Մայրու ընկույզ
Մայրու[1] ընկույզ, հայկական ավանդությամբ՝ փիճի կամ սնովպար,[2] այս վերջինը փոխառված արաբերենից (անգլ.՝ Pine nut, ռուս.՝ Кедро́вый орех), մի քանի տեսակ բույսերի սերմերի ընդհանրացված անվանում, որոնք պատկանում են Մայրու սոճիներ կոչվող սոճու (անգլ.՝ Pinus) ցեղին։
 Pine nut | |
|---|---|
 | |
| pine cone? | |
| Ենթատեսակ | գրենաժ և nut? |
| Արտադրող |  ԱՄՆ Ռուսաստան, Մոնղոլիա, Ղազախստան, Չինաստան |
| Բաղադրամասեր | |
| Հիմնական | վիտամիններ |
| Նույնական ուտեստներ | աղցաններ, Իտալական պեստո սոուս, հրուշակեղեն |
| Սննդային արժեք | |
| Կալորիականություն | 674 կկալ |
| Սպիտակուցներ | 13.7 գ |
| Ճարպեր | 68.4 գ |
 Pinus seeds Վիքիպահեստում | |
Տերմին խմբագրել
Մայրու ընկույզ անվանումը հաստատում գտած տերմին է, բայց գիտականորեն մերկասերմ բույսերն ընդհանուր առմամբ պտուղներ չեն ունենում։ Ռուսաստանում, մայրու ընկույզ անվանում են, առավելապես, սիբիրյան մայրու սոճու (Pinus sibirica) սերմերին։ Ընդ որում, մայրու ցեղի բույսերի սերմերը ուտելու համար պիտանի չեն[3]։
Նկարագրություն խմբագրել
Ընկույզի միջին քաշը կազմում է 0.23-0.25 գրամ։ Խոշոր համարվում են այն ընկույզները, որոնց չափը 9 մմ է, միջին՝ 7-9 մմ, փոքր՝ 7մմ և պակաս չափեր ունեցող ընկույզները։ Ընկույզների միջուկները շատ համեղ են և պարունակում են շատ օգտակար սննդային նյութեր, ինչպիսիք են՝ մայրու յուղը (ռուս.՝ кедровое масло), ազոտային նյութերը (անփոխարինելի ամինաթթուներ), ածխաջրերը (ֆրուկտոզա, սախարոզ, գլյուկոզա, օսլա), միկրոտարրերը (մանգան, պղինձ, ցինկ, կոբալտ, յոդ) և А, E, K վիտամիններ։
Մայրու ընկույզի միջուկը պարունակում է 55-66 % ճարպեր, 13,5-20 % սպիտակուցներ, օսլա, շաքար, վիտամիններ։
Ռուսաստանը մայրու ընկույզի ամենախոշոր արտադրողն է աշխարհում։ Մոնղոլիան ընկույզի արտադրության ու արտահանման ծավալով երկրորդ տեղում է, որտեղ տարեկան հավաքում են 9-12 հազար տոննա ընկույզ և արտահանում 7 հազար տոննա մաքրած ընկույզի միջուկ։ Բերքի ոչ շատ մեծ քանակություն հավաքում են նաև Ղազախստանում, որն իրացվում է հիմնականում ներքին շուկայում։ Մայրու ընկույզի խոշոր ներմուծող է Չինաստանը։
Կազմություն խմբագրել
Մայրու ընկույզի միջուկը հարուստ է B խմբի վիտամիններով, E վիտամինով (ալֆա տոկոֆերոլի տեսքով) և K վիտամիններով, ինչպես նաև երկաթով, ֆոսֆորով, ցինկով, մագնեզիումով, պղնձով և հատկապես մանգանով (71%)։ Նրանց մեջ մեծ է ճարպի պարունակությունը, (հատկապես բազմաչհագեցած ճարպաթթուներ), ինչպես բոլոր ընկույզներում։ 100 գրամ ընկույզը 15 տոկոսով բավարարում է մարդու օրգանիզմի սպիտակուցային օրական պահանջը։ Ինչպես նաև, մայրու ընկույզի սպիտակուցը շատ պրոդուկտներից տարբերվում է այնպիսի առավել դեֆիցիտային ամինաթթուների բարձր պարունակությամբ, ինչպիսիք են՝ լիզինը (մինչև 12.4 գ/100 գ սպիտակուցին), մեթիոնինը (մինչև 5,6 գ/100 գ սպիտակուցին), տրիպտոֆանը (մինչև 3.4 գ/100 գ սպիտակուցին)։
| 100 գ ընկույզի սննդային արժեք | ||||
|---|---|---|---|---|
| Ջուր | 2.3 գ | Վիտամին B3 | 4.4 մգ | |
| Սպիտակուցներ | 13.7 գ | Վիտամին B5 | 0.3 մգ | |
| Ճարպեր | 68.4 գ | Վիտամին B6 | 0.1 մգ | |
| - Հագեցված ճարպեր | 4.9 գ | Վիտամին B9 | 34 մկգ | |
