Վիքիպեդիա

Մանկական ամուսնություն

Մանկական ամուսնություն, ըստ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի սահմանման՝ պաշտոնապես կնքված ամուսնություն կամ ոչ պաշտոնական միություն 18 տարին չլրացած անձի հետ[1]։ Որոշ երկրներում և շրջաններում օրենքով սահմանված ամուսնության նվազագույն տարիքը 18 տարեկանից ցածր է, մյուսներում՝ թույլ է տրվում մինչև 18 տարեկանն ամուսնանալ ծնողների համաձայնությամբ՝ հղիությամբ կամ այլ հատուկ հանգամանքներով պայմանավորված, երրորդում՝ մշակութային ավանդույթները կարող են ավելի ուժեղ լինել, քան պաշտոնական իրավական նորմերը[2]։ Ինչպես երիտասարդները, այնպես էլ աղջիկներն ամուսնանում են վաղ հասակում, սակայն մանկահասակ հարսնացուները շատ ավելի շատ են, և նրանց մեծամասնությունը սերում է ծանր սոցիալ-տնտեսական պայմաններ ունեցող ընտանիքից[3]։

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (փետրվարի 14, 2017) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

ԱՄՆ առողջապահության նախարարությունը[4] և որոշ հետազոտողներ[5] մանկական ամուսնության շարքն են դասում նաև այն մանկահասակների նշանադրությունը և ամուսնությունը, որոնք սահմանված են դատարանի կողմից՝ պատանեկան հղիության դեպքում։

Տարբեր մշակույթներում և կրոններում, տարբեր ժողովուրդների մոտ և տարբեր ժամանակներում կարելի է գտնել իրար ոչ նման պատկերացումներ այն բանի մասին, թե որ ամուսնությունն է պետք համարել չափազանց վաղ և ինչու։ Դարեր շարունակ ժամանակակից պատկերացումներով վաղ ամուսնությունները կնքվել են աղքատ զարգացող երկրներում և վատ ապահովված ընտանիքներում։ Ըստ վերջին հասանելի տվյալների՝ մանկական ամուսնությունն առավել տարածված է Աֆրիկայի որոշ մասերում[6][7], Հարավային[8], Հարավարևելյան[9][10] և Արևմտյան Ասիայում[11][12], Լատինական Ամերիկայում[11] և Օվկիանիայում[13]։ Մանկական ամուսնությունը շատ տեղերում կայուն նվազում է, սակայն մնում է դեռևս շատ բարձր՝ ավելի քան 60%՝ Նիգերում, Չադում, Մալիում, Բանգլադեշում, Գվինեայում և ԿԱՀ-ում։ Ամենավաղ ամուսնությունները զանգվածայնորեն կնքվում են Նիգերիայում, Չադում, Բանգլադեշում, Մալիում և Եթովպիայում՝ ամուսնությունների ավելի քան 20%-ը կնքվում են մինչև 15 տարեկանը (2003-2009 թվականների հետազոտությունների տվյալներով)[14][15]։

Մանկական ամուսնություններ կնքելու պատճառներից կարելի է նշել աղքատությունը, հարսնացուի ազատագնի ավանդույթները և օժիտ տալը, տեղական մշակութային ավանդույթները, վաղ ամուսնություններ թույլատրող օրենքները, կրոնական և սոցիալական ճնշումը, կրոնական կանոնները, հասուն տարիքում չամուսնանալու վախը, անգրագիտությունը, կանանց՝ վարձատրվող աշխատանքի տեղավորվել չկարողանալը[16][17]։

Պատմություն խմբագրել

 
Մարի Անտուանետի հարսնատեսը Վերսալում։ Ամուսնացել է 15 տարեկանում։

Ժամանակակից պատկերացումներով վաղ ամուսնությունը դարեր շարունակ սովորական և համընդհանուր երևույթ էր աշխարհի շատ բնակավայրերում։ Միայն 20-րդ դարում այս բոլոր ավանդույթները կասկածի տակ առնվեցին, երբ առաջին ամուսնության տարիքի բարձրացման միտում նկատվեց, այնուհետև պետությունները ևս սկսեցին բարձրացնել ամուսնության նվազագույն տարիքը։

Անտիկ շրջանում և միջնադարում աղջիկներին հաճախ նշանում էին սեռական հասունացման տարիքում և նույնիսկ ավելի վաղ[18][19]։ Ինչպես պնդում է Միլթոն Ֆրիդմենը «Հին Իսրայելում միայն հայրը կարող էր որոշել, թե երբ և ում հետ պետք է ամուսնանա իր դուստրը, և դա նույնիսկ քննարկման ենթակա չէր․ այդուհանդերձ, շատ աղջիկների ամուսնացնում էին մինչև 15 տարեկանը, հաճախ սեռական հասունացման հենց սկզբում[20]։ Միջնադարում հրեուհիների մեծ մասը նույնպես ամուսնանում էր երիտասարդ տարիքում[21]»։

Ռութ Լամդանը գրում է[22], որ «16-րդ դարի «Ռեսպոնսա»-ում և այլ աղբյուրներում բազում հիշատակումներ և հղումներ վկայում են այն բանի մասին, որ մանկական ամուսնությունն այն ժամանակ սովորական բան էր համարվում։ Այս առումով կարևոր է հիշել նաև այն, որ «Հալախա»-ում «անչափահաս» եզրը վերաբերում է մինչև 12 տարեկան և 1 օրական աղջկան։ Իսկ 12.5 տարեկանում աղջիկն արդեն համարվում էր բոլոր առումներով չափահաս[Ն 1]։

Հունաստանում ևս հավանության էր արժանանում վաղ ամուսնությունը և մայրանալը, և նույնիսկ պատանիներից ակնկալվում էր ամուսնանալ դեռահաս տարիքում[23]։ Այդ տարիներին, երբ կյանքի միջին տևողությունը կազմում էր 40-45 տարի, վաղ ամուսնությունները և երեխա ունենալը բնորոշ էին և արդարացված։ Հռոմեական կայսրությունում սահմանվեց ամուսնանալու համար նվազագույն տարիք․ 12 տարեկան՝ աղջիկների համար և 14՝ պատանիների[24]։

Միջնադարյան Անգլիայի օրենսդիր մարմինը, շատ բաներում հիմնվելով հռոմեական իրավունքի վրա, նույնպես թույլատրում էր վաղ ամուսնությունները, և դրանք սովորաբար կնքվում էին մինչև 16 տարեկանը[25]։ Չինաստանի կայսրությունում մանկական ամուսնությունը ևս համարվում էր սովորական[26]։

Կրոնական կանոններ և պետական օրենքներ խմբագրել

Պատմությանը հայտնի կրոններից շատերն այսպես թե այնպես սահմանում էին ամուսնանալու նվազագույն տարիք։ Քրիստոնեական կանոնական իրավունքն արգելում էր աղջկան ամուսնացնել մինչև նրա սեռական հասունացումը[27], իսկ հնդկական Վեդաները՝ թույլատրում էին միայն դրանից 3 տարի հետո[28]։ Հրեա գիտնականները և ռաբունիները կտրականապես դեմ էին սեռական հասունության չհասած ամուսնություններին[20], սակայն միևնույն ժամանակ բացառություններ էին անում․ 3-12 տարեկան աղջիկները կարող էին նշանվել կամ ամուսնանալ իրենց հայրերի կամքով[29][30]։

Կաթոլիկ եկեղեցին, մինչև 1917 թվականի կանոնական իրավունքի կոդեքսի ընդունումը, սահմանում էր նշանադրության խզման նվազագույն տարիքը (լատին․՝ sponsalia de futuro) 7 տարեկան։ Իսկական ամուսնության կնքման նվազագույն տարիքը համարվում էր կա՛մ փաստացի սեռական հասունացումը, կա՛մ 14 տարեկան՝ պատանիների և 12 տարեկան՝ աղջիկների համար[31]։ 1917 թվականի կոդեքսով այդ տարիքային շեմը բարձրացավ տղաների համար 16 տարեկանի և աղջիկների համար՝ 14[32]։ Կանոնական իրավունքի ներկայիս կոդեքսով, որն ընդունվել է 1983 թվականին, ամուսնության նվազագույն տարիք է սահմանվում տղաների համար 16 տարեկանը և աղջիկների համար 14 տարեկանը[33][34][Ն 2]։

Չնայած նրան, որ 21-րդ դարի սկզբին երկրների մեծամասնության օրենքով ամուսնության նվազագույն տարիքը սահմանվում էր 18 տարեկանը, շատ երկրներում (ընդ որում ոչ միայն զարգացող կամ կրոնական) կան բացառություններ, որոնք թույլ են տալիս ամուսնանալ այդ տարիքից շուտ՝ ծնողների և/կամ դատարանի համաձայնությամբ[40]։ Կան երկրներ, որտեղ կրոնական ամուսնությունը, ինչպես նախկինում, ճանաչվում է պետության իշխանությունների կողմից, որոշներում էլ պարտադիր է գրանցված քաղաքացիական ամուսնությունը։

2015 թվականին Իսպանիայի իշխանությունները բարձրացրին ամուսնության նվազագույն տարիքը՝ 14-ից դարձնելով 16[41]։

Մեքսիկայում մինչև 18 տարեկանը (14 տարեկանից սկսած աղջիկներին և 16 տարեկանից սկսած տղաներին) ամուսնանալ թույլատրվում է ծնողների համաձայնությամբ[42]։ Ուկրաինայում 2012 թվականին Ընտանեկան կոդեքսում փոփոխություններ արվեցին, որոնք սահմանեցին նույն տարիքային շեմը աղջիկների և տղաների համար՝ 18 տարեկան, սակայն դատարանն իրավունք ունի թույլ տալ ամուսնանալ 16 տարեկանից, եթե գտնի, որ դա բխում է անչափահասի շահերից[43]։

Դատարանի հաստատմամբ վաղ ամուսնություններ թույլատրվում են ԱՄՆ-ի շատ նահանգներում։ Կանադայում 2015 թվականից ամուսնության նվազագույն տարիքը սահմանված է 16 տարեկան, և չափահասության տարիքը կարող է սահմանվել պրովինցիաների իշխանությունների կողմից՝ 18 կամ 19 տարեկան։ Կանադայում որպեսզի անչափահասն ամուսնանա պահանջվում է ծնողների համաձայնությունը կամ դատարանի որոշում։ «Քաղաքացիական ամուսնության մասին ակտ»-ի համաձայն՝ 16 տարին չլրացած անձը կարող է ամուսնություն կնքել, սակայն այդպիսի ամուսնությունը չի գրանցվի կամ ճանաչվի Կանադայի իշխանությունների կողմից[44]։ Իսկ ոչ պետական ամուսնական արարողության անցկացումը, եթե նորապսակներից թեկուզ մեկի 16 տարին չի լրացել, համարվում է քրեական հանցագործություն (Կանադայի քրեական օրենսգրքի հոդված 293.2) և պատժվում է մինչև 5 տարի ազատազրկմամբ․ ընդ որում պատժելի է այդպիսի ամուսնական արարողության կազմակերպման և անցկացման ցանկացած մասնակցություն, եթե մեղավորը ակնհայտ կերպով գիտեր նորապսակի տարիքի մասին[45]։

Հյուսիսային Իռլանդիայում, Անգլիայում և Ուելսում հնարավոր է ամուսնություն կնքել 16-17 տարեկան հասակում՝ ծնողների համաձայնությամբ, իսկ Շոտլանդիայում՝ առանց ծնողների համաձայնության[46]։ Սակայն Միացյալ Թագավորությունում, ըստ 1973 թվականի ամուսնական ակտի, մինչև 16 տարեկանների ամուսնությունը համարվում է անվավեր[47]։

Իսլամական ամուսնական կանոններով երբեմն թույլատրվում է մինչև 10 տարեկան աղջիկների ամուսնությունը, քանի որ շարիաթի օրենքները մասամբ հիմնված են Մուհամեդ առաքյալի մտքերի և արարքների վրա, որոնք մասամբ նկարագրված են «Սահիհ ալ-Բուխարի» և «Սահիհ Մուսլիմ» հադիսներում։ Ըստ այդ աղբյուրների՝ Մուհամեդն ամուսնացել է Աիշայի՝ իր երրորդ կնոջ հետ, երբ վերջինս 6 կամ 7 տարեկան էր[Ն 3] և փաստացի ամուսնական հարաբերություններ ունեցավ Աիշայի հետ, երբ վերջինս մոտ 9 կամ 10 տարեկան էր[Ն 4]։ Որոշ հայտնի իսլամ գիտնականներ ենթադրում են, որ այստեղ խոսքը բառացիորեն ժամանակագրական տարիքի մասին է․ մուսուլմանների մոտ ամուսնական տարիքը գալիս է այն ժամանակ, երբ աղջկա պատասխանատուները հասկանում են, որ նա հասել է սեռական հասունացման։ Սակայն սեռական հասունացման այս սահմանումը ոչ պրոֆեսիոնալ է և բավականին սուբյեկտիվ։ Շատ մուսուլմաններ և իսլամի որոշ ուսումնասիրողներ համոզված են, որ 13 տարին չլրացած աղջկան ամուսնացնելը թույլ է տրվում շարիաթի օրենքներով[52][53][54]։

ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամը հաղորդում է, որ[40]

  2010 թվականին 158 երկիր հաղորդել է այն մասին, որ իրենց օրենքներով կնոջ ամուսնանալու նվազագույն տարիքը՝ առանց ծնողների կամ իշխանությունների համաձայնության, սահմանված է 18 տարեկան։ Սակայն 146 երկրներում պետական օրենքները կամ տեղական սովորույթների օրենքները թույլ են տալիս 18 տարին չլրացած աղջիկներին ամուսնանալ՝ ծնողների կամ իշխանությունների համաձայնությամբ․ 52 երկրներում 15 տարին չլրացած աղջիկները կարող են ամուսնանալ ծնողների համաձայնությամբ։ Այլ իրավիճակ է տղամարդկանց մոտ։ 180 երկրներում տղամարդկանց ամուսնանալու նվազագույն տարիքը 18 տարեկանն է։ Բացի այդ 105 երկրներում 18 տարին չլրացած տղաները կարող են ամուսնանալ ծնողների կամ իշխանության համապատասխան մարմինների համաձայնությամբ, իսկ 23 երկրներում 15 տարին չլրացած պատանին կարող է ամուսնանալ ծնողների համաձայնությամբ։
 

Օրենքով թույլ տրվող վաղ ամուսնությունները պարտադիր չեն հանգեցնում դրանց տարածմանը, սակայն որոշակի համահարաբերակցություն այս երևույթների միջև գոյություն ունի։ ԱՄՆ-ում 1960 թվականի մարդահամարի տվյալներով աղջիկների 3,5 %-ն ամուսնացել է մինչև 16 տարեկանը, իսկ 11,9 %-ը՝ 16-18 տարեկանում։ Այն նահանգներում, որտեղ սահմանվել է ամուսնական տարիքի նվազագույն շեմ, մանկական ամուսնությունները շատ են եղել[24]։ Սակայն իսլամական երկրներում համահարաբերակցություն ամուսնական բարձր տարիքի և մանկական ամուսնությունների փաստացի տարածման օրենսդրական սահմանումների միջև չի նկատվում։ Այն երկրներում, որտեղ իսլամը պետական կրոն է, ընդունվում է շարիաթի օրենքների գերակայությունը, և հակասությունների դեպքում դատարանները հաճախ են որոշումներ կայացնում շարիաթի օրենքներին համապատասխան և ոչ թե ըստ գործող պետական օրենքների ու այսպիսով կարող են թույլատրվել վաղ ամուսնությունները, որոնք արգելվում են քաղաքացիական օրենսդրությամբ։ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալներով առավել քանակությամբ վաղ ամուսնություններ գրանցված բոլոր երկրներում՝ Նիգերում, Չադում, Մալիում, Բանգլադեշում և Գվինեայում, մուսուլմանները կազմում են բնակչության մեծամասնությունը[55]։

Պատանիներ և պարմանուհիներ խմբագրել

 
Երիտասարդ նորապսակների պսակադրություն միջնադարում

Պատմությանը հայտնի են մանկահասակ աղջիկների ամուսնությունների ավելի շատ դեպքեր, քան տղաների, և այժմ, ըստ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալների, մանկահասակ հարսնացուներն անհամաչափորեն շատ են մանկահասակ փեսացուներից։

Սակայն անչափահաս երիտասարդի ամուսնությունը ևս չի կարելի անվանել բացառապես հազվագյուտ երևույթ․ 2014 թվականի սեպտեմբերի տվյալներով 18 տարին չլրացած 156 մլն տղա կա ամուսնացած։ Սակայն մանկահասակ տղաների ամուսնության պատճառների և հետևանքների հարցը բավարար չափով ուսումնասիրված չէ[56]։

Մանկական ամուսնությունների պատճառները խմբագրել

ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի տվյալներով՝ մանկական ամուսնությունների տարածմանը նպաստող գործոններն են աղքատությունը և դրա հետ կապված գոյատևման տնտեսական ռազմավարությունները, սեռային անհավասարությունը, հողատիրության և այլ սեփականության հետ կապված հարցերը, սեքսուալության վերահսկումը և ընտանիքի պատվի պաշտպանությունը, ավանդույթները և մշակույթը, չամուսնացած կնոջ կյանքի անվտանգությունն ապահովելու անհնարինությունը (վերջինս հատկապես ակտուալ է պատերազմի, սովի և համաճարակի ժամանակ)[40]։ Այլ պատճառների թվում են ամուսնությունների օգտագործումն իշխանության հետ կապված խնդիրները լուծելու և ընտանիքների միջև հարաբերությունները կարգավորելու համար[40]։ Մանկական ամուսնությունների տարածումը կարող է կապված լինել բնակչության թվի արագ աճի, մեծ քանակությամբ որբ երեխաների, տարբեր հիվանդությունների համաճարակների հետ[57]։

Օժիտ և հարսնագին խմբագրել

 
Հարսնագնի թաիլանդական ավանդական արարողություն

Որոշ երկրներում հարսնացուին օժիտ տալու հին ավանդույթը պահպանվել է մինչև այժմ։ Հաճախ օժիտ տալը հարսնացուի ծնողների համար չափազանց մեծ ծախսերի է հանգեցնում, հատկապես տնտեսական ճգնաժամերի, հետապնդումների, սեփականության անկանխատեսելի բռնագրավման և խտրականություն մտցնող հարկերի սահմանման ժամանակ, ինչպիսին ջիզիան է։ Նման տնտեսական դժվարությունները հաճախ են ծնողներին ստիպում իրենց դստերն ամուսնացել հենց այն ժամանակ, երբ բավականաչափ օժիտ են հավաքում՝ հաշվի չառնելով դստեր տարիքը։ Շլոմո Դով Գոյտեյնը նշում է, որ եվրոպացի հրեաները ևս այսպիսի ավանդույթ ունեն․ ամուսնացնել իրենց դստերը որքան հնարավոր է շուտ, հենց այն ժամանակ, երբ ծնողները կպատրաստեն փեսային բավարարող օժիտ[58]։

Մյուս ժողովուրդների ավանդույթներում ընդունված է հարսնագնի պրակտիկան․ երբ, ընդհակառակը, փեսան (կամ նրա ծնողները) պետք է գումար վճարեն կամ այլ սեփականություն տան հարսնացուի ծնողներին, որպեսզի վերջիններս տան իրենց համաձայնությունն այդ ամուսնությանը։ Որոշ երկրներում որքան հարսնացուն երիտասարդ է, այնքան շատ հարսնագին կարելի է ստանալ նրա համար[59]։ Այսպիսի պրակտիկան ավելի է նպաստում աղջիկների վաղ ամուսնությանը։ Լինում են նաև դեպքեր, երբ հարսնացուի ծնողներն այնքան ծանր նյութական վիճակում են լինում, որ նրանց համար դստերը «վաճառելը» միակ հնարավորությունն է դուրս գալ այդ վիճակից․ մյուսներն էլ նախօրոք դիտում են դուստրերին որպես ապրանք և ընտանիքի համար եկամտի աղբյուր[60][61][62]։ Այսպիսով, հարսնագնի ավանդույթը երբեմն հանգեցնում է ոչ միայն վաղ ամուսնությունների, այլև երեխաների վաճառքին[17][63][64]։

