыми и индейцами — европейско-индейские метисы, белыми и неграми — мулаты, индейцами и неграми — самбо. См.: Альперович, 1979.

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ "Oldest American skull found" Արխիվացված 2011-01-23 Wayback Machine, CNN
  2. ↑ Lauriane Bourgeon, Ariane Burke, Thomas Higham. Earliest Human Presence in North America Dated to the Last Glacial Maximum: New Radiocarbon Dates from Bluefish Caves, Canada, PLOS, January 6, 2017
  3. ↑ Lorena Becerra-Valdivia, Thomas Higham. The timing and effect of the earliest human arrivals in North America, 22 July 2020
  4. ↑ Ciprian F. Ardelean et al. Evidence of human occupation in Mexico around the Last Glacial Maximum, 22 July 2020
  5. ↑ James C. Chatters et al. Evaluating Claims of Early Human Occupation at Chiquihuite Cave, Mexico // PaleoAmerica, 23 Oct 2021
  6. ↑ C. Turner. The First Americans: the Dental Evidence // National Geographic Research. — 1986. — В. 2. — P. 37—46.
  7. ↑ Clovis point confirms the presence of first settlers in Zacatecas, 20 Nov 2021
  8. ↑ Stinnesbeck, Wolfgang; Rennie, Samuel R.; Olguín, Jerónimo Avilés; Stinnesbeck, Sarah R.; Gonzalez, Silvia; Frank, Norbert; Warken, Sophie; Schorndorf, Nils; Krengel, Thomas; Morlet, Adriana Velázquez; González, Arturo González New evidence for an early settlement of the Yucatán Peninsula, Mexico: The Chan Hol 3 woman and her meaning for the Peopling of the Americas(անգլ.) // PLOS One : journal. — 2020. — Т. 15. — № 2. — С. e0227984. — ISSN 1932-6203. — doi:10.1371/journal.pone.0227984 — PMID 32023279.
  9. ↑ Ученым удалось восстановить ДНК древних индейцев
  10. ↑ Палеонтологи: люди заселили Америку 13 тыс. лет назад
  11. ↑ «Clovis Traditions». University of Manitoba. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 2-ին.
  12. ↑ «Folsom Traditions». University of Manitoba. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 2-ին.
  13. ↑ Ferring C. Reid. (2001) The Archaeology and Paleoecology of the Aubrey Clovis Site (41DN479) Denton County, Texas. (Center for Environmental Archaeology, Dept. of Geography, Univ. of North Texas, Denton
  14. ↑ «Paleo-Indian Period». National Institute of Culture and History (NICH). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5-ին.
  15. ↑ «Archaic Period». National Institute of Culture and History (NICH). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 «Cultura olmeca». arqueomex.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5-ին.
  17. ↑ Альва Иштлильшочитль, Фернандо де. — пер. с исп. — В. Талах, Украина, Киев, 2010 (2010 թ․ մարտի 22). «История народа чичимеков, его поселения и обоснования в стране Анауак». www.kuprienko.info. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 29-ին.
  18. ↑ * Сказания о Солнцах. Мифы и исторические легенды науа / Ред. и пер. С. А. Куприенко, В. Н. Талах.. — К.: Видавець Купрієнко С. А., 2014. — 377 с. — ISBN 978-617-7085-11-8
  19. ↑ Теллериано-Ременсис, 2013
  20. ↑ Кодекс Мендоса, 2013
  21. ↑ «La Huasteca: historia y cultura». arqueomex.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 5-ին.
  22. ↑ «Historia de las Plantas de la Nueva España de Francisco Hernández». Universidad Nacional Autónoma de México. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 4-ին.
  23. ↑ López Piñero J. M., Pardo Tomás J. La influencia de Francisco Hernández (1512-1587) en la constitución de la botánica y la materia médica modernas. — Universitat de València, 1996. — ISBN 9788437026909
  24. ↑ The Mexican Treasury: The Writings of Dr. Francisco Hernández / Ed. S. Varey. — Stanford University Press, 2000. — ISBN 9780804739634
  25. ↑ Կաղապար:Кругосвет
  26. ↑ Մեքսիկայի կառավարություն (Մայիսի 26, 2020). "Información General". Gobierno de México Արխիվացված 2020-12-07 Wayback Machine (Իսպաներեն).
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 506)։  
 
Մեքսիկա. թեմատիկ հոդվածներ

Զինանշան • Դրոշ • Օրհներգ • Պետական կառուցվածք • Սահմանադրություն • Խորհրդարան • Վարչական բաժանում • Աշխարհագրություն • Քաղաքներ • Մայրաքաղաք • Բնակչություն • Լեզուներ • Պատմություն • Տնտեսություն • Արժույթ • Մշակույթ • Կրոն • Կինեմատոգրաֆիա • Գրականություն • Երաժշտություն • Տոներ • Սպորտ • Կրթություն • Գիտություն • Տրանսպորտ • Տուրիզմ • Փոստ (պատմություն և նամականիշեր) • Ինտերնետ • Զինված ուժեր • Արտաքին քաղաքականություն • Հեռուստատեսություն
«Մեքսիկա» պորտալ

 
{{{վերնագիր}}}

{{{բովանդակություն}}}

 
{{{վերնագիր}}}

{{{բովանդակություն}}}

 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մեքսիկայի_պատմություն&oldid=9723159» էջից