| - Մոնոչհագեցած Ճարպեր | 18.7 գ | Վիտամին C | 0.8 մգ | |
| - Բազմաչհագեցած Ճարպեր | 34.1 գ | Վիտամին E | 9.3 մգ | |
| Ածխաջրեր | 13.1 գ | Վիտամին K | 53.9 մկգ | |
| - Օսլա | 1.4 գ | Կալցիում, Ca | 16 մգ | |
| - Շաքար | 3.6 գ | Երկաթ, Fe | 5.5 մգ | |
| Վիտամին A | 1 մկգ | Մագնեզիում, Mg | 251 մգ | |
| - β-կարոտին | 17մկգ | Ֆոսֆոր, P | 575 մգ | |
| Վիտամին B1 | 0.4մգ | Կալիում, K | 597 մգ | |
| Վիտամին B2 | 0.2 մգ | Ցինկ, Zn | 6.4 մգ | |
Կիրառություն խմբագրել
Կիրառություն սննդի մեջ խմբագրել
Մայրու ընկույզի միջուկը օգտագործվում է սննդի մեջ և հումք է ծառայում ընկույզի յուղ ստանալու համար[4]։ Քուսպը (կոպտոնը), որը մնում է սեղմելու միջոցով միջուկից յուղը հանելուց հետո, աղվում է և հրուշակեղենի ու խոհարարական ուտեստների պատրաստման ժամանակ ծառայում է որպես սննդային հավելում, միկրոտարրերով և վիտամիններով հարստացուցիչ։ Այդ ընկույզի կճեպը հանդիսանում է մի քանի բալզամների և լուծույթների բաղադրիչ մաս։
Իտալական պեստո սոուսի կարևոր բաղադրիչներից է[5][6]։
Կիրառություն բուժման նպատակներով խմբագրել
Լուծույթի օգտագործում խմբագրել
Մայրու ընկույզի կճեպներից պատրաստված լուծույթն ունի խոնավացնող, ցավազրկող, հակաբորբոքային ազդեցություն։ Ժողովրդական բժշկության մեջ այդ լուծույթը խմում են խլության, թութքի, նևրոզների, երիկամների (օրինակ՝ միզաքարային հիվանդություն), լյարդի հիվանդությունների ժամանակ, նաև արտաքին օգտագործման համար՝ որպես դեպիլյացիոն միջոց[Ն 1]: Գրականության մեջ հանդիպում են մայրու ընկույզի կճեպների լուծույթի արտաքին օգտագործման խորհուրդներ՝ շփումներ մրսածության, մարմնում ցավերի, ռևմատիզմի, հոդատապի, հոդերի ցավերի ժամանակ, ինչպես նաև ներքին օգտագործման խորհուրդներ՝ տոնուսը բարձրացնելու և ստամոքս-աղիքային տրակտի օրգանների նորմալ կենսագործունեությունը վերականգնելու համար։
Թուրմի օգտագործում խմբագրել
Թուրմի օգտագործումը խորհուրդ է տրվում արյան հիվանդությունների ժամանակ, ինչպես նաև արթրիտների ժամանակ աղերի ներծծման համար, աղերի կուտակման՝ օստեոխոնդրոզի դեպքում։ Մայրու ընկույզի կճեպներով թուրմը խորհուրդ է տրվում օգտագործել ռևմատիզմի, արթրիտի, հոդատապի, գոտկացավի ժամանակ։ Թրջոցները և փաթաթումը խորհուրդ է տրվում այրվածքների և մաշկային հիվանդությունների, այնպիսիք, ինչպիսիք են մկնատամը (лишай), թարախային բորբոքումները, էկզեման։ Ողողումները օգտագործվում են բերանի խոռոչի լորձաթաղանթի բորբոքման ժամանակ։ Այս թուրմը ունի ներկող հատկություններ և կարող է օգտագործվել մազերին շագանակագույն երանգ տալու համար։
Կիրառություն ժողովրդական բժշկության մեջ խմբագրել
Մայրու ընկույզները հնադարից ի վեր լայնորեն կիրառվել են ժողովրդական բժշկության մեջ, իսկ նրանց կիրառությունը ժողովրդական բժշկության մեջ համարժեք է նրանց եվրոպական և իտալական մայրու սոճիների ընկույզնրի օգտագործմանը, տրված դեռևս Ավիցեննայի, Ամասիացիի, Բիրունի և այլոց կողմից (տե՛ս Իտալական սոճի)։ Ժողովրդական բժշկությունը խորհուրդ է տալիս մանրացրած ընկույզի օգտագործումը մեղրի հետ ստամոքս-աղիքային տրակտի հիվանդությունների ժամանակ. գաստրիտների, բուլբիտների[7][Ն 2], քրոնիկ պանկրեատիտի, ստամոքսի և տասներկումատնյա աղու խոցերի։ Այս խնդիրների դեպքում օգտագործվում է նաև ճզմած մայրու ընկույզների յուղը։