Հետապնդում, բռնի վերաբնակեցում և ստրկություն խմբագրել

Վաղ ամուսնությունների թվի աճն զգացվում է նաև այնպիսի ամենաբարդ և վտանգավոր իրավիճակներում, ինչպիսիք են պատերազմները, բռնի կրոնափոխումը, տեղի ժողովուրդների գերեվարումը և ստրուկների վերածումը, արտաքսումը և բռնի վերաբնակեցումը, զանգվածային ձերբակալությունները։ Քանի որ այսպիսի դեպքերի մեծամասնությունում տղամարդիկ ավելի շատ են զոհվում կամ ազատազրկվում, քան կանայք, առաջանում է փեսացուների պակասորդ, որն էլ աղջկա ծնողներին ստիպում է նրան ամուսնացնել առաջին իսկ հնարավորության դեպքում, քանի դեռ փեսացուն չի գնացել կամ ինչ-որ բան չի պատահել։ Մինչև 19-րդ դարը Եվրոպայում գնչուների և հրեաների հետապնդումները, Արևմտյան Աֆրիկայում ստրուկների բռնազավթումը եվրոպացի գաղութարարների, իսկ Հնդկաստանում և Աֆղանստանում՝ մուսուլմանների կողմից, նպաստում էին մանկական ամուսնությունների թվի աճին այն ժողովուրդների շրջանում, որոնք այդպիսի բռնության զոհ էին դառնում[58][65][66]։

Այսպես, Նյու Յորք Թայմսի և այլ հետազոտողների տվյալներով՝ Հնդկաստանում մանկական ամուսնությունների տարածման հիմնական պատճառը նրանց զավթումն էր մուսուլմանների կողմից, որն սկսվեց ավելի քան հազար տարի առաջ։ Զավթիչները հաճախ էին բռնաբարում չամուսնացած հնդիկ աղջիկներին կամ առևանգում էին նրանց որպես ռազմավար, իսկ վաղ ամուսնությունը պաշտպանություն էր համարվում դրանից[67][68][69]։ Նման իրավիճակում էին նաև սեֆարդիները՝ մուսուլմանների լծի տակ 10-13-րդ դարերում․ սեֆարդների շրջանում աղջիկների վաղ ամուսնությունները ևս տարածված էին, և ավելի տարածվեցին Իսպանիայից Օսմանյան կայսրություն արտաքսված հրեաների շրջանում։ Արևելյան սեֆարդիների շրջանում, որոնք ապրում էին այնպիսի շրջաններում, որտեղ մուսուլմանները մեծամասնություն էին կազմում, մանկական ամուսնությունները շարունակվեցին նաև 19-րդ դարում[70][71][72]։

Աղքատություն, սոցիալական ճնշում, վախ և անպաշտպանության զգացում խմբագրել

 
Անգլիացի թատերական դերասանուհի Էլեն Թերին, որը 16 տարեկանում ամուսնացավ 46-ամյա Ջորջ Ուոթսի հետ։ Նրա ծնողների համար այս ամուսնությունը հաջող էր, սակայն նա ավելի ուշ ասում էր, որ իրեն լավ չէր զգում՝ լինելով մանկահասակ հարսնացու։

Սոցիալական անպաշտպանությունն ամբողջ աշխարհում մանկական ամուսնությունների հիմնական պատճառներից մեկն է։ Օրինակ՝ Նեպալում ծնողները վախենում են ենթարկվել հանրային պարսավանքի, եթե իրենց ավագ (18 տարեկանից բարձր) դուստրը շարունակում է ապրել իրենց տանը։ Մյուս վտանգը բռնաբարությունն է, որը, կարող է նաև հանգեցնել նրան, որ դրանից հետո զոհն ամուսնանալու փոքր հնարավորություն կունենա[73]։ Մյուս մշակույթներում վախենում են, որ չամուսնացած աղջիկը կարող է հեշտ ներգրավվել անթույլատրելի հարաբերությունների մեջ[74] կամ էլ փախչել սիրեկանի հետ և այդպիսով խայտառակել իր եղբայրներին և կրտսեր քույրերին զրկել հաջող ամուսնանալու հնարավորությունից։ Նմանատիպ մտքերը և հասարակական կարծիքի ճնշումը ևս հանգեցնում են վաղ ամուսնությունների։

Ծայրահեղ աղքատության մեջ ապրող ընտանիքի համար դուստրը կարող է բեռ դառնալ, իսկ եթե նրան ամուսնացնել որքան հնարավոր է շուտ, ապա դա թեթևություն կբերի ոչ միայն ընտանիքին, այլև հենց նրան[75]․ չքավոր ծնողների ընտրությունը մեծ չէ[2][76]։

Մանկական ամուսնությունը կարող է դիտվել նաև որպես երիտասարդ կնոջ տնտեսական անվտանգության ապահովվածության միջոց, հատկապես այն դեպքերում, երբ ընտանիքն արդեն անկարող է նրան պահել, իսկ կինն ինքը հնարավորություն չունի իր գոյության համար միջոցներ հայթայթել[77]։ Հատկապես սա արդիական է այն էթնիկ խմբերի համար, որոնք խոցելի վիճակում են գտնվում․ հետազոտողները նշել են, որ աշխարհի տարբեր մասերում սփռված հրեաների շրջանում մանկական ամուսնությունների հաճախակիությունը պայմանավորված էր աղքատությամբ, փեսացուների պակասով, տնտեսական և սոցիալական անկայունությամբ[78][79][80]։

Վաղ ամուսնությունների մեկ այլ պատճառ կարող է հանդիսանալ ծնողների վախը՝ դստեր ֆիզիկական անվտանգության համար և այն հույսը, որ ամուսինը վերջինիս կպաշտպանի բռնությունից, անկանոն սեռական կյանքից և սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդություններից[2]։ Սակայն իրականում մանկահասակների ամուսնությունն իրենցից տարիքով մեծ տղամարդկանց հետ մեծացնում է այդպիսի վարակներով վարակվելու հավանականությունը․ ամուսնացածներն ավելի հաճախ են վարակվում ՁԻԱՀ-ով կամ մարդու պապիլոմայի վիրուսով, քան չամուսնացածները[2]։

Երկարատև զինված հակամարտությունների ժամանակ երիտասարդ կանանց հաճախ են ամուսնացնում զինծառայողների կամ տարբեր զինված խմբավորումների անդամների հետ՝ այն հույսով, որ զինված ամուսնու կողքին կինն անվտանգ կլինի․ հազվադեպ չեն նաև այն դեպքերը, երբ զինված տղամարդիկ իրենց համար բռնի կերպով հարսնացուներ են վերցնում[77]։

Քաղաքական և ֆինանսական հարաբերություններ խմբագրել

 
Մարիա Ադելաիդա Սավոյայի (12 տարեկան) և Բուրգունդիայի դուքս Լյուդովիկոսի (15 տարեկան) վաղ ամուսնությունը։ Հարսանիքը կայացավ 1697 թվականին և քաղաքական միության հիմք դրեց։

Մանկական ամուսնությունը կարող է կախված լինել սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակից։ Մի շարք երկրներում՝ այդ թվում և միջնադարյան ֆեոդալական Եվրոպայում, ազնվականները ձգտում էին իրենց զավակների ամուսնություններն օգտագործել քաղաքական նպատակներով, անվանի ընտանիքների միջև քաղաքական և տնտեսական կապերն ամրապնդելու համար[81]։ Այսպիսի ամուսնությունը դիտվում էր որպես կարևոր պարտավորեցնող համաձայնագիր, իսկ դրա խզումը կարող էր հանգեցնել լուրջ հետևանքների ինչպես ամուսինների, այնպես էլ նրանց բարեկամների համար։

Մանկական ամուսնությունների տարածումը խմբագրել

Աշխարհն ընդհանուր առմամբ խմբագրել

ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի համաձայն՝ աշխարհում տարեկան 18 տարին չլրացած մոտ 10 մլն կին է ամուսնանում[82]։ Ըստ ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի՝ եթե ներկայիս միտումները պահպանվեն հետագա տարիներին ևս, ապա ամեն օր կկնքվի մինչև 39000 մանկական ամուսնություն, իսկ անչափահաս հարսնացուների թիվը տարեկան կկազմի մոտ 14,2 մլն[83]։ 2000-2011 թվականներին զարգացած երկրներում 20-24 տարեկան կանանց մոտ 1/3-ը պաշտոնապես կամ ոչ պաշտոնապես ամուսնացել է մինչև 18 տարին լրանալը։ 2010 թվականին այդպիսի կանանց թիվը 67 մլն էր։ Նրանց մոտ 12%-ն ամուսնացել կամ սկսել են համատեղ կյանք վարել իրենց ամուսինների հետ, երբ չէր լրացել նրանց 15 տարին[40]։

Ըստ «Save the Children» կազմակերպության 2016 թվականի տվյալների՝ աշխարհում յուրաքանչյուր 7 վայրկյանը մեկ 15 տարեկանը չլրացած աղջիկ է ամուսնանում[84][85]։

Ամենաշատ մանկական ամուսնություններ գրանցած երկրներ խմբագրել

Մանկական ամուսնությունների տարածվածությունը տարբեր երկրներում էականորեն տարբերվում է[40]։

Շատ ավանդական համայնքներում մանկական ամուսնությունները միանգամայն սովորական երևույթ են, հատկապես այնտեղ, որտեղ պահպանվել է հարսնագնի սովորույթը։ Մանկական ամուսնությունն ավելի բնորոշ է զարգացող երկրներին և որոշ էթնիկ խմբերին (օրինակ՝ գնչուներին)[86]։ Ըստ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալների՝ մանկական ամուսնությունների մեծ մասը կնքվում է Ենթասահարայի գյուղական շրջաններում, որտեղ կանանց 1/3-ից ավելին ամուսնանում է 18 տարին չլրացած և Հարավային Ասիայում, որտեղ հարսնացուների գրեթե կեսն ամուսնանալու պահին անչափահաս է։ 2017 թվականի տվյալներով՝ մանկական ամուսնությունների հարաբերական տարածվածությամբ աշխարհում առաջատար է Նիգերը, որտեղ դրանց թիվը հասնում է 76 %-ի, այնուհետև գալիս է  Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետությունը (68 %), Չադը (67%), Բանգլադեշը (59%), Մալին (52%), Հարավային Սուդանը (52%), Բուրկինա Ֆասոն (52%), Գվինեան (51%), Մոզամբիկը (48%), Հնդկաստանը (47%)։

Մինչև 18 տարեկան երեխաների ամուսնության ամենաբարձր ցուցանիշն ունեցող երկրները (2017)[87]
Քաղաք %
  Նիգեր
76
  Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն
68
  Չադ
67
  Բանգլադեշ
59
  Մալի
52
  Հարավային Սուդան
52
  Բուրկինա Ֆասո
52
  Գվինեա
51
  Մոզամբիկ
48
  Հնդկաստան
47

Սակայն մանկական ամուսնությունների համաշխարհային առաջատարն է Հնդկաստանը, որին բաժին է ընկնում աշխարհի բոլոր մանկական ամուսնությունների մոտ 40 %-ը․ դա կապված է նաև նրա մեծաքանակ բնակչությամբ և այդ երկրի այլ առանձնահատկություններով[82][83]։ Չնայած այժմ Հնդկաստանում անչափահասների հետ ամուսնություններն արգելված են և նույնիսկ պատժվում են քրեորեն՝ այն տարածված է հատկապես հեռավոր գյուղերում և դրանց մասին շատ հազվադեպ են հայտնում ոստիկանությունը[82]։ Արդյունքում, ըստ ԱՀԿ-ի, հնդիկ հարսնացուների 47 %-ի 18 տարին լրացած չէ[83]։ Հարևան Բանգլադեշում մանկական ամուսնությունների թիվն ավելի շատ է․ այդ ցուցանիշով այն Հարավային Ասիայի երկրների շարքում առաջատարն է։ Եվ այնտեղ ևս, չնայած մանկական ամուսնությունների արգելքին, կնոջը հաճախ են ամուսնացնում և ամուսնու տուն տանում սեռական հասունացումից անմիջապես հետո[82]։

Ստորև աղյուսակում ներկայացվում է որոշ երկրներում մանկական ամուսնությունների տարածվածության մասին տվյալներ։ Վերցված է 20-24 տարեկան այն կանանց տվյալները, որոնք առաջին անգամ ամուսնացել են (պաշտոնապես կամ ոչ պաշտոնապես) 18 տարին չլրացած․ այս տվյալն էլ օգտագործվում է որպես մանկական ամուսնությունների տարածվածության ցուցանիշ։ Օգտագործվել են ՄԱԿ-ի, ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի և «International Center for Research on Womenruen»-ի ուսումնասիրությունների տվյալները։ Այս տվյալները կարող են հնացած լինել, քանի որ ICRW-ի և ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հետազոտություններն անց են կացվել 10-20 տարի առաջ, իսկ ՄԱԿ-ի հետազոտությունները՝ 10-15 տարի առաջ։ Ավելի արդիական տվյալներ դեռևս հասանելի չեն։

Երկիր Մինչև 18 տարեկանն ամուսնացածներ (%)
(ICRW-ի և ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալներ)[88][89]
(փակագծերում նշված է հետազոտության տարին) 		Մինչև 18 տարեկանն ամուսնացածներ
(%) (ՄԱԿ-ի տվյալներ)[90]
  Նիգեր 76 (2012) 62
  Չադ 68 (2010) 49
  Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետություն 68 (2010) 42
  Բանգլադեշ 65 (2011) 48
  Մալի 55 (2010) 50
  Գվինեա 52 (2012) 46
  Մալավի 50 (2010) 37
  Մոզամբիկ 48 (2011) 47
  Մադագասկար 41 (2012) 34
  Սիերա Լեոնե 44 (2010) 47
  Բուրկինա Ֆասո 52 (2010) 35
  Հնդկաստան 47 (1999֊2005) 30
  Սոմալի 45 (1998֊2006) 38
  Նիկարագուա 41 (2000֊2006) 32
  Զամբիա 42 (2002֊2007) 24
  Էրիթրեա 41 (2010) 38
  Ուգանդա 40 (2011) 32
  Եթովպիա 41 (2011) 30
  Նեպալ 41 (2011) 40
  Դոմինիկյան Հանրապետություն 41 (2009֊2010) 29
  Աֆղանստան 40 (2012) 29

Ասիա և Օվկիանիա խմբագրել

Բոլոր մանկական ամուսնությունների գրեթե կեսից ավելին տեղի է ունենում Հնդկաստանում, Բանգլադեշում և Նեպալում[91]։ 1991-2007 թվականներին մանկական ամուսնությունների թիվը Հարավային Ասիայում ընդհանուր առմամբ նվազեց, սակայն հիմնականում աղջիկների՝ վաղ պատանեկության տարիքում չամուսնանալու հաշվին, սակայն ուշ պատանեկության տարիքում ամուսնանալը շարունակվեց։ Որոշ հետազոտողներ ենթադրում են, որ մանկական ամուսնությունների այսպիսի տարիքային ընտրողական նվազումը կապված է այն բանի հետ, որ աղջիկները սկսեցին ավելի հաճախ դպրոցում սովորել մինչև 15 տարեկանը, այնուհետև ամուսնանալ[92]։

Հարավարևելյան Ասիա և Օվկիանիա խմբագրել

 
Մանկական ամուսնություն Ինդոնեզիայում (մոտ 1939 թվական)

Մանկական ամուսնությունները տարածված են Հարավարևելյան Ասիայի և Օվկիանիայի լեռնային ժողովուրդների շրջանում։ Կարենները կարող են պայմանավորվել իրենց երեխաների ամուսնության համար նախքան նրանց ծնվելը[93]։

Ըստ ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի տվյալների՝ Ինդոնեզիայում 2012 թվականին անչափահաս աղջիկների 22 %-ն ամուսնացել է, ընդ որում՝ նրանց 12 %-ն ամուսնացել է մինչև 15 տարեկանը[94],․ մանկահասակ կինը հաճախ ամուսնու միակ կինը չի դառնում։ Բազմիցս հաղորդվել է, որ մուսուլման կրոնական գործիչներն ամուսնանում էին միանգամից մի քանի անչափահաս աղջիկների հետ, որոնցից ոմանք 12 տարեկանից էլ ցածր էին։ Ինդոնեզիայի դատախազությունը փորձում էր վերջիններիս քրեական պատասխանատվության ենթարկել, սակայն տեղական դատարանները թեթև պատիժ էին սահմանում և չէին ազատազրկում[95]։

Ընդ որում Ինդոնեզիայում դեռևս 1974 թվականին ընդունվել է «Ամուսնության մասին օրենքը», որն ամուսնության համար նվազագույն տարիք էր սահմանում կանանց համար 16 տարեկանը, տղամարդկանց համար՝ 19 տարեկանը։ Սակայն փաստացի վաղ ամուսնություններ շարունակում էին կնքվել, իսկ Ինդոնեզիայում համացանցի հայտնվելը ոչ թե թուլացրեց, այլ ուժեղացրեց այս միտումը․ ամուսնության նպատակով մանկահասակների հետ ավելի շատ ծանոթություններ հաստատվում էին Ֆեյսբուքում և այլ սոցիալական ցանցերում։ Սա հատկապես արդիական էր Ջոկյակարտա շրջանի Գունունգ Կիդուլ քաղաքում։ Ֆեյսբուքով ծանոթացած զույգերը զարգացնում էին իրենց հարաբերությունները մինչև աղջիկը հղիանում էր[96]։ Սումատրա կղզու Աչեխ պրովինցիայում ընդունված էր աղջիկներին ամուսնացնել մինչև սեռական հասունացումը, սակայն ամուսինները (որոնք սովորաբար զգալիորեն ավելի մեծ էին) պետք է սպասեին մինչև իրենց մանկահասակ կանայք հասունանային նախքան նրանց հետ ինտիմ հարաբերություններ ունենալը[97]։ Նմանատիպ ավանդույթ գործում էր նաև Ֆիջի կղզիներում[97]։

Աֆղանստան խմբագրել

2013 թվականի տվյալներով՝ Աֆղանստանի ամուսնացած կանանց 53 %-ն ամուսնացել է մինչև 18 տարեկանը, այդ թվում՝ 21 %-ը՝ մինչև 15 տարեկանը։ Այդուհանդերձ, Աֆղանստանում ամուսնության պաշտոնական նվազագույն տարիքը կանանց համար սահմանված է 15 տարեկանը (աղջկա հոր թույլտվությամբ)[98]։ Երկրի բոլոր 34 պրովինցիաներում գործում է «բաադ»-ի ավանդույթը․ գյուղերի ավագները («ջիրգա») լուծում են ընտանիքների միջև ծագած վեճերը, չվճարված պարտքերի հարցերը և նույնիսկ ընտանիքի անդամներից մեկի կողմից կատարված հանցանքի համար ընտանքին պատիժ են սահմանում։ «Հատուցման» կամ «մեղանչելու» նպատակով հնարավոր է «մեղավոր» ընտանիքի 5-12 տարեկան աղջկան ամուսնացնեն։ Եղել են դեպքեր, երբ աղջիկն այս ձևով հատուցել է իր քեռու կամ ավելի հեռու բարեկամի կատարած հանցանքի համար[99][100]։