Այլ կիրառություններ խմբագրել
1786 թվականին Սիբիրի հետազոտողներից մեկը՝ գերմանացի բնախույզ, Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի անդամ, ակադեմիկ Պյոտր Սիմոն Պալլասը (1741-1811) գրել է թոքախտավոր մարդկանց կողմից ընկույզների օգտագործման օգտակարության մասին։ Ընկույզների սերմերի պատիճը (կճեպը) և մանրունքները թեփի հետ միասին, օգտագործվել են լոգանքներ ընդունելու համար։ Համարվել է, որ նրանք ծառայում են որպես հանգստացնող միջոց։ Մ. Տորենը 1996 թվականին գրում է, որ մայրու ընկույզներով բուժվել են աղերի կուտակման ժամանակ, նա նաև հղում է կատարում Ա. Մակարենկոյի ցուցումին այն մասին, որ մայրու ընկույզների մանրացրած միջուկներից պատրաստած շիլան Ենիսեյան նահանգում օգտագործվել է արտաքինից՝ որպես «թարախաքաշ միջոց»։
Ներկայումս իմունիտետի բարձրացման և ուժերի վերականգնման համար, ավիտամինոզի և քաշի կորուստների դեպքում խորհուրդ է տրվում օգտագործել մայրու ընկույզներ[8]։ Սիբիրում մայրու սերմերը օգտագործում են պրոֆիլակտիկայի և սիրտ-անոթային հիվանդությունների բուժման համար, ինչպես նաև որպես յոդի աղբյուր (պրոֆիլակտիկ միջոց տեղային խպիպի ժամանակ)։
Տեղական բնակչության մոտ հայտնի է մայրու սոճու սերմերից պատրաստված սպիրտային լուծույթը։ Նրա պատրաստման ժամանակ կճեպի հետ միասին մանրացրած սերմերը լցնում են սպիրտի կամ օղու մեջ այնպես, որ հեղուկի մակարդակը լինի մանրացրած սերմերից 2-3 սմ բարձր։ Խառնուրդը պահում են մեկ շաբաթ, այնուհետև այն ֆիլտրում են։ Լուծույթը ընդունում են մեկական թեյի գդալ, օրական երեք անգամ` աղային փոխանակման հետ կապված հոդային ռևմատիզմի, հոդատապի, արթրիտների ժամանակ։ Ըստ Վ. Մ. Ֆլորինսկու[Ն 3] բառերի (1903), Կամչատկայում ցինգայի դեմ պայքարելու ամենաազդեցիկ միջոցներից մեկը համարել է այստեղ տարածված փշատերև մայրու հետ միասին նաև կճեպով մայրու ընկույզները։
Մայրու ընկույզները հանում են ջարդիչի միջոցով։ Դրանք կոնից հեռացնելու համար օգտագործում են հատուկ սարքավորումներ, որոնք կոչվում են կոնաջարդիչներ։
ԿԺՀ քաղաքացիների կողմից եղել են ընկույզի արտահանման մաքսանենգության փորձեր[9]։
Անորակ մայրու ընկույզի ուտելու ռիսկը խմբագրել
Պահանջվող նորմային չհամապատասխանող (կծված, սնկով վարակված) մաքրած մայրու ընկույզները կարող են բերել համային զգացողության լուրջ խախտումների[10]։ Ռուսաստանի եվրոպական մասի քաղաքային բնակչության բազմաթիվ հաղորդագրություններում նշվում է, որ մայրու ընկույզների օգտագործումից մեկից-երկու օր հետո բերանում լինում է կծու կամ մետաղական կողմնակի համ[11]։ Համի զգացողության խախտումը տևում է մի քանի օրից մինչև մեկ շաբաթ, անցնում է առանց բժշկական օգնության[12]։ Ընկույզի մաքրած միջուկները ավելի շուտ են փչանում, քան չմաքրածները. նա կարող է պահվել մինչև մեկ տարի սենյակային ջերմաստիճանում և ցածր խոնավությամբ (կոնի մեջ՝ մինչև մի քանի տարի), իսկ մաքրածները՝ միայն սառցարանում[13]։
Պատկերասրահ խմբագրել
-
Pinyon cones with pine nuts -
Սև նոճու մայրու ընկույզներ -
Մայրու ընկույզի կոն`մայրու ընկույզով: Կոնի յուրաքանչյուր թերթիկի տակ՝ երկու ընկույզ -
Pine nuts (eastern white pine) -