Բանգլադեշ խմբագրել

Բանգլադեշն աշխարհում ամենաշատ մանկական ամուսնություններ ունեցող երկրներից մեկն է, որին բաժին է ընկնում կնքված մանկական ամուսնությունների մեկ երրորդը։ 2005 թվականի վիճակագրությամբ՝ 25-29 տարեկան ամուսնացած կանանց 49%-ն ամուսնացել է մինչև 15 տարեկանը[101]։ Ինչպես նշված է «State of the World’s Children-2009»-ում, 20-24 տարեկան ամուսնացած կանանց 63%-ն ամուսնացել է մինչև 18 տարեկանը։ 2008 թվականի հետազոտությունների տվյալներով՝ Բանգլադեշի գյուղական շրջաններում յուրաքանչյուր տարի, որ աղջիկը չի ամուսնանում, հաճախում է դպրոց[57]։ Վաղ ամուսնացած կանայք այս շրջանում սովորաբար ավելի քիչ ազդեցություն ունեն ընտանեկան ծրագրերի և գործերի վրա, ամուսնու ընտանիքում ավելի ցածր կարգավիճակ ունեն, և նրանց շրջանում մայրական մահացությունը զգալիորեն բարձր է, քան նրանց մոտ, ովքեր ամուսնացել են ավելի մեծ տարիքում[57]։ Վաղ տարիքում ամուսնացածներն ավելի հաճախ են վաղ ախտորոշում անցնում և բուժվում հիվանդություններից[57]։

2006 թվականին հայտնի դարձավ 11-ամյա Միա Արմադորի՝ 48-ամյա ամուսնու կողմից խոշտանգման և սպանության պատմությունը։ Այս աղջկա անունով կոչվեց ընդունված օրենքը (Միայի օրենք), որն ուղղված էր վաղ ամուսնություններում մանկահասակների պաշտպանությանը։ Այն չբարձրացրեց ընդհանուր ամուսնական տարիքը, սակայն սահմանեց, որ մինչև 13 տարեկանն ամուսնանալ հնարավոր է միայն իշխանությունների հատուկ թույլտվությամբ[102]։

Հնդկաստան խմբագրել

 
Արքայական մանկական ամուսնություն Հնդկաստանում (1900)։ 12-ամյա Ռանա Փրաթհափ Կումարին ամուսնացավ 16-ամյա Կրիշնա Ռաջա Վադիյար IV-ի հետ, որը 2 տարի անց դարձավ Բրիտանական Հնդկաստանի կազմում գտնվող Մայսուրի թագավորը։

Ըստ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի 2009 թվականին հրապարակած տվյալների՝ Հնդկաստանում 20-24 տարեկան կանանց 47 %-ն ամուսնացել է մինչև 18 տարեկանը, իսկ գյուղական բնակավայրերում դրանց թիվը կազմել է 56%[1]։ Հնդկաստանում է կնքվել աշխարհում կնքված մանկական ամուսնությունների 40%-ը[82][83][103]։

Այդուհանդերձ, ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը, ինչպես Աֆրիկայի դեպքում, հիմնվում է 1999 թվականին կատարած ոչ մեծ հետազոտության տվյալների վրա[104]։ Հնդկաստանում մանկական ամուսնությունների վերաբերյալ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հրապարակած հետազոտությունները կատարվել են 2004-2005 թվականներին, այլ հետազոտողների տվյալներով[91]՝ Հնդկաստանում մանկական ամուսնությունների թիվը քիչ է։ Այսպես, Ռաջա և այլնի (Raj et al.) տվյալներով, որոնք ոչ մեծ հարցում են անցկացրել 2005 թվականին՝ Հնդկաստանում աղջիկների 22%-ն ամուսնացել է 16-18 տարեկանում, 20%-ը՝ 13-16 տարեկանում, իսկ 2-6%-ը՝ մինչև 13 տարեկանը։ Ըստ 2011 թվականի Հնդկաստանի բնակչության մարդահամարի տվյալների՝ կանանց համար ամուսնության միջին տարիք է արձանագրվել 21 տարեկանը[105]։ Ըստ մեկ այլ հետազոտության տվյալների՝ 2009 թվականին Հնդկաստանում մանկական ամուսնությունների թիվը նվազեց մինչև 7%[106]։ Ըստ Հնդկաստանի ժողովրդագրական ծառայության տվյալների՝ 2001 թվականին 10 տարեկանից ցածր ոչ մի աղջիկ չի ամուսնացել․ 10-14 տարեկան 59.2 մլն աղջիկներից ամուսնացել է 1.4 մլն-ը, իսկ 15-19 տարեկան 46.3 մլն աղջիկներից՝ 11.3 մլն-ը (այս թվի մեջ են մտնում նաև 18-19 տարեկան չափահասները)[107]։ 2011 թվականին Հնդկաստանի ժողովրդագրական ծառայությունը հայտնեց, որ արդեն 18 տարեկանը չլրացած աղջիկների 3.7%-ն է ամուսնացած[108]։

1929 թվականին, երբ Հնդկաստանը դեռ բրիտանական գաղութ էր, ընդունվեց «Մանկական ամուսնությունների սահմանափակման մասին օրենքը», որն արգելում էր 21 տարեկանից ցածր տղամարդկանց և 18 տարեկանից ցածր կանանց ամուսնանալ․ օրենքը տարածվում էր հինդուիզմի, բուդդիզմի հետևորդների, քրիստոնյաների և Հնդկաստանի բնակչության մեծ մասի վրա։ Տվյալ օրենքը գործում է մինչ այժմ և կրկին չի վերաբերվում մուսուլմաններին, որոնք կազմում են Հնդկաստանի բնակչության 165 միլիոնը։ Օրենքի կապը կրոնի հետ պաշտոնապես ճանաչվել է դեռ բրիտանական գաղութի իշխանությունների կողմից, որոնք հրատարակեցին «Մուսուլմանական անձնային օրենքներ»-ը, իսկ 1937 թվականին դրանք օրինակարգեցին «Հնդկական մուսուլմանական անձնային օրենքների կիրառման ակտ»-ի (շարիաթի)։ Այդ առանձին մուսուլմանական օրենքների համաձայն՝ աղջիկը կարող էր ամուսնանալ 9 տարեկանից կամ նույնիսկ ավելի վաղ, եթե նրա խնամակալը («վալի») համարի, որ աղջիկը սեռահասուն է[109][110]։ Վերջին 25 տարիների ընթացքում All India Muslim Personal Law Board-ը և այլ մուսուլմանական հասարակական կազմակերպություններն ակտիվորեն ընդդիմանում էին Հնդկաստանում ընդունվող և գործի դրվող մանկական ամուսնությունների մասին օրենքներին, դա հիմնավորելով նրանով, որ հնդիկ մուսուլմանական ընտանիքները կրոնական իրավունք ունեն ամուսնացնել իրենց դուստրերին 15 և նույնիսկ 12 տարեկանում[111]։ Հնդկաստանի մի քանի նահանգներ նշում են, որ իրենց տարածքում մանկական ամուսնությունների թիվը հատկապես բարձր է մուսուլմանական և տոհմային համայնքներում[112][113]։ Հնդկաստանի կառավարության «Կանանց և երեխաների զարգացման բաժնի» հրատարակած «Հանուն երեխաների գործողությունների ազգային ծրագիր 2005»-ում նպատակ էր դրվել 2010 թվականին ամբողջովին արմատախիլ անել մանկական ամուսնությունները։ 2006 թվականին «Մանկական ամուսնություններն արգելող օրենքը» արգելում էր մանկական ամուսնությունների ոչ միայն պետական գրանցումը, այլև մանկահասակ նորապսակների մասնակցությամբ հարսանեկան տոնախմբությունների և արարողությունների անցկացումը։ Այդ օրենքով սահմանվեց ամուսնության համար նվազագույն տարիքը` 21 տարեկան՝ տղամարդկանց և 18 տարեկան՝ կանանց համար։

Որոշ մուսուլմանական կազմակերպություններ ծրագրում էին վիճարկել այդ օրենքը Հնդկաստանի գերագույն դատարանում[114]։ Հետագա տարիներին Հնդկաստանի գերագույն դատական մարմինները, այդ թվում՝ Գուջարաթ նահանգի գերագույն դատարանը[115], Կարնատակա նահանգի գերագույն դատարանը[116] և Մադրասի գերագույն դատարանը[117] սահմանեցին, որ «Մանկական ամուսնություններն արգելող օրենքը» գործում է Հնդկաստանի ամբողջ տարածքի վրա և ավելի շատ իրավաբանական ուժ ունի, քան ցանկացած անձնային օրենք, այդ թվում՝ մուսուլմանական։

Ներկայումս Հնդկաստանում (2016) անչափահասների հետ ամուսնություններն արգելված են և նույնիսկ քրեորեն պատժելի են, սակայն դրանք շարունակում են կնքվել տեղական համայնքներում (հատկապես հեռավոր գյուղերում) և դրանց մասին հազվադեպ են հայտնում ոստիկանությանը[82]։

Եմեն խմբագրել

Եմենի աղջիկների կեսից ավելին ամուսնանում է մինչև 18 տարեկանը, որոշները նույնիսկ 8 տարեկանում[118][119], որն արգելված չէ երկրի օրենքներով։ Եմենի կառավարության շարիաթական օրենսդիր կոմիտեն խոչընդոտում է ամուսնական տարիքի բարձրացումը մինչև 18 և նույնիսկ 15 տարեկանը՝ համարելով, որ ցանկացած օրենք, որը կանանց համար սահմանում է նվազագույն ամուսնական տարիք, հակասում է իսլամին։ Եմենի մուսուլման հասարակական ակտիվիստները պնդում են, որ որոշ աղջիկներ 9 տարեկանում էլ լիովին պատրաստ են ամուսնանալ[120][121]։ Ըստ Human Right Whatch-ի՝ Եմենում նախկինում կանանց համար ամուսնության նվազագույն տարիքը 15 տարեկանն էր, սակայն 1999 թվականին այն չեղարկվեց, իսկ դրա փոխարեն ամուսնական հարաբերություններ ունենալու համար պարտադիր պայման ընդունվեց սեռական հասունացումը, որը, ըստ պահպանողական մուսուլմանների, սկսվում է 9 տարեկանում[122]։ Գործնականում «Եմենի օրենքները թույլ են տալիս աղջիկներին ամուսնացնել ցանկացած տարիքում, սակայն վերջիններիս հետ արգելվում է ինտիմ հարաբերություններ ունենալ այնքան ժամանակ, մինչև նրանք պատրաստ կլինեն կենակցել»[118]։

Վերը նշված թվերը հիմնված են 1990-2000 թվականներին HRW-ի կողմից իրականացված հետազոտությունների վրա։ Եմենում մանկական ամուսնությունների խնդրի շուրջ ավելի արդիական և հավաստի տվյալներ դժվար է գտնել երկրում բռնի հակամարտությունների պարբերաբար ծագման և այլ խոչընդոտների պատճառով[118]։ Սակայն որոշ դեպքեր Եմենում սկանդալային հանրաճանաչություն ձեռք բերեցին[123]։ Այսպես, 2008 թվականի ապրիլին 10-ամյա Նուջուդ Ալին դատարանով ամուսնալուծվեց ամուսնուց, որը պարբերաբար ծեծում և բռնաբարում էր վերջինիս՝ չնայած նրան, որ աղջիկը դեռ սեռական հասունացման չէր հասել։ Այս դեպքը ամուսնական նվազագույն տարիքի բարձրացման վերաբերյալ քննարկումների նոր ալիք բարձրացրեց։ Ավելի ուշ՝ 2008 թվականին, Մայրության և մանկության գերագույն հյուպատոսն առաջարկեց նվազագույն տարիքը դարձնել 18 տարեկան։ Ամուսնական նվազագույն տարիքը 17 տարեկան դարձնելու օրենքն ընդունվեց 2009 թվականի ապրիլին, սակայն հաջորդ օրը չեղարկվեց ընդդիմադիր պառլամենտականների քաղաքական խուսանավումների պատճառով․ դրա շուրջ բանակցությունները շարունակվում են[124]։ Միևնույն ժամանակ Նուջուդ Ալիի հետ կատարվածը ստիպեց եմենցիներին հասնել ամուսնական տարիքի բարձրացման օրենքի ընդունմանը[125]։ Իսկ 2013 թվականի սեպտեմբերին 8-ամյա աղջիկ մահացավ իր 40-ամյա ամուսնու հետ առաջին ամուսնական գիշերից հետո՝ ներքին արյունահոսությունից և արգանդի պատռվածքից[126]։

Հետազոտող Սինտիա Գորնին պատմում է Եմենի մուսուլման ակտիվիստների հետ շփման իր փորձի մասին[127]․

  «Եթե վաղ ամուսնության մեջ որևէ վտանգ լիներ, Ալլահն այն կարգելեր,— այսպես էր ինձ ասում Մուհամեդ ալ-Համզին՝ Եմենի խորհրդարանի անդամներից մեկը։— Մենք չենք կարող արգելել այն, ինչը ինքն Ալլահը չի արգելել»։ Ալ-Համզին կրոնական պահպանողական է, վճռականորեն ընդդիմացել է Եմենի օրենսդիրների փորձերին՝ աղջիկներին արգելել ամուսնանալ մինչև որոշակի տարիք (վերջին քննարկման ժամանակ՝ 17 տարեկան), և վերջիններիս փորձերն անհաջողության մատնվեցին։ Նա ասում էր, որ իսլամը թույլ չի տալիս ամուսնական հարաբերություններ ունենալ այնքան ժամանակ, մինչև աղջիկը ֆիզիկապես պատրաստ կլինի, սակայն Սրբազան Ղուրանը ոչ մի յուրահատուկ տարիքային սահմանափակումներ չի նշում, այդ պատճառով էլ նման հարցերը որոշվում են ընտանիքի գլխի և կրոնական ղեկավարների և ոչ թե երկրի օրենսդիր մարմնի կողմից։ Բացի այդ դրանում է իմաստը [պնդման]․ «Մարգարեի սիրելին՝ Աիշան, 9 տարեկան էր, երբ ամուսնությունն ուժի մեջ մտավ»։
  

Նեպալ խմբագրել

ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալներով՝ 2011 թվականին Նեպալում մանկական ամուսնությունները կազմում էին 28,8%[128]։ Նույն տվյալներով մինչև 15 տարեկանն ամուսնացել են մուսուլմանական ընտանիքների աղջիկների 79,6%-ը, լեռնային շրջանների աղջիկների 69,7%-ը (անկախ կրոնից) և գյուղական այլ բնակավայրերի աղջիկների 55,7%-ը։ Նեպալի ապահովված ընտանիքներում մանկական ամուսնություններն ավելի հազվադեպ են, այսպես, վերին դասին պատկանող ընտանիքների աղջիկներն ամուսնանում են միջինում 2 տարի ավելի ուշ, քան Նեպալի մնացած աղջիկները[129]։

Պակիստան խմբագրել

2013 թվականի երկու զեկույցների համաձայն՝ Պակիստանում կնքված բոլոր ամուսնությունների ավելի քան 50 %-ի դեպքում հարսնացուները 18 տարեկանից ցածր են[130][131]։ Ըստ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալների՝ Պակիստանում աղջիկների 70 %-ից ավելին ամուսնանում է մինչև 16 տարեկանը[132], սակայն ինչպես Հնդկաստանի և Աֆրիկայի դեպքում, ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի այս թվերը հիմնված են ոչ մեծ հետազոտության արդյուքների վրա, որը կատարվել է դեռևս 1990-ական թվականներին։ 13 տարեկանից ցածր ամուսնացողների ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ, սակայն, ըստ ՄԱԿ-ի, այն աճում է[133]։ Էնդրյու Բուշելը հայտնում է, որ Պակիստանի հյուսիսարևմտյան շրջաններում 8-13 տարեկան աղջիկների կեսից ավելին արդեն ամուսնացած են[134]։ Ըստ Population Councilruen-ի տվյալների՝ վաղ ծննդաբերությունը ևս տարածված է Պակիստանում․ կանանց 35 %-ն առաջին երեխային ունենում է մինչև 18 տարեկանը, 67 %-ը հղիանում է մինչև 19 տարեկանը (և նրանցից 69 %-ը ծննդաբերում է նույն տարիքում)[135]։ Մինչև 19 տարեկանն ամուսնացած աղջիկների միայն 4 %-ն է ասում, որ ամուսնանալիս հաշվի է առնվել իրենց կարծիքը, 80 %-ն ամուսնացել է մոտ կամ հեռու բարեկամների հետ[136]։

Պակիստանում սովորույթ կա, որը կոչվում է «սվարա» կամ «վանի», երբ գյուղի ավագանին լուծում է ընտանիքների՝ չվճարված պարտքերի շուրջ առաջացած վեճերը մանկահասակ դուստրերի ամուսնության միջոցով։ Սվարայով ամուսնացող աղջիկների միջին տարիքը 5-9 տարեկան է[132][137]։ Պակիստանում տարածված մեկ այլ ավանդույթը, որը կրկին հանգեցնում է վաղ ամուսնությունների, «վատա սատա»-ն է՝ քույր-եղբայրների ամուսնությունը, եթե մի ընտանիքի որդին ամուսնանում է մյուս ընտանիքի դստեր հետ, ապա երկրորդ ընտանիքի որդին պետք է ամուսնանա առաջին ընտանիքից աղջկա հետ[138]։

Սաուդյան Արաբիա խմբագրել

Իրավապահ խմբերը նշում են Սաուդյան Արաբիայում մանկական ամուսնությունների համընդհանուր տարածումը[139]։ Դատարանները և իսլամական կրոնական գործիչներն արդարացնում են աղջիկների՝ 9 տարեկանից սկսած ամուսնությունները[140]։ Սաուդյան Արաբիայի օրենքներն ընդհանրապես չեն սահմանում նվազագույն ամուսնական տարիք, միայն 2011 թվականին առանձին փորձեր արվեցին դրա օրենսդրական հաստատման համար[141]։

Այլ երկրներ, փախստականներ խմբագրել

ՄԱԿ-ի բնակչության հիմնադրամի հետազոտությունը ցույց տվեց, որ Թուրքիայում ամուսնացող աղջիկների 28.2 %-ի 18 տարեկանը չի լրացել[142][143]։

Լիբանանում մանկական ամուսնությունները ևս տարածված են սիրիացի և պաղեստինցի փախստականների շրջանում, տարածված են նաև սեքսուալ և այլ կարգի բռնությունները։ Դստեր վաղ ամուսնությունը դիտվում է որպես ընտանիքի պատիվը պաշտպանելու, ինչպես նաև աղջկան բռնաբարելուց պաշտպանելու փորձ, որը զինված հակամարտությունների գոտում և փախստականների որոշ ճամբարներում սովորական երևույթ է[144]։ Սիրիայում և սիրիացի փախստականների շրջանում հակամարտության զարգացմանը զուգընթաց աճում է նաև մանկական ամուսնությունների թիվը։ Այսպես, Հորդանանում ապրող սիրիացի փախստական աղջիկների շրջանում ամուսնացածների թիվը 2011 թվականին կազմում էր 13%, իսկ 2014 թվականին՝ 32%[145]։ Այս խնդրի ուսումնասիրմամբ զբաղվում էին լրագրողներ Մագնուս Վենմանը և Կարինա Բերգֆելդտը[146]։

Աֆրիկա խմբագրել

 
Պաստառ բռնի և մանկական ամուսնությունների դեմ

ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի տվյալներով՝ մանկական ամուսնություններն առավել տարածված են Աֆրիկայի երկրներում․ դրանցից երեքում աղջիկների ավելի քան 70%-ն ամուսնանում է մինչև 18 տարեկանը[55]։ Նիգերում 20-24 տարեկան ամուսնացած կանանց 76%-ն ամուսնացել է 18 տարին չբոլորած, այդ թվում՝ 28%-ը՝ մինչև 15 տարեկանը[101]։ Այս տվյալները 1995-2004 թվականներին կատարված ոչ մեծ հետազոտությունների արդյունք են։ Ավելի նոր տվյալներ չկան, որովհետև Աֆրիկայի այդ մասում սոցիալական հետազոտությունների անցկացմանը խոչընդոտում են պարբերական բռնի հակամարտությունները և ենթակառուցվածքի բացակայությունը[147]։

Աֆրիկյան պետությունների մեծամասնությունում ամուսնության պաշտոնական տարիք է սահմանված 16-18 տարեկանը։ Սակայն Եթովպիայում, Չադում և Նիգերում պետական օրենքը թույլ է տալիս ամուսնանալ 15 տարեկանից, ընդ որում տեղի ավանդույթները և կրոնական դատարանների որոշումներն այդ երկրներում նույնպես ուժ ունեն և դրանք իրավունք ունեն թույլ տալ 12 տարին չլրացած երեխաներին ամուսնանալ[148]։ Աղջիկների վաղ ամուսնությունները լայնորեն տարածված են Արևմտյան և Հյուսիսարևելյան Աֆրիկայում[149]։ Բացի այդ, աղքատությունը, կրոնը, ավանդույթները և հակամարտությունները զգալիորեն խթանում են մանկական ամուսնությունների տարածվածությանը Աֆրիկայի Ենթասահարայի որոշ տեղանքներում[150][151]։ Հարսնագնի ավանդույթը գործում է աֆրիկյան շատ ցեղերում։ Որպես հարսնագին կարող է ծառայել փողը, տնային կենդանիները կամ նյութական այլ արժեքները։ Որոշ տեղերում որքան երիտասարդ է հարսնացուն, այնքան թանկ վերջինս արժի, և այդտեղ գնում են նույնիսկ սեռական հասունության չհասած աղջիկների։ Որպես կանոն, մանկահասակ կնոջն անմիջապես ուղարկում են ամուսնու տուն, և ծնողներն այլև չեն պահում նրան։ Ծայր աղքատության պայմաններում ապրող բազմազավակ ընտանիքների համար երիտասարդ աղջիկների «ամուսնական վաճառքը» հաճախ ընտանիքի մյուս անդամներին սնունդով, հագուստով, բնակարանով և կրթությամբ ապահովելու միակ հնարավորությունն է։ Անչափահաս կանայք շատ ավելի հաճախ են հանդիպում, քան անչափահաս տղամարդիկ․ օրինակ՝ Քենիայում 21 անգամ, Մալիում՝ 72[150]։

Ըստ տարբեր տվյալների՝ Ենթասահարայի շրջանի մի շարք երկրներում շատ են այն կանայք, որոնք ամուսնանում են 15 տարին չլրացած, իսկ այդ երկրների իշխանությունները ուշադրություն չեն դարձնում այդպիսի վաղ ամուսնությունների և սեռական վաղ կյանքի արդյունքում առաջացած հիվանդություններին և այլ խնդիրներին, այդ թվում՝ մանկաբարձական ուղիղաղիք-հեշտոցային խուղակները, թերհաս և մեռելածին երեխաների ծնունդը, սեռավարակները (ներառյալ արգանդի վզիկի քաղցկեղը), մալարիան[150]։ Եթովպիայի և Նիգերիայի որոշ շրջաններում շատ կանայք ամուսնանում են մինչև 15 տարեկանը․ հայտնի են նաև 7-ամյա կանայք[101]։ Մալիի առանձին շրջաններում կանանց 39%-ն ամուսնանում է 15 տարին չլրացած, իսկ Նիգերում և Չադում կանանց 70%-ն ամուսնանում է 18 տարին չլրացած[150]։

Ամուսնացած աղջիկները հաճախ թողնում են ուսումը․ 2006 թվականին Նիգերիայում դպրոցը կիսատ թողնելու դեպքերի 15-20%-ը կապված է մանկական ամուսնությունների հետ[152]։ 2013 թվականին Նիգերիայում օրենքում փոփոխություններ արվեցին, որոնցով արգելվեցին մանկական ամուսնությունները։ Սակայն Նիգերիայի մուսուլմանական նահանգները կտրուկ դեմ եղան սրան՝ համարելով մանկական ամուսնությունների արգելքի փորձը հակասող իսլամին։ Մուսուլմանները կազմում են այդ երկրի բնակչության մոտ կեսը, իսկ քրիստոնյաները՝ կեսից քիչ ավելին, և այնտեղ մուսուլմանների և քրիստոնյաների համար գործում են տարբեր օրենքներ։ Քրիստոնյաների համար շարունակում է գործել այն օրենքը, որը գործում էր, երբ Նիգերիան բրիտանական գաղութ էր, և այդ օրենքն արգելում է մանկական ամուսնությունները։ Սակայն այն չի տարածվում մուսուլմանների վրա[153][154]։ Նիգերիայի հյուսիսային նահանգներում, որտեղ բնակչության մեծամասնությունը մուսուլմաններ են, աղջիկների ավելի քան կեսն ամուսնանում է մինչև 15 տարեկանը[155][156]։

2016 թվականին Ռամադանի վերջում Գամբիայի նախագահ Յահյա Ջամեն հայտարարեց մանկական և բռնի ամուսնությունների արգելման մասին[157][158]։ 2015 թվականին Մալավիում օրենք ընդունվեց, որն արգելում էր ամուսնանալ մինչև 18 տարեկանը[159]։ Դրան նախորդում էր հասարակական երկար արշավը, որն իրականացնում էր Girls Empowerment Network-ը[160]։

Մարոկոյում մանկական ամուսնությունները սովորական երևույթ են, և տարեկան ավելի քան 41000 հարսանիք է լինում անչափահաս հարսնացուների հետ[161][162]։ Մինչև 2003 թվականը մանկական ամուսնությունները դատարանի կամ իշխանության այլ մարմնի թույլտվության կարիքը չունեին․ 2003 թվականին Մարոկոյում ընդունվեց ընտանիքի մասին օրենքը, որով բարձրացվեց ամուսնացող աղջիկների նվազագույն տարիքը 14-ից 18 տարեկան, սակայն օրենքը նաև բացառություն էր թույլ տալիս․ դատարանի (կամ այլ իրավասու մարմնի) և աղջկա խնամակալի թույլտվությամբ հնարավոր էր ամուսնանալ ավելի վաղ տարիքում[163][164][165]։ Մինչև 2008 թվականը վաղ ամուսնությունների թույլատրման հայցերի քանակը շատացավ, դրանցից շատերը բավարարվեցին Մարոկոյի Սոցիալական զարգացման նախարարության կողմից և արդյունքում մանկական ամուսնությունները կազմեցին տվյալ երկրում գրանցված ամուսնությունների 29%-ը[162][166]։ Մանկական ամուսնությունների մի մասը կապված էր բռնաբարությունների հետ․ Մարոկոյի քրեական օրենսգրքի 475 հոդվածի համաձայն բռնություն գործադրողը կարող էր խուսափել պատժից՝ ամուսնանալով անչափահաս տուժողի հետ[167][168]։ Միայն 2014 թվականի հունվարին՝ հասարակական երկար պայքարից հետո, հոդվածում փոփոխություններ մտցվեցին, որով բռնաբարության պատասխանատվությունից խուսափելու նմանօրինակ ազատում այլևս չկա[169]։

ՀԱՀ-ի օրենքը հարգում է ամուսնական ավանդույթները և ամուսնության համար նվազագույն տարիք է սահմանում աղջիկների համար 12 տարեկանը, իսկ տղաների համար՝ 14-ը[150]։ 2016 թվականին Տանզանիայի գերագույն դատարանը Msichana Initiative-ի՝ աղջիկների՝ կրթության իրավունք ունենալու համար պայքարող խմբի հայցով արգելեց մանկական ամուսնությունները[158][170], և այդ օրվանից 18 տարին չլրացած որևէ անձ չի կարող օրինական ամուսնանալ Տանզանիայում[170]։ 2015 թվականին Human Rights Watch-ի հաղորդմամբ՝ Զիմբաբվեի 20-49 տարեկան ամուսնացած կանանց մեկ երրորդն ամուսնացել է 18 տարին չլրացած[171]։ 2016 թվականի հունվարին 2 այդպիսի կանայք դիմեցին Սահմանադրական դատարան՝ ամուսնական տարիքի փոփոխման համար[172], և դատարանը սահմանեց, որ ամուսնության համար նվազագույն տարիքը պետք է լինի 18 տարին՝ թե՛ տղամարդկանց, թե՛ կանանց համար (մինչ այդ սահմանված էր 16 տարեկան՝ կանանց և 18՝ տղամարդկանց համար)։ Դատարանի որոշումն ուժի մեջ մտավ անմիջապես և արժանացավ կանանց իրավունքները պաշտպանողների, իրավաբանների և բժիշկների հավանությանը[173]։

Եվրոպա խմբագրել

Համաեվրոպական նորմեր խմբագրել

Եվրոպական պետություններից յուրաքանչյուրն ինքն է ընդունում իր օրենքները ամուսնության և ընտանիքի մասին․ և՛ Եվրամիությունը, և՛ Եվրախորհուրդը սահմանել են, որ ամուսնության նվազագույն տարիքի հարցը գտնվում է առանձին անդամ պետությունների իրավասության տակ։ Համաեվրոպական մակարդակով գործում է Կանանց և տնային բռնության դեմ պայքարի և կանխարգելման մասին Եվրախորհրդի համաձայնագիրը, որը կոչվում է նաև «Ստամբուլի համաձայնագիր», որը պահանջում է այն վավերացրած պետություններից արգելել բռնի ամուսնությունները և միջոցներ ձեռք առնել, որպեսզի բռնի կերպով կնքված ամուսնությունները հնարավոր լինի խզել, չեղարկել կամ անվավեր ճանաչել՝ առանց տուժողին անհիմն ֆինանսական կամ վարչական պատասխանատվության ենթարկելու (հոդված 32)[174]։ Սակայն մանկական ամուսնությունն այդ համաձայնագրում չի հիշատակվում։

Սկանդինավիա խմբագրել

Ինչպես 2016 թվականի ապրիլին հայտնեց Ռոյթերս գործակալությունը, Եվրոպայի հյուսիսում ապաստարան փնտրող անձանց կենտրոններում երբեմն հանդուրժողաբար են մոտենում մանկահասակ հարսնացուների հետ ամուսնություններին՝ չնայած դրանց օրենսդրական արգելքին։ Օրինակ՝ Շվեդիայում գտնվեց 18 տարեկանից ցածր 70 կին, որոնք համատեղ կյանք էին վարում հասուն տղամարդկանց հետ։ Դանիայում կան այդպիսի տասնյակ կանայք, Նորվեգիայում 16 տարին չլրացած որոշ կանայք համատեղ ապրում են հասուն տղամարդկանց հետ նմանատիպ կենտրոններում և փախստականների ճամբարներում։ Նույնիսկ խնդրագիր է հղվել Ինգեր Ստոյբերգին՝ Դանիայի Ներգաղթի, ինտեգրման և բնակության հետ կապված հարցերի նախարարին՝ կենտրոններ չընդունել մանկահասակ հարսնացուներ[175]։

Բելգիա խմբագրել

Ինչպես 2016 թվականի ապրիլին հաղորդել է Վաշինգտոն Փոստ-ը, 2015 թվականին Բելգիա է ներգաղթել 17 մանկահասակ հարսնացու, իսկ 2016 թվականի սկզբից՝ ևս 7-ը, բացի այդ, 2010-2013 թվականներին Բելգիայի ոստիկանությունն արձանագրել է բռնի ամուսնությունների ոչ պակաս, քան 56 դեպք[176]։

Նիդերլանդներ խմբագրել

Պետական «Մարդկանց առևտրով և երեխաների նկատմամբ սեքսուալ բռնություն գործադրելու հարցերով ազգային զեկուցողը» հաղորդում է, որ «2015 թվականի սեպտեմբերից մինչև 2016 թվականի հունվարը Նիդեռլանդներ է գաղթել մոտ 60 մանկահասակ հարսնացու»[177], որոնցից մեկը 14 տարեկան էր[178][179]։ Ըստ Վաշինգտոն Փոստ թերթի տվյալների՝ Նիդեռլանդներում ապաստարան փնտրող անձանց համար նախատեսված կենտրոններում 2015 թվականին ապրում էր 13-15 տարեկան 20 հարսնացու կամ կին[180]։

Ռուսաստան խմբագրել

Ըստ Ռուսաստանի Ընտանեկան օրենսգրքի՝ ամուսնական տարիք է սահմանված 18 տարեկանը։ 16-18 տարեկան անձանց թույլ է տրվում ամուսնանալ հարգալից պատճառներով և տեղական ինքնակառավարման մարմնի թույլտվությամբ, իսկ մինչև 16 տարեկանը՝ միայն եթե սահմանված է ՌԴ անհատի մասին օրենքով՝ որպես բացառություն և հատուկ հանգամանքներում[181]։ 2016 թվականի դրությամբ նվազագույն տարիքը, որի դեպքում հատուկ հանգամանքներում հնարավոր է ամուսնանալու թույլտվություն ստանալ, սահմանված է 14 տարեկանը (Ադիգեայի Հանրապետության[182], Թաթարստանի[183], Վոլոգդայի[184], Կալուգայի[185], Մագադանի[186], Մոսկվայի[187], Նիժնի Նովգորոդի[188], Նովգորոդի[189], Օրյոլի[190], Սախալինի[191], Տամբովի[192], Տուլայի[193], Տյումենի մարզերի[194], Հրեական ինքնավար մարզի[195], Խանտի-Մանսիական ինքնավար շրջանի[196] և Չուկոտկայի ինքնավար շրջանի օրենքներ) կամ 15 տարեկանը (Մուրմանսկի[197], Ռյազանի[198], Տվերի[199], Չելյաբինսկի մարզերի, Կաբարդա-Բալկարիայի և Կարաչայ-Չերքեզիայի օրենքներ)։ Նմանատիպ օրենքներ կարող են ընդունվել նաև ՌԴ այլ մարզերում։ ՌԴ որոշ շրջաններում նման օրենքներ չկան և հատուկ հանգամանքներում ամուսնության նվազագույն տարիք սահմանված չէ[200]․ «Գոլուբա» բարեգործական հասարակական կազմակերպության ղեկավար Մարիաննա Վրոնսկայայի կարծիքով սա հնարավորություն է տալիս ծնողների և խնամակալության մարմինների համաձայնությամբ աղջկան ամուսնացնել ցանկացած տարիքում[201]։

Ամուսնության տարիքի նվազեցումը մինչև թույլատրված շեմ հարկադրված, ծայրահեղ դեպք է, վերաբերվում է երկու ամուսիններին էլ և թույլատրվում է առաջին հերթին ապագա կնոջ հղիության, երեխա ունենալու, կողմերից մեկի կյանքին վտանգ սպառնալու դեպքերում[197]։ ՌԴ որոշ օրենքներում ճշգրտվում է, որ 14-16 տարեկան ՌԴ քաղաքացիների ամուսնանալու համար հատուկ հանգամանքներ են հանդիսանում հղիության ուշ ժամկետը (Ադիգեայի Հանրապետության օրենք[182]), հղիությունը (22 շաբաթ և ավել), որի ընդհատումը հակացուցված է բժշկական կոմիտեի որոշմամբ կամ հնարավոր չէ, քանի որ երկու կողմերը ցանկանում են պահպանել երեխային (Մուրմանսկի մարզի օրենք)[197]։

Մեծ հնչեղություն ստացավ Չեչնիայի Նոժայ-Յուրտովսկի շրջանի Բայտարկի գյուղից 17-ամյա Լուիզա (Խեդա)[Ն 5] Գոյլաբիևայի պսակադրությունը 57-ամյա Նաժուդ Գուչիգովի՝ նույն շրջանի ներքին գործերի բաժնի պետի հետ, որի համար Գոյլաբիևան երկրորդ կինն էր․ այս դեպքը հայտնի դարձավ այն բանից հետո, երբ սրա մասին հաղորդեց «Նովայա գազետան»[203]։ Սկզբում փեսացուն թերթին տված հեռախոսային հարցազրույցի ժամանակ հերքում էր ամեն ինչ, ասում, որ նա արդեն երկար ժամանակ է, ինչ ամուսնացած է, չի հանդգնի խախտել հանրապետության ղեկավարի՝ Ռամզան Քադիրովի՝ վաղ ամուսնությունների և հարսնացուների առևանգման արգելքը և ընդհանրապես չի ճանաչում ոչ մի Խեդա[203]։ Սակայն կես ամիս անց պարզվեց, որ 2015 թվականի մայիսի 16-ին Գուչիգովի և Գոյլաբիևայի հարսանիքն այնուամենայնիվ տեղի է ունեցել[202]։ Ռամզան Քադիրովը, «Նովայա գազետայի» հրապարակումից հետո, պնդում էր, որ Գուչիգովի և Գոյլաբիևայի պսակադրությունը տեղի է ունեցել առանց պարտադրանքի[204], սուր քննադատության ենթարկեց չեչեն լրագրողների աշխատանքը և աշխատանքից ազատեց հանրապետության տպագրության նախարար Շաիդ Ժամալդաևին[205]։ ՌԴ նախագահին կից երեխայի իրավունքների հանձնակատար Պավել Աստախովի մամուլի հաղորդագրության մեջ նշվում էր, որ ո՛չ Գոյլաբիևան և ոչ էլ նրա բարեկամներն իրեն չեն դիմել, իսկ Ռուսաստանում ոչ ոքի «բռնի չեն պաշտպանում», և ամուսնությունները կնքվում են միայն բարի կամքով[206]։ Պավել Աստախովը հետո պնդում էր, որ մինչև 18 տարեկանն ամուսնանալը նորմալ է, հատկապես այն վայրերում, որտեղ, ըստ նրա, կանայք ավելի վաղ են հասնում սեռական հասունացման և շուտ ծերանում են, և որ ամուսնության նվազագույն տարիքը շրջանային իշխանությունների իրավասության տակ է գտնվում, իսկ Ռուսաստանի որոշ շրջաններում այն ընդհանրապես սահմանված չէ[200]։ Այս մտքերն առաջացրեցին կին քաղաքական գործիչների, այդ թվում՝ Եկատերինա Լախովայի և Վալենտինա Պետրենկոյի վրդովմունքը[207]։ Մեկ օր անց Աստախովը ներողություն խնդրեց և ասեց, որ իրեն ճիշտ չեն հասկացել համատեքստի միայն մի մասը հրապարակելու պատճառով[208]։ Լյուդմիլա Ալեքսեևան և Միխայիլ Ֆեդոտովը հայտարարեցին, որ այդպիսի հարսանիքն օրենքի խախտում է, վերջինը նույնիսկ սա հիմք համարեց, որպեսզի դատախազն ուշադրություն դարձնի այս դեպքին, քանի որ երկամուսնությունը Ռուսաստանում հանցագործություն է համարվում[Ն 6][209]։

Միացյալ Թագավորություն խմբագրել

Հյուսիսային Իռլանդիայում, Անգլիայում և Ուելսում հնարավոր է ամուսնանալ 16-17 տարեկանում ծնողների համաձայնությամբ, իսկ Շոտլանդիայում՝ նույնիսկ առանց ծնողների համաձայնության[46][210][211]։ Սակայն Միացյալ Թագավորությունում մինչև 16 տարեկանն ամուսնանալը, ըստ Matrimonial Causes Act 1973-ի, համարվում է անվավեր ամուսնություն[212]։ Այնպես, ինչպես և ԱՄՆ-ում, Միացյալ Թագավորությունում ևս նկատվում է անչափահաս աղջիկների և կանանց ոչ պաշտոնական կենակցությունը հասուն տղամարդկանց հետ։ 2005 թվականի հետազոտությունների տվյալներով՝ Միացյալ Թագավորությունում բնակվող 15-19 տարեկան կանանց 4,1 %-ը համատեղ կյանք է վարում տղամարդկանց հետ (որը, ըստ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի, ևս մանկական ամուսնություն է համարվում[213]), իսկ 8,9 %-ը՝ հնարավոր են համարում մինչև 18 տարեկանը համատեղ կյանք վարելը։ Միացյալ Թագավորության անչափահաս աղջիկների ավելի քան 4 %-ը մանկահասակ մայր է եղել[5]։

The Guardian-ի տվյալներով՝ Մեծ Բրիտանիայի մուսուլմանական համայնքներում 12 տարեկանից սկսած աղջիկների առևանգման դեպքեր են եղել՝ բռնի ամուսնացնելու նպատակով։ Դրանցից նրանք, ովքեր փորձել են փախչել, «ամոթով են թողել» ինչպես իրենց ընտանիքին, այնպես էլ ամուսնու ընտանիքին, ենթարկվել են մահացու վտանգի, կարող էին «պատվի սպանությունների» զոհ դառնալ[214]։ 2014 թվականի հուլիսին Մեծ Բրիտանիայում տեղի ունեցավ Աղջիկների գագաթնաժողովը, որը նպատակ ուներ աջակցել կանանց թլպատումը, վաղ և բռնի ամուսնություններն արմատախիլ անելուն[215]։