Մայրու ընկույզների չորացում -
Մայրու ընկույզի կոները -
Մայրու ընկույզի միջուկը -
Կոնաջարդիչ
.jpg)
_(6013471587).jpg)
Նշումներ խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Ռուսերեն-Հայերեն Բառարան, Glosbe». Glosbe (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 31-ին.
- ↑ Ալիշան, Ղեւոնդ. «Հայբուսակ». Nayiri.com.
- ↑ Hardy nut trees : 1914 : J.F. Jones Nurseries : Free Download, Borrow, and Streaming (անգլերեն).
- ↑ FAO (1995). «Chapter 8: Seeds, Fruits and Cones». Non-wood forest products from conifers. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 2-ին.
- ↑ «Pesto Genovese: an Ageless Benchmark of Great Italian Cuisine». Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
- ↑ Campionato Mondiale Pesto al Mortaio. «Pesto's official recipe». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 10-ին.
- ↑ Малая медицинская энциклопедия(ռուս.)
- ↑ Оценка экономического эффекта влияния мер поддержки субъектов малого и среднего предпринимательства на социально-экономическое развитие автономного округа
- ↑ «Рекордную партию кедрового ореха задержали уссурийские таможенники (63 тонны)». www.vestiprim.ru. озеро Хасан (Приморский край): ГТРК "Владивосток" - Вести (Приморье). 2017 թ․ նոյեմբերի 16. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 11-ին.
- ↑ Destaillats, Frédéric; Cruz-Hernandez, Cristina; Giuffrida, Francesca; Dionisi, Fabiola; Mostin, Martine; Verstegen, Geert (2011). «Identification of the Botanical Origin of Commercial Pine Nuts Responsible for Dysgeusia by Gas-Liquid Chromatography Analysis of Fatty Acid Profile». Journal of Toxicology. 2011: 1–7. doi:10.1155/2011/316789. PMC 3090612. PMID 21559093.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Роспотребнадзор проверяет кедровые орехи после жалоб покупателей // РИА-Новости, 08.10.2010 года
- ↑ «'Pine Mouth' and Consumption of Pine Nuts». FDA.gov. 2011 թ․ մարտի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 2-ին.
- ↑ Mostin M. Taste disturbances after pine nut ingestion (und) // Eur J Emerg Med.. — 2001. — Т. 8. — № 1. — С. 76. —
Գրականություն խմբագրել
- Torėn, M. D. (Marii︠a︡ Davydovna), 1894-1974,; Торэн, М. Д. (Мария Давыдовна), 1894-1974,. Pochemu russkie zhivut dolgo, primeni︠a︡i︠a︡ narodnui︠u︡ medit︠s︡inu!. Moskva. ISBN 978-5-17-085161-4. OCLC 1081306130.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Кедровая сосна // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (Ստուգված է 9 Մարտի 2010)
- Информация о кедровых соснах Московского государственного университета леса կայքում (Ստուգված է 9 Մարտի 2010)
- ГОСТ 31852-2012. Орехи кедровые очищенные. Технические условия
- Кочергин, С. М. Кедровые орехи. — Томск: Типография губернского управления, 1909. — 92 с.
- Заготовка кедровых шишек
- Горный Алтай: ореховая лихорадка ՅուԹյուբում
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մայրու ընկույզ» հոդվածին։ |