Հայաստան խմբագրել

Դեռևս 4-5-րդ դարերում եկեղեցին պայքարել է մանկահասակների ամուսնության դեմ։ Ս. Սահակի (կանոն 28) և մյուսների կանոններով արգելվում էր դեռահասների պսակը, պատասխանատվություն էր սահմանվում այն ծնողների ու քահանայի համար, ովքեր մանկահասակներին պսակում էին։ Գոշի Դատաստանագրքի I մասի 5-րդ հոդվածը նախատեսել էր ամուսնության այնպիսի հասակ, որ ամուսինը բոլոր կողմերով կարողանա տիրապետել կնոջը։ Ամուսնացողները պետք է անպայման տեսնեն միմյանց։ Կամավորության սկզբունքի պահպանությունը պարտադիր էր համարվում։ Եթե նշանադրում էին դեռահասներին, ապա նրանք չափահաս դառնալով՝ կարող էին լուծարել իրենց ամուսնությունը և ուրիշի հետ ամուսնանալ (Հոդված 91)[216]։

Միջնադարյան Հայաստանում բավականին տարածված է եղել դեռահասների պսակումը։ Հայկական եկեղեցու նախորդ դարերում սահմանված կանոնները վկայում են, որ անչափահասների պսակը հոգևոր հայրերի եկամտի աղբյուրներից մեկն է եղել։ Քանի որ վաղաժամ ամուսնությունը վնաս էր հասարակության համար, դեռահասներին պսակող քահանան պետք է կարգալուծվեր և հօգուտ եկեղեցու բռնագանձվեր 100 դրախմա։ Իսկ երբ պսակը կատարվել էր կողմերի մանկական տարիքում, բայց հասուն ժամանակ, սակայն նրանք միմյանց չէին ուզում, օրենքը նրանց թույլատրում էր ամուսնանալ ում հետ որ կուզենային[217]։

 

Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքում» նշվում է զույգի ֆիզիոլոգիական գործոնը․ «Ամուսինը կնոջից տարիքով պետք է մեծ լինի, որպեսզի նա ամուսնական առումով կարողանա տիրել կնոջը։ Եթե նա չի կարող կնոջը տիրել ամուսնաբար և թերանում է իր ամուսնական դերում, ապա նրանք կարող են ապրել համատեղ միայն կնոջ համաձայնության դեպքում, այլապես այդ ամուսնությունը պետք Է լուծարվի։ Տվյալ դեպքում ամուսինը պարտավոր է վերադարձնել կնոջ բերած ողջ ունեցվածքը և արտոնել նրան ուրիշի հետ ամուսնանալ։ Հարազատներից կնոջ ստացած նվերները և հարսանեկան ծախսերը վեճի ենթակա չեն»[217]։

Ներկայումս (2017) ՀՀ Ընտանեկան օրենսգիրքն ամուսնական տարիք սահմանում է տղամարդկանց և կնոջ համար 18 տարին։ Անձը կարող է ամուսնանալ նաև 17 տարեկանում, եթե առկա է նրա ծնողների, որդեգրողների կամ հոգաբարձուի համաձայնությունը։ Անձը կարող է ամուսնանալ նաև 16 տարեկանում, եթե առկա է նրա ծնողների, որդեգրողների կամ հոգաբարձուի համաձայնությունը, և ամուսնացող մյուս անձը առնվազն 18 տարեկան է[218]։

2014 թվականին Հայաստանում գրանցվել է 18 912 ամուսնություն։ Նույն տարում գրանցվել է 16-19 տարեկան տղաների 68, աղջիկների՝ 1 118 ամուսնություն, որը կազմում է ընդհանուր ամուսնությունների 6%-ը։ Նկատվում է 16-19 տարեկան աղջիկների ամուսնությունների թվի նվազում` 2004 թվականի համեմատ թիվն իջել է 52%-ով։ 2004 թվականից ի վեր նվազման միտում ունի նաև մինչև 20 տարեկանը ծննդաբերած կանանց երեխաների թիվը. եթե 2004 թվականին այն կազմել է ծնվածների 12,6%-ը, ապա 2014 թվականին՝ 5,1%-ը[219]։

Եվրոպայի այլ երկրներ խմբագրել

2015 թվականին Իսպանիայի իշխանությունները բարձրացրեցին ամուսնության նվազագույն տարիքը 14-ից 16 տարեկան[41]։ Ուկրաինայում 2012 թվականին փոփոխություններ մտցվեցին Ընտանեկան օրենսգրքում, որը սահմանում էր աղջիկների և տղաների համար նույն ամուսնական տարիքը՝ 18 տարեկան, սակայն դատարանն իրավունք ունի թույլ տալ ամուսնանալ 16 տարեկանից, եթե գտնի, որ դա անչափահասի շահերից է բխում[220]։

Լատինական Ամերիկա խմբագրել

Մանկական ամուսնությունները սովորական երևույթ են Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի երկրներում․ այնտեղ աղջիկների մոտ 29 %-ն ամուսնանում է մինչև 18 տարեկանը[11]։ Մանկական ամուսնությունների թիվը տարբերվում է երկրից երկիր․ այն մեծ թիվ է կազմում Դոմինիկյան Հանրապետությունում, Հոնդուրասում, Բրազիլիայում, Գվատեմալայում, Նիկարագուայում, Հայիթիում և Էկվադորում[7]։ Բոլիվիայում և Գվինեայում այն 2012 թվականից սկսած սահուն իջնում է[221]։ Բրազիլիան աշխարհում 4-րդ տեղն է զբաղեցնում մինչև 15 տարեկան աղջիկների քանակով, որոնք ամուսնացած են կամ համատեղ կյանք են վարում տղամարդու հետ[222]։ Մեքսիկայում մինչև 18 տարեկանը կարելի է ամուսնանալ ծնողների համաձայնությամբ[42]։

Լատինական Ամերիկայում մանկական ամուսնությունների տարածման հիմնական պատճառներն են աղքատությունը և ամուսնության նվազագույն տարիքի մասին գործող օրենքների բացակայությունը[223][224]։ Որոշ ոչ առևտրային կազմակերպություններ աշխատում են տեղի համայնքների հետ, որպեսզի դեռահաս աղջիկների համար անվտանգ միջավայր ստեղծվի և օգնեն լուծել մանկական ամուսնությունների խնդիրը, որի մեջ աղքատները, ինչպես նաև գյուղացիները և հնդկացիները տեսնում են աղքատությունից իրենց փրկության ուղին[222]։

Հյուսիսային Ամերիկա խմբագրել

Կանադա խմբագրել

Կանադայում 2015 թվականից ամուսնության նվազագույն տարիքը 16 տարին է, ընդ որում չափահասության տարիքը սահմանվում է Կանադայի առանձին պրովինցիաների իշխանությունների և տարածքների կողմից և տարբեր պրովինցիաներում կազմում է 18 կամ 19 տարեկան։ Մինչև չափահաս դառնալն ամուսնանալու համար անհրաժեշտ է ծնողների համաձայնությունը կամ դատարանի որոշում։ Այն ամուսնությունը, որտեղ ամուսիններից թեկուզ մեկը դեռ 16 տարեկան չէ, չի գրանցվի կամ ճանաչվի Կանադայի իշխանությունների կողմից․ «Քաղաքացիական ամուսնության մասին օրենքի» 2.2 կետի համաձայն՝ «16 տարին չլրացած անձը չի կարող ամուսնանալ»[44]։ Որևէ ոչ պետական արարողության կամ կրոնական ծեսի անցկացումը 16 տարեկանից ցածր անձի մասնակցությամբ քրեական հանցագործություն է համարվում՝ Կանադայի Քրեական օրենսգրքի 293.2 հոդվածի համաձայն․ «Յուրաքանչյուրը, ով կատարում է ամուսնական արարողակարգ կամ մասնակցում է դրան կամ աջակցում դրա անցկացմանը՝ նախապես իմանալով, որ ամուսնացողներից մեկը դեռ 16 տարեկան չկա, մեղավոր է հանցագործության կատարման մեջ և պատժվում է մինչև 5 տարի ազատազրկմամբ»[45]։

ԱՄՆ խմբագրել

ԱՄՆ-ում հանդիպում են մանկական ամուսնություններ այն իմաստով, ինչ որ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը դնում է այդ հասկացության մեջ՝ տղամարդ և կին, որոնք պաշտոնապես ամուսնացած են կամ ուղղակի համատեղ կյանք են վարում, եթե նրանցից թեկուզ մեկը, սովորաբար կինը, 18 տարեկանից ցածր է[213]։ ԱՄՆ-ում ոչ պաշտոնական մանկական ամուսնություններն ավելի հաճախ են հանդիպում և պաշտոնապես կոչվում են «համաբնակություն»։ ԱՄՆ կառավարական գործակալություններից մեկի՝ Բժշկական վիճակագրության ազգային կենտրոնի 2010 թվականի տվյալներով՝ 15-17 տարեկան աղջիկների 2,1 %-ն ամուսնացել է մանուկ հասակում, իսկ եթե վերցնենք սեռահասուն 15-19 տարեկան աղջիկների և կանանց խումբը, ապա նրանց 7,6 %-ը ոչ պաշտոնապես ամուսնացած է կամ ոչ պաշտոնական կապի մեջ է գտնվում տղամարդու հետ։ Առանձին նահանգներում և առանձին էթնիկ խմբերում մանկական ամուսնությունների թիվը միջինից զգալիորեն բարձր է։ Այսպես, 15-17 տարեկան իսպանախոս ամերիկացի աղջիկների 6,6 %-ը սեռական հարաբերություն է ունեցել տղամարդու հետ, իսկ 15-19 տարեկանների շրջանում՝ 13 %-ը[4]։ Անչափահաս մայրերից ԱՄՆ-ում տարեկան ծնվում է ավելի քան 350 000 երեխա, որոնցից 50 000-ը մանկահասակ մոր առաջնեկը չեն[225]։

Մանկական ամուսնությանը վերաբերող օրենքները տարբերվում են նահանգից նահանգ։ Հիմնականում 16 տարեկանից կարելի է ամուսնանալ միայն ծնողների համաձայնությամբ, իսկ 18 տարեկանից՝ նաև առանց ծնողների համաձայնության (բոլոր նահանգներում, բացի երկուսից)։ ԱՄՆ-ում 16 տարին չլրացած անձը կարող է ամուսնանալ, սակայն դրա համար սովորաբար պահանջվում է միաժամանակ և՛ ծնողների համաձայնությունը, և՛ դատարանի որոշումը[226]։

Մինչև 2008 թվականը Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերի եկեղեցին թույլատրում էր մանկական ամուսնություններ, այդ թվում՝ բազմակնություն՝ այսպես կոչված «հոգևոր ամուսնության» ձևով, որն աղջիկը կարող էր կնքել այն ժամանակ, երբ պատրաստ լիներ երեխա ունենալ, սակայն հետագայում նրանց մոտ ամուսնության նվազագույն տարիքը բարձրացվեց[227], և 2008 թվականից այդ եկեղեցին չի պսակում տեղի օրենքներով սահմանված տարիքին չհասած անձանց[228][229]։ Դրանից առաջ Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերի եկեղեցու ղեկավար Ուորեն Ջեֆսին մեղադրեցին մանկահասակների բռնաբարման մեջ այն բանից հետո, երբ վերջինս կատարեց 14-ամյա հարսնացուի և 19-ամյա փեսացուի պսակադրությունը[230]։

2008 թվականի մարտին Տեխաս նահանգի իշխանությունները կարծեցին, որ «Սիոնի հույս» ագարակում գտնվող երեխաներն ամուսնացել էին մեծահասակների հետ և ենթարկվում էին սեքսուալ շահագործման[231]։ Արդյունքում Տեխասի իշխանություններն այնտեղից ազատեցին բոլոր 468 երեխաներին և նրանց տեղավորեցին նահանգի ժամանակավոր կեցության կենտրոնում[231]։ Այս որոշումը բողոքարկվեց, Տեխասի գերագույն դատարանը երեխաների հեռացումը ոչ իրավաչափ համարեց, երեխաները վերադարձվեցին ծնողներին կամ այլ բարեկամներին[232]։

Երաժիշտ Ջերի Լի Լյուիսի երրորդ կինը դարձավ նրա զարմուհի Միրա Գեյլ Բրաունը, որն այդ պահին 13 տարեկան էր[233][234]։

Մանկական ամուսնությունների հետևանքներ խմբագրել

 
15-19 տարեկան աղջիկներից ծնված երեխաներն աշխարհի տարբեր երկրներում (երեխաների ծնունդն այդ տարիքի ամեն 1000 կնոջ հաշվարկով)

Վաղ ամուսնությունն ու սեռական կյանքի շուտ սկսումը կանանց համար երկարաժամկետ հետևանքներ են ունենում, որոնցից որոշները պահպանվում են նաև հասուն տարիքում[235][236]։ Մանկական կամ դեռահաս տարիքում ամուսնացած կինը հաճախ տարբեր առողջական խնդիրներ է ունենում, որն առաջանում է առաջին վաղ հղիությամբ և փոքր դադարով՝ մինչև հաջորդ հղիություն և ծննդաբերություն[237]։ Դեռահաս տարիքում ամուսնությունն ու հղիությունը հաճախ հանգեցնում են կնոջ սոցիալական մեկուսացմանը, իսկ վաղ ծննդաբերության ժամանակ մեծ է նաև բարդությունների հնարավորությունը։ Աղքատ երկրներում երիտասարդ կինը և մայրը սովորաբար թողնում է դպրոցը և ուսումը և հետագայում նրա համար կրթություն և մասնագիտություն ստանալու հնարավորությունները զգալիորեն նվազում են կամ ընդհանրապես վերանում։ Արդյունքում այդպիսի կինն ամուսնուց կամ բարեկամներից ֆինանսական կախման մեջ է ընկնում, չի կարողանում ինքնուրույն միջոցներ հայթայթել գոյատևման համար և այլընտրանք չունի։ Մանկահասակ կանայք հասուն կանանցից հաճախ են տնային բռնության, սեքսուալ չարաշահումների և ամուսնական բռնաբարության զոհ դառնում[235][238]։

Հիվանդություններ, մայրական և մանկական մահացություն խմբագրել

Վաղ ամուսնությունը կարող է վտանգավոր լինել կնոջ առողջության և կյանքի համար[239][240]։ Զարգացող երկրներում հղիության և ծննդաբերության բարդությունները 15-19 տարեկան կանանց շրջանում մահացածության ամենահաճախ հանդիպող պատճառներն են[241]։ Այդ տարիքում ծննդաբերության ժամանակ մահանալու հնարավորությունը կրկնակի բարձր է, քան 20-30 տարեկանում, իսկ մինչև 15 տարեկանն այն 5-7 անգամ բարձր է[150]։ Հիմնական պատճառը երիտասարդ կնոջ ֆիզիոլոգիապես ոչ հասուն լինելն է, ում մոտ կոնքը և ծննդաբերական ուղիները դեռ լավ զարգացած չեն։ Դրանք խիստ դժվարացնում են ծննդաբերությունը և մեծացնում են մանկաբարձական խուղակի զարգացման վտանգը. 15 տարեկանից ցածր ծննդաբերողների մոտ այն հասնում է 88 %-ի[150]։ Համապատասխան բուժման բացակայության դեպքում (որպես կանոն վիրաբուժական) այդ խուղակը շատ ցավոտ է դառնում, հանգեցնում է անաշխատունակության, մեզի և կղանքի անպահունակության, տարբեր վարակիչ հիվանդությունների զարգացման, և նման հետևանքները պահպանվում են մինչև կյանքի վերջ։ Խուղակ ունեցող կանայք ունենում են ոչ միայն բժշկական, այլև սոցիալական խնդիրներ․ նման հիվանդությունները համարվում են «ամոթալի», «ոչ մաքուր», և եթե նրանց շրջապատն իմանում է դրա մասին, սկսում են խուսափել տվյալ կնոջ հետ շփումից[242][243][244]։ Մանկահասակ կանանց մոտ սեռավարակներով և մալարիայով վարակվելու, արգանդի վզիկի քաղցկեղի զարգացման վտանգը ավելի բարձր է, քան չամուսնացած կամ 20-ից բարձր տարիքում ամուսնացած կանանց մոտ[150]։

Մանկական ամուսնությունը վտանգի տակ է դնում ոչ միայն մոր, այլև երեխայի առողջությունը։ 18 տարեկանից ցածր մայրերի մոտ վաղածին կամ անբավարար քաշով ծնված երեխաների թիվը 35-55 %-ով բարձր է, քան 19-ամյա ծննդաբերողների մոտ, իսկ մանկական մահացությունը՝ 60 % -ով է բարձր։ Մանկահասակ մայրերի երեխաները հաճախ թույլ դիմադրողականություն են ունենում, հաճախ են տառապում ոչ ճիշտ կամ ոչ բավարար սնուցումից[243]։

Անգրագիտություն և աղքատություն խմբագրել

Վաղ ամուսնությունները կանանց համար հաճախ հանգեցնում են ուսումի կիսատ թողնելուն՝ հատկապես աղքատ երկրներում, որտեղ մանկական ամուսնությունները լայնորեն տարածված են[245]։ Մյուս կողմից, անուսում աղջիկներն ու կանայք ամուսնանում են երիտասարդ տարիքում․ ոչ մի կրթություն չունեցող աղջիկները 2 անգամ ավելի հաճախ են ամուսնանում մինչև 18 տարեկանը, քան միջնակարգ կրթություն ունեցողները։ Դառնալով կին և մայր՝ աղջիկը կորցնում է որակյալ կրթություն ստանալու նախկին հնարավորությունները, իսկ երբեմն էլ ընդհանրապես թողնում է դպրոցը[246], որպեսզի ավելի շատ ուշադրություն հատկացնի իր երեխաներին և տնային գործերին[247]։ Լինում է նաև այնպես, որ պահպանողական ծնողները հեռացնում են իրենց դստերը դպրոցից նրա ամուսնությունից դեռ մի քանի տարի առաջ՝ ենթադրելով, որ աղջկան կրթություն պետք չէ՝ լավ կին և մայր դառնալու համար[77]։

Չկրթված կինը հաճախ հնարավորություն չի ունենում բավականին լավ վարձատրվող աշխատանքի տեղավորվել կամ ինքնուրույն ինչ-որ այլ ձևով գոյատևման միջոցներ վաստակել իր և իր երեխաների համար, ֆինանսական անկախություն ձեռք բերել։ Արդյունքում նա լիովին կախման մեջ է ընկնում իր ամուսնուց կամ բարեկամներից, իսկ ամուսնու մահվան կամ ամուսնալուծության դեպքում կարող է աղքատության դատապարտվել[235]։ Բացի այդ, եթե ամուսինը շատ անգամ մեծ է երիտասարդ կնոջից (ինչպես հաճախ է պատահում), ապա շուտ այրիանալու, իսկ հետո լուրջ ֆինանսական և սոցիալական խնդիրներ ունենալու հնարավորությունն ամբողջ կյանքում վերջինիս մոտ շատ ավելի բարձր է, քան այն կնոջ մոտ, որն ամուսնացել է ավելի հասուն տարիքում[77]։

Ընտանեկան բռնություն խմբագրել

Մանկահասակ և քիչ կրթված կանայք ավելի շատ են ենթարկվում սոցիալական մեկուսացման և ընտանեկան բռնության, քան ավելի կիրթ կանայք, որոնք ամուսնացել են հասուն տարիքում[150][248]։ Հաճախ հարսանիքից հետո մանկահասակ կինը տեղափոխվում է ամուսնու մոտ այլ բնակավայր, որի արդյունքում կտրվում է ծնողներից, ընկերներից և դպրոցից, չի կարողանում նրանց կողմից այլևս ստանալ այն սոցիալական աջակցությունը, որը կարող էր ստանալ նախքան ամուսնությունը․ շատ ամուսիններ հակված են իրենց կանանց ընդհանրապես տնից դուրս չթողնել առանց որևէ անհրաժեշտության[2]։ Բացի այդ ամուսնու ընտանիքում կարող են երիտասարդ կնոջն ավելի բարձր պահանջներ ներկայացնել, քան ներկայացնում էին ծնողների ընտանիքում[237]։ Նման ընտանիքներում ենթադրում են, որ իր սեռի և տարիքի պատճառով կինն ընդունակ չէ ինքնուրույն պատասխանատու որոշումներ կայացնել և պետք է ամեն ինչում անխոս հնազանդվի ամուսնուն։ Նմանատիպ մեկուսացումը կարող է հանգեցնել հոգեբանական լուրջ խնդիրների՝ ներառյալ ընկճախտի։

Ամուսնու և կնոջ միջև տարիքային մեծ տարբերությունը հեշտացնում է տնային բռնության կիրառումը՝ այդ թվում դաժան[249]։ Վաղ ամուսնացածները հաճախ են նման բռնության զոհ դառնում, այդ թվում՝ կյանքի և առողջության համար վտանգավոր բռնության[250]։ Երիտասարդ, հոգեպես ոչ բավարար զարգացած կնոջ համար պարբերական տնային բռնությունները կարող են հանգեցնել հոգեբանական կործանիչ հետևանքների՝ վերջինիս ողջ կյանքի ընթացքում[235], այդ թվում՝ ծանր ընկճախտի և ինքնասպանության փորձերի։

Կանանց իրավունքների ոտնահարում խմբագրել

ՄԱԿ-ի մի քանի համաձայնագրերում մանկական ամուսնությունը և/կամ դրանց հետ կապված երևույթները դիտվում են որպես մարդու իրավունքների ոտնահարում։ Այդպիսի միջազգային փաստաթղթերի թվում են՝ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, Կանանց հանդեպ բոլոր տեսակի խտրականությունների վերացման համաձայնագիրը, Երեխաների իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոմիտեի որոշումը։ Վաղ ամուսնությունը հաճախ հանգեցնում է կնոջ մի քանի փոխկապակցված իրավունքների ոտնահարման, օրինակ՝ անկախ սեռից և տարիքից իրավունքների և պարտականությունների հավասարությունը, ավելի որակյալ հասանելի բժշկական օգնություն ստանալու իրավունքը, կրթություն ստանալու իրավունքը, ազատ տեղաշարժվելու ազատությունը, ստրկությունից ազատությունը, վերարտադրողական իրավունքները և ազատությունները, ամուսնություն կնքելու իրավունքը՝ ազատ երկուստեք համաձայնությամբ[235][251][252]։

Ազդեցությունը տնտեսական զարգացման վրա խմբագրել

Մանկական ամուսնությունների մեծ թիվը կարող է բացասաբար ազդել երկրի տնտեսական զարգացման վրա, քանի որ մանկահասակ կանայք հաճախ որակյալ մասնագիտական կրթություն չեն ստանում և չեն մասնակցում աշխատաշուկային[246]։ Որոշ հետազոտողներ և հասարակական ակտիվիստներ կարծում են, որ մանկական ամուսնությունները խոչընդոտում են հազարամյակի 8 նպատակներին հասնելուն և աղքատության հաղթահարմանը[246]։ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ը Նեպալում այս թեմայով սոցիալ-տնտեսական հետազոտություններ է կատարել և հանգել այն եզրակացության, որ մանկական ամուսնությունները նպաստում են բնակչության առողջության վատթարացմանը, աշխատանքի արտադրողականության նվազմանը, աղքատությանը, և եթե բոլոր աղջիկներն ամուսնանան 20 տարեկանից ոչ շուտ, ապա նրանց ընդհանուր եկամուտը կավելանա այնքան, որքան երկրի ՀՆԱ-ն 3,87 %-ով[128]։

Մանկական ամուսնությունների կանխարգելում խմբագրել

1962 թվականի նոյեմբերին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց «Ամուսնություն կնքելու համաձայնության, ամուսնական տարիքի և ամուսնությունների գրանցման համաձայնագիրը», որը պարտավորեցնում էր միացող պետություններին օրենսդրորեն սահմանել ամուսնական նվազագույն տարիք և չթույլատրել այդ տարիքից ցածր ոչ մի ամուսնություն, բացի այն դեպքերից, երբ կան լուրջ պատճառներ և որը բխում է ամուսնացողների հետաքրքրություններից, ինչպես նաև չթույլատրել բռնի ամուսնությունները[253]։ 2011 թվականի դեկտեմբերին ՄԱԿ-ի ԳԱ-ն ընդունեց A/RES/66/170 բանաձևը և սահմանվեց Աղջիկների միջազգային օրը, որը նշվում է ամեն տարի հոկտեմբերի 11-ին[254]։

2013 թվականին Մարդու իրավունքների գծով ՄԱԿ-ի խորհուրդն ընդունեց իր առաջին բանաձևը՝ մանկական, վաղ և բռնի ամուսնությունների դեմ․ այնտեղ մանկական ամուսնությունը համարվում է մարդու իրավունքների ոտնահարում, իսկ 2015 թվականից հետո համընդհանուր զարգացման օրակարգում մտցվեց այդ երևույթն արմատախիլ անելու ձգտումը[255][256][257]։

2014 թվականին Կանանց հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն փաստաթուղթ հրատարակեց, որտեղ նշվում էր մանկական ամուսնություններն արմատախիլ անելու անհրաժեշտությունը[258]։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը խորհուրդ է տալիս առաջին հերթին ավելի շատ ուշադրություն հատկացնել աղջիկների կրթությանը, ամուսնության նվազագույն տարիքի մասին գործող օրենքների պահպանմանը հետևող իրավապահ մարմինների աշխատանքն ուժեղացնել, ինչպես նաև մանկական ամուսնությունների հետ գործ ունեցող համայնքների մեծահասակներին տեղեկացնել դրանց հետ կապված ռիսկերի մասին[259]։

Մանկական ամուսնությունները կանխարգելող ծրագրերում կիրառվում են տարբեր մոտեցումներ՝ աղջիկների իրական իրավունքների ընդարձակումը, ծնողների տեղեկացումը վաղ ամուսնությունների ռիսկայնության վերաբերյալ, տեղի համայնքում գիտակցության մակարդակի բարձրացումը, աղջիկների կրթություն ստանալուն նպաստելը, աղջիկների և նրանց ընտանիքների տնտեսական հնարավորությունների ընդարձակումը, որը հնարավորություն է տալիս տնտեսական խնդիրներին այլ լուծում գտնել, քան դստեր վաղ ամուսնությունն է։ Հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ առավել արդյունավետ միջոցներից են նյութական աջակցությունը, կանանց կրթություն ստանալուն և աշխատանքի տեղավորմանն աջակցելը[260]։

Մալավիում կրթության համար առանց պայմանների նպաստ ստացող ընտանիքների աղջիկներն ամուսնանում և առաջին երեխային ունենում են ավելի ուշ, քան նրանց այն հասակակիցները, որոնք չեն մասնակցում նման ծրագրերի։ Մանկական ամուսնությունների կանխարգելմանն ուղղված առանց պայմանների նպաստի արդյունավետությունն ավելի բարձր է, քան պայմանով նպաստը։ Հետազոտողների կարծիքով, դա ցույց տվեց, որ Մալավիում վաղ ամուսնությունների գլխավոր պատճառը աղջիկների ծնողների բարդ տնտեսական վիճակն է և այդ պատճառով բազմազավակ ընտանիքների ֆինանսական բեռը թեթևացնելը նվազեցնում է իրենց աղջիկներին չափազանց երիտաարդ տարիքում ամուսնացնելու դրդապատճառը։ Ընտանիքներին նյութական աջակցություն ցույց տալու նման միջոցներ ընդունված են նաև հնդկական Հարյանա նահանգի իշխանությունների կողմից։ Այնտեղ քիչ ապահովված ընտանիքները նպաստ են ստանում այն պայմանով, որ նրանց աղջիկները սովորեն դպրոցում և չամուսնանան մինչև 18 տարեկանը։ Այսպիսի աջակցություն ստացող ընտանիքների աղջիկների շրջանում մանկական ամուսնությունների թիվը զգալիորեն ցածր է, քան մյուս ընտանիքներից իրենց հասակակիցների մոտ[260]։ 2004 թվականին «Բնակչության խորհուրդը» Ամհարա շրջանի (Եթովպիա) տեղական իշխանությունների հետ համագործակցության արդյունքում իրականացրեց ընտանիքներին աջակցելու նմանատիպ ծրագիր։ Ծնողները նպաստ էին ստանում այն պայմանով, որ իրենց բոլոր աղջիկները կշարունակեն սովորել դպրոցում և չեն ամուսնանա ծրագրին մասնակցելու առաջին 2 տարիների ընթացքում։ Տեղեկատվալուսավորչական միջոցառումներ ևս իրականացվեցին, աջակցություն ցույց տրվեց նաև սովորող աղջիկներին։ Ծրագիրն արդյունավետ էր․ այն սկսելուց 2 տարի անց ծրագրին մասնակցող ընտանիքների՝ դպրոցում սովորող աղջիկների թիվը եռապատկվեց, իսկ անչափահաս ամուսնացողների թիվը 10 անգամ կրճատվեց՝ ի տարբերություն այն ընտանիքների, որոնք չէին մասնակցում ծրագրին[260]։ Մանկական ամուսնությունները կանխարգելող մյուս ծրագրերն իրենց մեջ ներառում էին նաև աղջիկների իրավունքները, կրթություն ստանալը, սեռական և վերարտադրողական առողջությունը, ֆինանսական գրագիտությունը պաշտպանող, կյանքի և շփման ունակությունները զարգացնող, հասարակական գործիչներին աջակցող միջոցառումներ[261]։

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ 16-րդ դարի Ռեսպոնսա գրականությունում և այլ աղբյուրներում բերված բազմաթիվ հղումները մանկական ամուսնությունների վերաբերյալ ցույց են տալիս, որ մանկական ամուսնությունը սովորական երևույթ էր։ Այս համատեքստում կարևոր է հիշել, որ Հալախայում «փոքր» եզրը վերաբերվում է 12 տարեկան 1 օրականից փոքր աղջկան։ 12.5 տարեկան աղջիկն արդեն բոլոր առումներով մեծահասակ էր համարվում։
  2. ↑ Թեև ներկայիս կանոնական իրավունքի կոդեքսը (կանոն 1083) որպես վավերական ամուսնության նավազագույն տարիք է սահմանում տղամարդկանց համար 16 տարեկանը և կանանց համար 14 տարեկանը[33][34], նույն կոդեքսի կանոն 97-ը դիտարկում է 18 տարին չլրացած անձանց որպես անչափահասներ, որոնք գտնվում են ծնողների իշխանության ներքո[33][34]։ Եթե պետական օրենքով ամուսնությունը չի կարող կնքվել կամ ճանաչվել կամ եթե այն կնքվում է առանց ծնողների իմացության կամ համաձայնության, եկեղեցական պսակադրությունը կարող է տեղի ունենալ միայն տեղի հոգևոր առաջնորդի նախնական թույլտվությամբ[33][35]։ Բացի այդ եպիսկոպոսների յուրաքանչյուր համաժողով կարող է օրինական ամուսնության համար ավելի բարձր տարիք սահմանել[33][36]։ Իսկ կանոն 1072-ը պարտավորեցնում է պաստորին տարհամոզել ծխականներին ամուսնանալ, եթե նրանց տարիքը չի համապատասխանում իրենց բնակավայրում ընդունված ամուսնական տարիքին[33][37]։ Էդվարդ Ն․ Փիթերսը բացատրում է, որ կանոն 1083-ը լիազորում է տեղի եպիսկոպոսական համաժողովներին իրենց տարածքներում բարձրացնել ամուսնության նվազագույն տարիքը այս կամ այն ժողովրդի համար՝ հաշվի առնելով ամուսնության հետ կապված տեղական պայմանները և հանգամանքները[38]։ Այլ կանոններում սահմանվում են կաթոլիկ եկեղեցով ամուսնության այլ պայմաններ, օրինակ՝ եթե նորապսակներից թեկուզ մեկը՝ անկախ տարիքից, ընդունակ չէ գիտակցել ամուսնության իմաստը, չի հասկանում ամուսնական հիմնական իրավունքները և պարտականությունները, նման ամուսնությունը չի կնքվում[33][39]։
  3. ↑ Որոշ աղբյուրներում նշվում է 6 տարեկան, մյուսներում՝ 7[48]։
  4. ↑ Աղբյուրների մեծամասնությունում 9 տարեկան է նշված, մեկում՝ 10[48]։ Ահմադիյայի մուսուլմանական համայնքը հրապարակեց Պակիստանից Մուհամմադ Ալիի (արաբ․՝ محمد علي (كاتب‎‎)‎) աշխատանքը, որտեղ նա պնդում էր, որ Սահիհ ալ-Բուխարին հավաստի չէ, և որ Աիշան կարող էր ամուսնանալ պատանի և ոչ թե մանուկ հասակում[49]։ Սակայն ահմադիյացիների հայացքները կրոնադավանանքի և իսլամի պատմության վերաբերյալ լիովին կիսում են մուսուլմանների միայն փոքր մասը, իսկ մեծամասնության համար դրանք շատ վիճելի պնդումներ են[50][51]։
  5. ↑ Ըստ չեչենական ավանդության՝ աղջիկը կարող է 2 անուն ունենալ՝ Լուիզան, «Նովայա գազետա»-ի հաղորդմամբ, Գայլաբիևայի «արտաքին պաշտոնական» անունն է, իսկ Խեդան՝ «տնային» անունը[202]։
  6. ↑ ՌԴ քրեական օրենսգրքի համաձայն՝ երկամուսնությունը հանցագործություն չի համարվում, թեև բազմակնություն չի կարող գրանցվել կամ վավերացվել ռուսական իշխանությունների կողմից։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Nour N. M. Child Marriage: a silent health and human rights issue(անգլ.) // Reviews in obstetrics and gynecology. — 2009. — В. 1. — Т. 2. — С. 51–56.
  3. ↑ «A Note on Child Marriage» (PDF) (անգլերեն). ЮНИСЕФ. 2012-07. էջեր P. 3. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 4-ին. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  4. ↑ 4,0 4,1 «Marriage and Cohabitation in the United States: A Statistical Portrait Based on Cycle 6 (2002) of the National Survey of Family Growth» (PDF) (անգլերեն). Министерство здравоохранения и социальных служб США.
  5. ↑ 5,0 5,1 Sharon K., Houseknecht Lewis, Susan K. Lewis Explaining Teen Childbearing and Cohabitation: Community Embeddedness and Primary Ties(անգլ.) // Family Relations : ж. — 2005. — Т. 54. — № 5. — С. 607-620.
  6. ↑ «allAfrica.com: Africa: Child Brides Die Young». allAfrica.com.
  7. ↑ 7,0 7,1 «Marrying Too Young: End Child Marriage» (PDF) (անգլերեն). ЮНФПА. էջեր P. 23. {{cite web}}: |pages= has extra text (օգնություն)
  8. ↑ «Early Marriage, Child Spouses» (PDF) (անգլերեն). ЮНИСЕФ. 2001. էջեր Section Asia, P. 4. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  9. ↑ «Southeast Asia's big dilemma: what to do about child marriage?» (անգլերեն). Plan International Australia. 2013 թ․ օգոստոսի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 10-ին.
  10. ↑ «IRIN Asia - PHILIPPINES: Early marriage puts girls at risk». IRINnews (անգլերեն).
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 «Child Brides - Child Marriage: What We Know . NOW - PBS». pbs.org.
  12. ↑ «Child marriage still an issue in Saudi Arabia». SFGate (անգլերեն).
  13. ↑ «Early Marriage, Child Spouses» (PDF) (անգլերեն). ЮНИСЕФ. էջեր Section Oceania, P. 5.
  14. ↑ «Child brides — For poorer, most of the time» (անգլերեն). The Economist. 2011 թ․ փետրվարի 28. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  15. ↑ «Child Marriage» (անգլերեն). Ford Foundation. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  16. ↑ «Child Marriage» (անգլերեն). ICRW.
  17. ↑ 17,0 17,1 «Eradicating child marriage in Africa - FORWARD UK - FORWARD». Forward Uk. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  18. ↑ Abgeliki Laiou Coercion to sex and marriage in ancient and medieval societies. — Washington, DC, 1993. — P. 85-190.
  19. ↑ Ross Kraemer The Jewish Family in Antiquity. — Atlanta: Scholars Press, 1993. — P. 82-110.
  20. ↑ 20,0 20,1 Friedman M. A. Jewish Marriage in Palestine // The Jewish Theological Seminary of America. — 1980. — Vol. 1.
  21. ↑ Lowenstein, Steven M. The Jewish Cultural Tapestry: International Jewish Folk Traditions. — Oxford, 2002. — P. 108.
  22. ↑ Lamdan, 2000, էջ 47
  23. ↑ Demand, Nancy Birth, Death, and Motherhood in Classical Greece. — Johns Hopkins University Press, 1994. — P. 101—104.
  24. ↑ 24,0 24,1 Dahl, G. B. Early Teen Marriage and Future Poverty(անգլ.) // Demography : ж. — 2010. — Т. 47. — С. 689–718. — doi:10.1353/dem.0.0120 — PMID 20879684.
  25. ↑ Saito O. Historical demography: achievements and prospects(անգլ.) // Population Studies. — 1996. — В. 3. — Т. 50. — С. 537–553. — doi:10.1080/0032472031000149606
  26. ↑ Zhao Z. Demographic systems in historic China: some new findings from recent research(անգլ.) // Journal of the Australian Population Association. — 1997. — В. 2. — Т. 14. — С. 201–232.
  27. ↑ Burn, Richard; Tyrwhitt, Robert; Phillimore, Robert. The Ecclesiastical Law. — London: Sweet Stevens & Norton. — Vol. 4. — P. 54.
  28. ↑ Macdonell, Arthur Anthony; Keith, Arthur Berriedale Chaild Marriage // Vedic index of names and subjects. — London: Murray, 1912. — Vol. 1. — P. 474-476. — 572 p.
  29. ↑ «MAJORITY - JewishEncyclopedia.com» (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  30. ↑ Lőw, Leopold. Beiträge zur jüdischen Altherthumskunde, Band 2. — Gregg, 1969. — P. 170, 175, 176.
  31. ↑ Rock, P.M.J. «Canonical Age». {{cite web}}: Unknown parameter |inline= ignored (օգնություն)
  32. ↑ Bachofen, Charles A. (1920). A commentary on the new code of the canon law. Vol. 5 (2nd rev. ed.). St. Louis, MO; London: B. Herder book. c. 1067 http://hdl.handle.net/2027/wu.89088314570?urlappend=%3Bseq=174. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 Catholic Church (1999) [©1998]. Code of canon law: new English translation. IntraText. Washington, DC: Canon Law Society of America. ISBN 0-943616-79-4 http://www.vatican.va/archive/ENG1104/_INDEX.HTM – via Vatican.va. {{cite encyclopedia}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 «Code of Canon Law» (անգլերեն). Vatican. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  35. ↑ «Code of Canon Law» (անգլերեն). Vatican. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  36. ↑ «Code of Canon Law» (անգլերեն). Vatican. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  37. ↑ «Code of Canon Law» (անգլերեն). Vatican. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  38. ↑ Peters, Edward N. Too young to marry(անգլ.) // America : ж. — New York: America Press, 1996. — В. 20. — Т. 174. — С. 14–16. — ISSN 0002-7049.. Перепечатано в Peters, Edward. «Too young to marry». canonlaw.info (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  39. ↑ «Code of Canon Law» (անգլերեն). Vatican. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 «Marrying Too Young: End Child Marriage» (PDF). UNFPA.
  41. ↑ 41,0 41,1 «Spain raises marrying age from 14 to 16». BBC News (անգլերեն). BBC. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  42. ↑ 42,0 42,1 «Marriage requirements in Mexico» (անգլերեն). Embamex.sre.gob.mx. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  43. ↑ «Child Marriage in Ukraine (Summary)» (PDF) (անգլերեն). ЮНФПА. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  44. ↑ 44,0 44,1 «Civil Marriage Act». Justice Laws Website (անգլերեն). Министерство юстиции Канады. 2005 թ․ հուլիսի 20. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. «2.2 No person who is under the age of 16 years may contract marriage.» {{cite web}}: External link in |work= (օգնություն)
  45. ↑ 45,0 45,1 «Criminal Code (R.S.C., 1985, c. C-46)». Justice Laws Website (անգլերեն). Министерство юстиции Канады. 2016 թ․ սեպտեմբերի 18. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. «Everyone who celebrates, aids or participates in a marriage rite or ceremony knowing that one of the persons being married is under the age of 16 years…» {{cite web}}: External link in |work= (օգնություն)
  46. ↑ 46,0 46,1 «Marriages and civil partnerships in the UK». GOV.UK. 2014 թ․ դեկտեմբերի 16. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  47. ↑ «Matrimonial Causes Act 1973». Legislation.gov.uk. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  48. ↑ 48,0 48,1 Spellberg, Denise Politics, Gender, and the Islamic Past: The Legacy of 'A’isha Bint Abi Bakr. — Columbia University Press, 1996. — P. 39-40. — ISBN 978-0-231-07999-0
  49. ↑ Ali, Maulana Muhammad; Hayton, Jon. The Prophet's Marriages // Muhammad the Prophet. — E-Book Edition (Re-Typeset). — USA: Ahmadiyya Anjuman Ishaat Islam Lahore, 2011. — 208 p. — ISBN 9781934271155
  50. ↑ Siddiq & Ahmad Law & Inequality, 14 // Enforced Apostasy: Zaheeruddin v. State and the Official Persecution of the Ahmadiyya Community in Pakistan. — 1995. — P. 275—284.
  51. ↑ Ahmed, Leila Women and the Advent of Islam(անգլ.) // Signs : ж. — The University of Chicago Press, 1986. — Т. 11. — № 4. — С. 677—678. — ISSN 00979740.
  52. ↑ Ali A. A. Child Marriage in Islamic Law. — McGill University (Canada): The Institute of Islamic Studies, 2000. — P. 16-18.
  53. ↑ Maududi, Syed Abul A'ala Surah At-Talaq 65 // Towards Understanding the Quran / пер. с араб. на англ. Dr. Zafar Ishaq Ansari. — islamicstudies.info.
  54. ↑ Jamjoom, Mohammed (2009 թ․ ապրիլի 12). «Saudi judge refuses to annul 8-year-old's marriage» (անգլերեն). CNN. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 «Child Marriage is a Death Sentence for Many Young Girls» (PDF) (անգլերեն). UNICEF. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ հունվարի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  56. ↑ Strochlic, Nina (2014 թ․ սեպտեմբերի 18). «The Sad Hidden Plight of Child Grooms». Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Field, Erica; Ambrus, Attila (2008). «Early Marriage, Age of Menarche, and Female Schooling Attainment in Bangladesh» (PDF). Journal of Political Economy. 116: 881–930. doi:10.1086/593333.
  58. ↑ 58,0 58,1 Goitein S. D. The Jewish Communities of the Arab World // A Mediterranean Society. — University of California Press, 1978. — Vol. 3.
  59. ↑ Bearak, Barry (2006 թ․ հունիսի 9). «The bride price» (անգլերեն). Նյու Յորք Թայմս.
  60. ↑ Soraya, Tremayne. Modernity and early marriage in Iran: a view from within // Journal of Middle East Women's Studie : ж. — Duke University Press, 2006. — В. 1. — Т. 2. — С. 65–94. — doi:10.1215/15525864-2006-1003
  61. ↑ Boyden, Jo; Pankhurst, Alula; Tafere, Yisak. Child protection and harmful traditional practices: female early marriage and genital modification in Ethiopia(անգլ.) // Development in Practice, special issue: Child Protection in Development : ж. — Taylor & Francis, 2012. — В. 4. — Т. 22. — С. 510–522. — doi:10.1080/09614524.2012.672957
  62. ↑ Chowdhury F. D. The socio‐cultural context of child marriage in a Bangladeshi village(անգլ.) // International Journal of Social Welfare : ж. — Wiley-Blackwell, 2004. — В. 3. — Т. 13. — С. 244–253. — doi:10.1111/j.1369-6866.2004.00318.x
  63. ↑ Warner, Elizabeth. Behind the wedding veil: Child marriage as a form of trafficking in girls(անգլ.) // Journal of Gender, Social Policy & the Law : ж. — 2004. — В. 2. — Т. 12. — С. 233–247.
  64. ↑ Larsen, Jacqueline Joudo. The trafficking of children in the Asia–Pacific(անգլ.) // Trends & Issues in Crime and Criminal Justice : ж. — Canberra: Australian Institute of Criminology, 2011. — № 415. — ISSN 1836-2206.
  65. ↑ Wink, Andre. The Slave Kings and the Islamic Conquest, 11th-13th Centuries // Al-Hind: the Making of the Indo-Islamic World. — Leiden, 1997. — Vol. 2.
  66. ↑ Likhovski, Assaf. Law and Identity in Mandate Palestine. — University of North Carolina Press, 2006. — P. 93-103. — ISBN 978-0-8078-3017-8
  67. ↑ Burns, John F. (1998 թ․ մայիսի 11). «Though Illegal, Child Marriage Is Popular in Part of India» (անգլերեն). New York Times. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  68. ↑ Ralston H. Religious Movements and the Status of Women in India(անգլ.) // Social Compass. — 1991. — Т. 38. — № 1. — С. 43-53.
  69. ↑ Tharakan, Sophie; Tharakan, Michael. Status of women in India: a historical perspective(անգլ.) // Social Scientist : ж. — 1975. — Т. 4. — № 4/5. — С. 115—123.
  70. ↑ Lieberman, Julia Rebollo. Sephardi Family Life in the Early Modern Diaspora. — Brandeis University Press, 2011. — P. 8-10. — ISBN 978-1-58465-957-0
  71. ↑ Lamdan, Ruth. Child Marriages in Jewish Society in Eastern Mediterranean during the 16th Century(անգլ.) // Mediterranean Historical Review. — 1996. — Т. 11. — № 2. — С. 37-59.
  72. ↑ Hacker, Joseph. {{{заглавие}}}(անգլ.) // Sheparad, Moreshet. The Sephardi Legacy / Editor: Haim Beinart. — Magnes Press, 1992. — Т. 2. — С. 109—133.
  73. ↑ Thapa, S. ITS PREVALENCE AND CORRELATES(անգլ.) // Contributions to Nepalese Studies. — 1996. — № 23(2). — С. 361—375.
  74. ↑ «8-year-old Saudi girl divorces 50-year-old husband» (անգլերեն). USA Today. 2009 թ․ ապրիլի 30. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  75. ↑ «Targeting Girls in the Name of Tradition: Child Marriage» (անգլերեն). US Department of State.
  76. ↑ Zia, Asad (2013 թ․ հունվարի 2). «42 % of underage married girls from Pakista». Express Tribune / International Herald Tribune (անգլերեն). New York Times.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 Gaffney-Rhys, Ruth. International Law as an Instrument to Combat Child Marriage(անգլ.) // The International Journal of Human Rights : ж. — 2011. — Т. 15. — С. 359–373. — doi:10.1080/13642980903315398
  78. ↑ Lamdan, 2000, էջեր 28-31
  79. ↑ Grossman A. Child marriage in Jewish society in the Middle Ages until the thirteenth century (in Hebrew)(անգլ.) // Peamim. — 1990. — № 45. — С. 108—126.
  80. ↑ Abrahams, Israel Jewish life in the Middle Ages(անգլ.) // Routledge. — 2005. — С. 183—189.
  81. ↑ Shaha, Shulamith. The Fourth Estate: A History of Women in the Middle Ages. — Routledge, 1983. — P. 131-149. — ISBN 0-415-30851-8
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 82,3 82,4 82,5 Хедаят, Нел (2011 թ․ հոկտեմբերի 5). «Каково выйти замуж в шесть лет?». Русская служба (ռուսերեն). BBC. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 «Детские браки: 39 000 каждый день» (ռուսերեն). ВОЗ. 2013 թ․ մարտի 7. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  84. ↑ Fairfield, CT (2016 թ․ հոկտեմբերի 10). «One Girl Under 15 Married Every Seven Seconds» (անգլերեն). Save the Children. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  85. ↑ «Каждые семь секунд в мире выходит замуж девочка младше 15 лет» (ռուսերեն). Интерфакс. 2016 թ․ հոկտեմբերի 10. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  86. ↑ Grosu, Brindusa Luciana. «Детские браки» (ռուսերեն). Youth Voice. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  87. ↑ Reid, Kathryn (2018 թ․ հուլիսի 6). «Untying the knot: 10 worst places for child marriage». World Vision (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  88. ↑ «Child Marriage Facts and Figures» (անգլերեն). International Center for Research on Women. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  89. ↑ «Child marriage is a violation of human rights, but is all too common». Child Protection (անգլերեն). UNICEF. 2016-06. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  90. ↑ «United Nations Statistics Division - Demographic and Social Statistics». un.org.
  91. ↑ 91,0 91,1 Raj, A.; Saggurti, N.; Balaiah, D.; Silverman, J. G. (2009). «Prevalence of child marriage and its effect on fertility and fertility-control outcomes of young women in India: a cross-sectional, observational study». The Lancet. 373 (9678): 1883–1889. doi:10.1016/S0140-6736(09)60246-4. PMID 19278721.
  92. ↑ Raj, Anita (2012). «Changes in Prevalence of Girl Child Marriage in South Asia». JAMA. 307. doi:10.1001/jama.2012.3497.
  93. ↑ Marshall, H. I., (1922) The Karen of Burma. Bangkok: White Lotus (Reprinted, 1997).
  94. ↑ «Number of Child Brides Down in Indonesia: UN». The Jakarta Globe.
  95. ↑ «Cleric With Child Bride Should Be Jailed Six Years, Court Told». The Jakarta Globe.
  96. ↑ «Facebook blamed for sharp increase in underage marriage in G. Kidul». The Jakarta Post. 2011 թ․ օգոստոսի 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  97. ↑ 97,0 97,1 Metchnikoff, Elie (1903). The Nature of Man: Studies in Optimistic Philosophy. New York: Putnam. էջ 90.
  98. ↑ «Afghanistan - Ending Child Marriage and Domestic Violence» (PDF). Human Rights Watch. September 2013. էջեր 3–10.
  99. ↑ «United Nations News Centre». UN News Service Section. 2013 թ․ մայիսի 20.
  100. ↑ United Nations High Commissioner for Refugees. «Refworld - Afghan Girls Suffer for Sins of Male Relatives». Refworld.
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 «Child marriage» (անգլերեն). UNFPA. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  102. ↑ «A toothless law to combat child marriage». The Daily Dot. 2014 թ․ ապրիլի 1.
  103. ↑ «40 p.c. child marriages in India: UNICEF». The Hindu. Chennai, India. 2009 թ․ հունվարի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 9-ին.
  104. ↑ «Child Marriage» (PDF). UNICEF. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  105. ↑ «Women and men in India 2012» (PDF). CSO/Census India 2011, Government of India. էջ xxi, Highlights item 5.
  106. ↑ K. Sinha Nearly 50 % fall in brides married below 18 The Times of India (February 10, 2012)
  107. ↑ Table C-2 Marital Status by Age and Sex Subtable C0402, India Total Females Married by Age Group, 2001 Census of India, Government of India (2009)
  108. ↑ «Percentage of Female by age at effective marriage and by residence India and bigger States, 2011, chapter 2: Population Composition, Table Statement 12, India totals for < 18, 2011 Census of India, Government of India (2013), page 26» (PDF).
  109. ↑ Htun, M., & Weldon, L., «Sex equality in family law: historical legacies, feminist activism, and religious power in 70 countries» (PDF). World Development Report, (Purdue University, 2012). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 9-ին.
  110. ↑ «Wakf Board bristles at women panel's advice on child marriages». The Times of India. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 9-ին.
  111. ↑ Haviland, Charles (2002 թ․ սեպտեմբերի 5). «Battle over India's marriage age». BBC News.
  112. ↑ «40 p.c. child marriages in India: UNICEF». The Hindu. Chennai, India. 2009 թ․ հունվարի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 9-ին. The Hindu (October 29, 2010)
  113. ↑ «Legalising underage marriage is Indian Union Muslim League's new ploy to gain political mileage in Kerala : NATION - India Today». intoday.in.
  114. ↑ «Muslim marital age: CPI(M) criticises, Congress cautious». Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  115. ↑ «Prohibition of Child Marriage Act to prevail over personal laws: HC». 2015 թ․ սեպտեմբերի 25. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  116. ↑ «Child Marriage Act overrides Muslim Personal Law: Karnataka high court - Times of India». Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  117. ↑ «Madras HC says anti-child marriage act prevails over Muslim Personal Law - Latest News & Updates at Daily News & Analysis». 2015 թ․ ապրիլի 1. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  118. ↑ 118,0 118,1 118,2 Power, Carla (2009 թ․ օգոստոսի 12), Nujood Ali & Shada Nasser win "Women of the Year Fund 2008 Glamour Award", Yemen Times, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 5-ին, Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 16-ին
  119. ↑ «How Come You Allow Little Girls to Get Married?» — Child Marriage in Yemen Human Rights Watch, (2011); pages 15-23
  120. ↑ «Yemen's Child Bride Backlash Foreign Policy, April 30, 2010». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 28-ին.
  121. ↑ «IRIN Middle East - YEMEN: Deep divisions over child brides - Yemen - Gender Issues - Human Rights». IRINnews.
  122. ↑ Human Rights Watch (2001), «Yemen: Human Rights Developments», World Report 2001, Human Rights Watch, Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 8-ին
  123. ↑ Daragahi, Borzou (2008 թ․ հունիսի 11), Yemeni bride, 10, says I won't, Los Angeles Times, Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 16-ին
  124. ↑ Mahmoud Assamiee and Nadia Al (2010 թ․ մարտի 25), Relative breakthrough in Yemen's early marriage dilemma, Yemen Times, Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 8-ին, Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 8-ին
  125. ↑ Sadeq Al-Wesabi (2010 թ․ փետրվարի 25), Yemen's children say no to early marriage, Yemen Times, Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 11-ին, Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 9-ին
  126. ↑ «Yemeni child bride, eight, 'dies on wedding night'». the Guardian. 2013 թ․ սեպտեմբերի 11. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 2-ին.
  127. ↑ Gorney, Cynthia Too Young to Wed — The secret world of child brides // National Geographic : ж. — 2011.
  128. ↑ 128,0 128,1 Rabi, Amjad (2014). «Cost of Inaction: Child and Adolescent Marriage in Nepal» (PDF). UNICEF Nepal Working Paper Series. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին.
  129. ↑ «Child Marriages in Southern Asia (see Solutions to Ending Child Marriage in Southern Asia: Nepal, Australian AID - ICRW» (PDF). reliefweb.int. 2009.
  130. ↑ Nasrullah, M; և այլք: (2013). «Bielefeld University, Germany, Girl Child Marriage and Its Effect on Fertility in Pakistan: Findings from Pakistan Demographic and Health Survey, 2006-2007». Matern Child Health J. 18 (3): 534–43. doi:10.1007/s10995-013-1269-y. PMID 23580067.
  131. ↑ «Social customs: 'Nearly half of Pakistani women are married before the age of 18' - The Express Tribune». 2013 թ․ օգոստոսի 31. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  132. ↑ 132,0 132,1 «Pakistan's child brides: suffering for others' crimes». thestar.com. 2013 թ․ օգոստոսի 26.
  133. ↑ «IRIN Asia - PAKISTAN: Child marriages on the rise across rural Sindh - Pakistan - Children - Human Rights». IRINnews.
  134. ↑ «Child Marriage in Afghanistan and Pakistan». America Magazine.
  135. ↑ Adolescents and Youth in Pakistan Արխիվացված 2014-03-12 Wayback Machine Zeba Sathar, Cynthia Lloyd, et al., Population Council, with support from UNICEF; page 96-101
  136. ↑ Sathar, Zeba; Lloyd, Cynthia; և այլք:. «Adolescents and Youth in Pakistan» (PDF). Population Council, with support from UNICEF. էջեր 188–193. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 28-ին.
  137. ↑ Mehreen Zahra-Malik. «Child brides blot tribal Pakistan». aljazeera.com.
  138. ↑ Lane, Samuel (2012). «Stealing innocence: child marriage in Pakistan» (PDF). Abo Akademi University. Finland. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 28-ին.
  139. ↑ «Saudi Human Rights Commission Tackles Child Marriages». Asharq Al Awsat. 2009 թ․ հունվարի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  140. ↑ «Top Saudi cleric: OK for young girls to wed». CNN. 2009 թ․ հունվարի 17.
  141. ↑ Saudi Arabia to set minimum marriage age following surge in such weddings
  142. ↑ «Turkey - Child Marriage» (PDF). United Nations Population Fund]. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  143. ↑ «Turkish women strive for gender equality». Jerusalem Post. 2013 թ․ օգոստոսի 20.
  144. ↑ Charles, Lorraine (2013). «Syrian and Palestinian Syrian Refugees in Lebanon: The Plight of Women and Children». Journal of International Women's Studies.
  145. ↑ Berti, Benedetta (2015). «The Syrian Refugee Crisis: Regional and Human Security Implications». Strategic Assessment.
  146. ↑ Pierson, Elizabeth. «He was 28, I was 13: The stories of Syrian child brides». Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  147. ↑ «Child Marriage» (PDF) (անգլերեն). UNICEF. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  148. ↑ Agadez. (2009 թ․ հունվարի 16). «Early marriage – from rural custom to urban business». Human Rights (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  149. ↑ Onabanjo, Julitta; Kalasa, Benoit; Abdel-Ahad, Mohamed (2014 թ․ մայիսի 28). «Why ending child marriage in Africa can no longer wait». East and Sourthen Africa (անգլերեն). UNFPA. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  150. ↑ 150,0 150,1 150,2 150,3 150,4 150,5 150,6 150,7 150,8 Nour, Nawal M. Health Consequences of Child Marriage in Africa(անգլ.) // Emerging Infectious Diseases. — 2006. — В. 11. — Т. 12. — С. 1644–1649. — ISSN 1080-6059. — doi:10.3201/eid1211.060510 — PMID 17283612.
  151. ↑ «Ending Child Marriage: Progress and prospects» (PDF) (անգլերեն). UNICEF. 2014. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
  152. ↑ Nguyen, Minh Cong; Wodon, Quentin. (2012). «Child Marriage and Education: A Major Challenge» (PDF) (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  153. ↑ Ekott, Ini (2013 թ․ հուլիսի 23). «Senate denies child marriage wrongdoing, says law may be revisited» (անգլերեն). Premium Times. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  154. ↑ Fisher, Max (2013 թ․ հուլիսի 24). «More on child brides: After a political fight, Nigeria will continue allowing them». WorldViews (անգլերեն). The Washington Post. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  155. ↑ Erogbogbo, Temitayo (2013 թ․ սեպտեմբերի 3). «Nigeria - Child Not Brid» (անգլերեն). Think Africa Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  156. ↑ «allAfrica.com: Nigeria - Child Not Bride». allAfrica.com.
  157. ↑ «Gambia's leader says ban on child marriage 'as from today'». The Big Story (անգլերեն). Associated Press. 2016 թ․ հուլիսի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  158. ↑ 158,0 158,1 «Gambia and Tanzania outlaw child marriage - BBC News». Bbc.com. 2015 թ․ դեկտեմբերի 16. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 11-ին.
  159. ↑ Batha, Emma (2009 թ․ փետրվարի 9). «Malawi bans child marriage, lifts minimum age to 18». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  160. ↑ United Nations General Assembly. Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights: Preventing and eliminating child, early and forced marriage
  161. ↑ Boukhari, Karim (2012 թ․ դեկտեմբերի 14). «Gamal l'aurait fait !» (ֆրանսերեն). Telquel. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  162. ↑ 162,0 162,1 Boukhari, Karim (2012 թ․ դեկտեմբերի 27). «Outlawing Child Marriage In Morocco» (անգլերեն). Al-Monitor. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  163. ↑ Les marocains évaluent les progrès de la Moudawana Siham Ali, Magharebia à Rabat (October 9, 2009)
  164. ↑ «Maroc: Les marocains évaluent les progrès de la Moudawana» (ֆրանսերեն). Par Siham Ali pour Magharebia à Rabat. 2009 թ․ հոկտեմբերի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  165. ↑ «Morocco: Underage marriages increase» (անգլերեն). Child Rights Information Network. 2011 թ․ հունվարի 26. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  166. ↑ «Morocco: Child marriages continue despite law to curb practice - Adnkronos Culture And Media». adnkronos.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  167. ↑ «In Morocco, the rape and death of an adolescent girl prompts calls for changes to the penal code». UNICEF. 2012 թ․ մարտի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  168. ↑ «msn». msn.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  169. ↑ «Morocco amends controversial rape marriage law». BBC News. 2014 թ․ հունվարի 23.
  170. ↑ 170,0 170,1 «Dispatches: Tanzanian High Court Rules Against Child Marriage | Human Rights Watch». Hrw.org. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 11-ին.
  171. ↑ (www.dw.com), Deutsche Welle. «Zimbabwe's top court outlaws child marriage | News | DW.COM | 20.01.2016». DW.COM. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 23-ին.
  172. ↑ «Zimbabwe's Constitutional Court Outlaws Child Marriages». VOA. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 23-ին.
  173. ↑ «Landmark ruling hailed | The Herald». www.herald.co.zw. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 23-ին.
  174. ↑ «Конвенция Совета Европы о предотвращении и борьбе с насилием в отношении женщин и домашним насилием» (pdf) (ռուսերեն). Совет Европы. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  175. ↑ Doyle, Alister (2016 թ․ ապրիլի 21). «Child brides sometimes tolerated in Nordic asylum centers despite bans». Reuters (Oslo). Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին. «10 of those aged under 16 -- the minimum local age for sex or marriage -- were married and four had children, the Norwegian Directorate of Immigration (UDI) said. Of the 10 "some live in adult asylum centers, some in their own rooms and some with their partners," it said in emailed replies to Reuters questions [...] Minister Inger Stojberg said that she would "stop housing child brides in asylum centers" after a review found dozens of cases of girls living with older men. [...] authorities said that at least 70 girls under 18 were married in asylum centers run by municipalities including Stockholm and Malmo.»
  176. ↑ Ishaan, Ishaan (2016 թ․ ապրիլի 1). «Refugee child bride went on a hunger strike after Belgium separated her from husband». The Washington Post. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին. «Official figures indicate some 17 child brides arrived among the refugee influx last year and another seven this year [...] Belgium has had wider concerns over the prevalence of forced child marriages among some of the country's communities. Between 2010 and 2013, the police registered at least 56 complaints about a forced marriage.»
  177. ↑ «National Rapporteur concerned about Syrian child brides and Roma children». National Rapporteur on Trafficking in Human Beings and Sexual Violence against Children. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին. «child marriages occur in the Netherlands, drawing attention to the Syrian child brides who travel from Syria, often with an adult male. Between September 2015 and January 2016 around 60 child brides entered the Netherlands.»
  178. ↑ «Key advisor warns on Syrian child brides, calls for more action - DutchNews.nl». 2016 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  179. ↑ «Some 60 Syrian child brides, as young as 14, entered Netherlands». 2016 թ․ ապրիլի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  180. ↑ Ishaan, Ishaan (2016 թ․ ապրիլի 1). «Refugee child bride went on a hunger strike after Belgium separated her from husband». The Washington Post. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 22-ին. «Last year, asylum centers next door in the Netherlands were reportedly housing 20 child brides between ages 13 and 15.»
  181. ↑ «Ст. 13 Семейного кодекса РФ» (ռուսերեն). Гарант. 2015 թ․ դեկտեմբերի 30. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  182. ↑ 182,0 182,1 «Закон Республики Адыгея от 30 ноября 1998 г. N 101 «О порядке и условиях вступления в брак граждан Российской Федерации в возрасте от четырнадцати до шестнадцати лет, постоянно либо преимущественно проживающих на территории Республики Адыгея»». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2012 թ․ ապրիլի 2. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  183. ↑ «Закон Республики Татарстан от 13 января 2009 года №4-ЗРТ «Семейный кодекс Республики Татарстан» (с изменениями на 07.05.2016)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2016 թ․ մայիսի 7. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  184. ↑ «Закон Вологодской области от 14 августа 1996 года №95-ОЗ «О снижении брачного возраста» (с изменениями на: 27.11.2000)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2000 թ․ նոյեմբերի 27. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  185. ↑ «Закон Калужской области от 06 июня 1997 года №10-ОЗ «О порядке и условиях вступления в брак на территории Калужской области лиц, не достигших возраста шестнадцати лет»». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 1997 թ․ մայիսի 29. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  186. ↑ «Закон Магаданской области от 04 мая 2001 года №182-ОЗ «О порядке и условиях получения разрешения на вступление в брак на территории Магаданской области лиц, не достигших возраста шестнадцати лет» (с изменениями на: 10.03.2016)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2016 թ․ մարտի 10. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  187. ↑ «Закон Московской области от 30 апреля 2008 года №61/2008-ОЗ «О порядке и условиях вступления в брак на территории Московской области лиц, не достигших возраста шестнадцати лет» (с изменениями на 15 июля 2015 года)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2015 թ․ հուլիսի 15. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  188. ↑ «Постановление Правительства Нижегородской области от 23 октября 2013 года №765 «Об утверждении Положения о порядке принятия решений о разрешении на вступление в брак гражданам, не достигшим возраста шестнадцати лет, в Нижегородской области»». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2013 թ․ հոկտեմբերի 23. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  189. ↑ «Закон Новгородской области от 02 февраля 2009 года №465-ОЗ «О порядке и условиях вступления в брак на территории Новгородской области лиц, не достигших возраста шестнадцати лет» (с изменениями на: 25.04.2014)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2014 թ․ ապրիլի 25. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  190. ↑ «Закон Орловской области от 04 марта 2011 года №1177-ОЗ «О порядке и условиях выдачи разрешения на вступление в брак лицам, не достигшим возраста шестнадцати лет, в Орловской области»». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2011 թ․ մարտի 4. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  191. ↑ «Закон Сахалинской области от 11 июля 2005 года №46-ЗО «О порядке и условиях вступления в брак граждан, проживающих на территории Сахалинской области, не достигших возраста шестнадцати лет» (ред. от 29.06.2015)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2015 թ․ հունիսի 29. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  192. ↑ «Закон Тамбовской области от 24 июня 1997 года №120-З «О порядке и условиях вступления в брак на территории Тамбовской области лиц, не достигших возраста шестнадцати лет» (с изменениями на 5 мая 2014 года)». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2014 թ․ մայիսի 5. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  193. ↑ О ЗАЩИТЕ ПРАВ РЕБЕНКА (с изменениями на: 28.04.2016), Закон Тульской области от 07 октября 2009 года №1336-ЗТО
  194. ↑ ОБ УСЛОВИЯХ И ПОРЯДКЕ ВСТУПЛЕНИЯ В БРАК ЛИЦ, НЕ ДОСТИГШИХ ВОЗРАСТА ШЕСТНАДЦАТИ ЛЕТ (с изменениями на: 26.12.2014), Закон Тюменской области от 10 января 2000 года №155
  195. ↑ О ПОРЯДКЕ И УСЛОВИЯХ ВЫДАЧИ РАЗРЕШЕНИЯ НА ВСТУПЛЕНИЕ В БРАК ЛИЦ, НЕ ДОСТИГШИХ ВОЗРАСТА ШЕСТНАДЦАТИ ЛЕТ, Закон Еврейской автономной области от 20 июля 2005 года №525-ОЗ
  196. ↑ О ПОРЯДКЕ И УСЛОВИЯХ РАЗРЕШЕНИЯ ВСТУПЛЕНИЯ В БРАК ЛИЦАМ, НЕ ДОСТИГШИМ 16-ЛЕТНЕГО ВОЗРАСТА, Закон Ханты-Мансийского автономного округа - Югры от 01 июля 1997 года №34-оз
  197. ↑ 197,0 197,1 197,2 «Закон Мурманской области от 18 ноября 1996 года №42-01-ЗМО «Об условиях и порядке вступления в брак лиц, не достигших возраста шестнадцати лет»». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 1996 թ․ նոյեմբերի 18. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  198. ↑ «Закон Рязанской области от 30 декабря 2014 года №105-ОЗ «О порядке и условиях выдачи разрешения на вступление в брак лицам, не достигшим возраста шестнадцати лет»». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (ռուսերեն). ИПК «Кодекс». 2014 թ․ դեկտեմբերի 30. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
  199. ↑ О порядке и условиях вступления в брак на территории Тверской области лиц, не достигших возраста шестнадцати лет (с изменениями на 30.04.2002), Закон Тверской области от 26 сентября 1996 года №38
  200. ↑ 200,0 200,1 «Астахов: Браки до 18 лет — это нормально». Русская служба новостей (ռուսերեն). L!FE. 2015 թ․ մայիսի 14. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  201. ↑ Биттен, Наталья (2016 թ․ հունվարի 14). «Детские браки: кому это выгодно?» (ռուսերեն). MK.RU. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին. «Сейчас по заявлению родителей и с согласия органов опеки девочку можно выдать замуж в любом возрасте. Также нет четкого перечня особых обстоятельств, при которых возможно заключение брака с 14-летними. Закон Башкортостана в случае его принятия и введения в действие значительно сузит лазейку, через которую пытаются уйти от наказания взрослые совратители и насильники малолетних жертв»
  202. ↑ 202,0 202,1 Милашина, Елена (2015 թ․ մայիսի 16). «Последний репортаж из села Байтарки» (ռուսերեն). Новая газета. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  203. ↑ 203,0 203,1 Милашина, Елена (2015 թ․ ապրիլի 30). «Глава чеченского РОВД захотел жениться: требуется помощь» (ռուսերեն). Новая газета. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  204. ↑ Милашина, Елена (2015 թ․ մայիսի 8). «История сватовства 57-летнего главы чеченского РОВД к 17-летней школьнице дошла до Кадырова» (ռուսերեն). Новая газета. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  205. ↑ Милашина, Елена (2015 թ․ մայիսի 8). «Министра печати Чечни уволили после материала о сватовстве главы РОВД к школьнице». Новая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  206. ↑ Натрускин, Александр (2015 թ․ մայիսի 10). «Чеченка, которую якобы насильно выдают замуж, не обращалась к Астахову». Общество (ռուսերեն). РИА Новости. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  207. ↑ ««Сморщенные женщины» Астахова возмутили женщин-политиков» (ռուսերեն). НТВ. 2015 թ․ մայիսի 14. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  208. ↑ «Детский омбудсмен Павел Астахов извинился за «сморщенных женщин»» (ռուսերեն). НТВ. 2015 թ․ մայիսի 15. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  209. ↑ «Федотов предложил прокуратуре проверить данные о решении полицейского в Чечне взять вторую жену» (ռուսերեն). Интерфакс. 2015 թ․ մայիսի 10. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 24-ին.
  210. ↑ Caloum, Leslie. «How has Scotland's law on marriage evolved over the centuries?». Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 15-ին.
  211. ↑ «Did You Know? - How to Get Married in Scotland». Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 15-ին.
  212. ↑ «Matrimonial Causes Act 1973». Legislation.gov.uk. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  213. ↑ 213,0 213,1 «Child marriage». UNICEF. 2014 թ․ հոկտեմբերի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
  214. ↑ Hill, Amelia. «Revealed: the child brides who are forced to marry in Britain». The Guardian. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 15-ին.
  215. ↑ «'Girl Summit' Aims To End Child Marriage - Yahoo News UK». Uk.news.yahoo.com. 2014 թ․ հուլիսի 22. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  216. ↑ Ս․ Ս․ Մամյան Կնոջ իրավական պաշտպանության հարցը միջնադարյան հայ իրավունքում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 4. — Էջ  258-264.
  217. ↑ 217,0 217,1 Ա․ Գ․ Ադոյան Հայկական ամուսնա-ընտանեկան հարաբերությունները միջնադարյան օրենքներում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 3. — Էջ  49-66.
  218. ↑ «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ». ՀՀ Ոստիկանություն. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 29-ին.
  219. ↑ Լիլիթ Աբովյան (մարտի 20, 2016 թ). «Վաղ հղիության վտանգների շուրջ». www.civilnet.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 29-ին.
  220. ↑ «Child Marriage in Ukraine (Summary)» (PDF) (անգլերեն). ЮНФПА. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  221. ↑ «Marrying Too Young: End Child Marriage» (PDF). UNFPA. էջ 24.
  222. ↑ 222,0 222,1 «Women Around the World » Child Marriage in Latin America». Council on Foreign Relations - Women Around the World (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  223. ↑ «Early Marriages - Child Spouses» (PDF). UNICEF. 2010. էջեր 5–9.
  224. ↑ Myers, Juliette; Harvey, Rowan. «Breaking Vows: Early and Forced Marriage and Girls' Education». London: Plan UK. էջ 24.
  225. ↑ Breaking the Cycle of Teen Pregnancy CDC, US Government (April 2013)
  226. ↑ www.usmarriagelaws.com
  227. ↑ D'Onofrio, Eve (2005), «Child Brides, Inegalitarianism, and the Fundamentalist Polygamous Family in the United States», International Journal of Law, Policy and the Family, 19 (3): 373–394, doi:10.1093/lawfam/ebi028.
  228. ↑ Anthony, Paul A. (2008 թ․ հունիսի 2). «Sect renounces underage marriage as children return». Standard Times - San Angelo. Scripps Newspaper Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 9-ին.
  229. ↑ Winslow, Ben; O'Donoghue, Amy Joi (2008 թ․ հունիսի 2), «FLDS official: No more underage marriages, reunifications begin with the children», Deseret News, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 10-ին
  230. ↑ Dobner, Jennifer. Polygamist Leader Convicted in Utah. Associated Press. ABC News. 2007-09-25.
  231. ↑ 231,0 231,1 Blumenthal, Ralph. Court Says Texas Illegally Seized Sect’s Children. The New York Times. 2008-05-23. Retrieved 2008-05-24.
  232. ↑ Winslow, Ben (2008 թ․ հունիսի 5), All FLDS children returned to parents, SAN ANGELO, Texas: Deseret News(չաշխատող հղում)
  233. ↑ Devin Miller (1998 թ․ ապրիլի 17). «Jerry Lee Lewis Online Wild One's Clubhouse: The Largest Jerry Lee Lewis Homepage on the Internet!». Jerry9.tripod.com. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 11-ին.
  234. ↑ Cecil Adams (2004 թ․ հոկտեմբերի 1). «What's wrong with cousins marrying?». The Straight Dope. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 11-ին.
  235. ↑ 235,0 235,1 235,2 235,3 235,4 «Q & A: Child Marriage and Violations of Girls' Rights - Human Rights Watch». hrw.org.
  236. ↑ Bunting, Annie. 2005. Stages of development: marriage of girls and teens as an international human rights issue. Social and Legal Studies 14(2):17-38
  237. ↑ 237,0 237,1 Raj, Anita (2010). «When the Mother Is a Child: The Impact of Child Marriage on the Health and Human Rights of Girls». Archives of Disease in Childhood. 95: 931–935. doi:10.1136/adc.2009.178707.
  238. ↑ «I have a right to | BBC World Service». Bbc.co.uk. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  239. ↑ «Yemeni child bride dies of internal bleeding». cnn.com.
  240. ↑ «Yemeni child bride, 8, dies of internal injuries on first night of forced marriage to groom, 40 - Daily Mail Online». Mail Online.
  241. ↑ 5 Things you may not know about Child Marriage NPR, Washington DC
  242. ↑ Cook, Rebecca J., Bernard M. Dickens, and S. Syed. 2004. Obstetric fistula: the challenge to human rights. International Journal of Gynecology and Obstetrics 87:72-77
  243. ↑ 243,0 243,1 «Child marriage: a silent health and human rights issue». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  244. ↑ «Health Consequences of Child Marriage in Africa. Emerging Infectious Diseases». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  245. ↑ International Center for Research in Women (2005), Too young to wed: education & action toward ending child marriage. Washington DC
  246. ↑ 246,0 246,1 246,2 Lee-Rife, Susan; Malhotra, Anju; Warner, Ann; McGonagle Glinski, Allison (2012). «What Works to Prevent Child Marriage: A Review of the Evidence». Studies In Family Planning. 43: 287–303. doi:10.1111/j.1728-4465.2012.00327.x.
  247. ↑ «Individual Characteristics and Use of Maternal and Child Health Services by Adolescent Mothers in Niger». {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  248. ↑ Haberland, Nicole, Eric L. Chong, and Hillary J. Bracken. 2006. A world apart: the disadvantage and social isolation of married adolescent girls. Brief based on background paper prepared for the WHO/UNFPA/Population Council Technical Consultation on Married Adolescents. New York: The Population Council
  249. ↑ «Council on Foreign Relations».
  250. ↑ Raj, Anita; Saggurti, Niranjan; Lawrence, Danielle; Balaiah, Donta; Silverman, Jay G. (2010). «Association between adolescent marriage and marital violence among young adult women in India» (PDF). International Journal of Gynecology and Obstetrics. 110: 35–39. doi:10.1016/j.ijgo.2010.01.022.
  251. ↑ «Child Marriage And the Law» (PDF). UNICEF. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 30-ին.
  252. ↑ Clark, Shelley, Judith Bruce, and Annie Dude. 2006. Protecting young women from HIV/AIDS: the case against child and adolescent marriage. International Family Planning Perspectives 32(2):79-88
  253. ↑ «Конвенция о согласии на вступление в брак, брачном возрасте и регистрации браков». Конвенции и соглашения (ռուսերեն). ООН. 1962 թ․ նոյեմբերի 7. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  254. ↑ «United Nations Official Document». Un.org. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  255. ↑ Stuart, Hunter (2013 թ․ հոկտեմբերի 16). «Country With The Most Child Brides Won't Agree To End Forced Child Marriage». Huffington Post.
  256. ↑ «UN Takes Major Action to End Child Marriage | Center for Reproductive Rights». Reproductiverights.org. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  257. ↑ Girls Not Brides (2013 թ․ սեպտեմբերի 27). «States adopt first-ever resolution on child, early and forced marriage at Human Rights Council». Girls Not Brides. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  258. ↑ Liz Ford. «Campaigners welcome 'milestone' agreement at UN gender equality talks | Global development». The Guardian. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 18-ին.
  259. ↑ Chandra- Mouli, Venkatraman; Virginia Camacho, Alma; Michaud, Pierre-Andre (2013). «WHO Guidelines on Preventing Early Pregnancy and Poor Reproductive Outcomes Among Adolescents in Developing Countries». Journal of Adolescent Health. 52: 517–22. doi:10.1016/j.jadohealth.2013.03.002.
  260. ↑ 260,0 260,1 260,2 Parsons, Jennifer; McCleary-Sills, Jennifer. 2014. Preventing child marriage: lessons from World Bank Group gender impact evaluations. enGender Impact : the World Bank’s Gender Impact Evaluation Database. Washington, DC : World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/2014/08/20105853/preventing-child-marriage-lessons-world-bank-group-gender-impact-evaluations
  261. ↑ Warner, Ann, Stoebenau, Kristen and Allison M. Glinski. 2014. More Power to Her: How Empowering Girls Can Help End Child Marriage." International Center for Research on Women. http://www.icrw.org/publications/more-power-her-how-empowering-girls-can-end-child-marriage

Գրականություն խմբագրել

  • Lamdān, Ruth. A Separate People: Jewish Women in Palestine, Syria, and Egypt in the sixteenth Century. — Leiden, 2000. — Vol. 26.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մանկական_ամուսնություն&oldid=9793314» էջից