Վիքիպեդիա

Մաթիաս Բել

Մաթիաս Բել (գերմ.՝ Matthias Bel; հունգ.՝ Bél Mátyás; սլովակ.՝ Matej Bel; լատին․՝ Matthias Belius, մարտի 22, 1684(1684-03-22) կամ մարտի 24, 1684(1684-03-24)[1][2], Բանկա Բիստրիկա, Հունգարիայի թագավորություն - օգոստոսի 29, 1749(1749-08-29)[3][4][1][…], Բրատիսլավա, Հաբսբուրգի միապետություն[5]), լյութերական քահանա և Հունգարիայի թագավորության էրուդիտ։ Նա հայտնի է նաև որպես Հունգարիայի Մեծ հերոս (Magnum Decus Hungariae): Բելն իրեն բնութագրում է «lingua Sla-vus, natione Hungarus, eruditione Germanus»-ում («լեզվով` սլավոնական, ազգությամբ` հունգարացի, Էրուդիցիայով` գերմանացի»)[7][8]։

Մաթիաս Բել
Ծնվել էմարտի 22, 1684(1684-03-22) կամ մարտի 24, 1684(1684-03-24)[1][2]
ԾննդավայրԲանկա Բիստրիկա, Հունգարիայի թագավորություն
Վախճանվել էօգոստոսի 29, 1749(1749-08-29)[3][4][1][…] (65 տարեկան)
Վախճանի վայրԲրատիսլավա, Հաբսբուրգի միապետություն[5]
Գրական անունMilownjk Božjho Slowa[6], Meliboeus[6], Milownjk Bedliwý[6], Milownjk Božjch PřiKázánj[6] և Bujdosó Magyarfi[6]
Մասնագիտությունգրող, պատմաբան, աստվածաբան, մանկավարժ, բանաստեղծ, փիլիսոփա և ուսուցիչ
Քաղաքացիություն Հունգարիայի թագավորություն
ԿրթությունՀալլե-Վիտենբերգի համալսարան
Ուշագրավ աշխատանքներNotitia Hungariae novae historico-geographica?
ԱնդամակցությունՊրուսիայի գիտությունների ակադեմիա և Լոնդոնի թագավորական ընկերություն
Պարգևներ
 Matthias Bel Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Մաթիաս Բելը ծնվել է Օչովայում (Ocsova), Հունգարիայի թագավորություն (այժմ Očová, Սլովակիա)։

Ըստ որոշ աղբյուրների, սլովակերեն, նա իրեն համարում էր էթնիկ Սլովակ[9][10][11][][12], չնայած Բելն անվանել է իրեն «լեզվով` սլավոնական, ազգությամբ` հունգարացի, Էրուդիցիայով` գերմանացի»։ 1710 թվականին նա ամուսնացել է Հունգարիայից էթնիկ գերմանուհի Սյուզաննա Հերմանի հետ։ Նրանք ունեցան ութ երեխա։

Բելը հաճախել է Լուչենեցի (Losonc), Կալինովոյի (Kálnó) և Դոլնա Ստրեհովայի (Alsósztregova) դպրոցներ, ապա սովորել է Բանսկա Բիստրիցայի (Besztercebánya) և Պրեսբուրգի (այժմ Բրատիսլավա), որոշ ժամանակ` Վեսպրեմի գիմնազիաներում և Պապա քաղաքի կալվինական քոլեջում։ 1704-1706 թվականներին ուսանել է աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն և բժշկություն Հալլեի համալսարանում և Մագդեբուրգի մոտ մոտ գտնվող Klosterbergen դպրոցում նշանակվել է ավագ քահանա։ Ավելի ուշ, վերադառնալով Հունգարիայի թագավորություն, դարձել է ռեկտորի օգնական, իսկ ավելի ուշ` Բանսկա Բիստրիցայի լյութերական գիմնազիայի ռեկտոր, որտեղ նա միաժամանակ նաև քահանա էր։ 1714-1719 թվականներին Լյութերական գիմնազիայի ռեկտոր էր, ապա Պրեսբուրգի գերմանական լյութերական եկեղեցու քահանա։

Բելը մահացել է 1749 թվականի օգոստոսի 29-ին։ Թաղվել է Պրեսբուրգում։

Ընտիր աշխատություններ խմբագրել

Բելը խոսում էր սլովակերեն, հունգարերեն և գերմաներեն, սակայն նրա ստեղծագործությունները հիմնականում լատիներեն էին լույս տեսնում։

Բելն իր կյանքի ընթացքում երբեք չի տպագրվել սլովակյան լեզվով[13]։ Սլովակերենի գրավոր ձևակերպման առաջին փորձը կատարվել է միայն 1787 թվականին՝ արդեն նրա մահվանից հետո։ Երկրի ներսում սլովակյան ապստամբները այդ ժամանակ օգտագործեցին այսպես կոչված աստվածաշնչյան չեխերենը, որով կատարվեց Աստվածաշնչի թարգմանությունը, հայտնի որպես Կրալիկի Աստվածաշունչ[14]։

Բելի հայտնի ստեղծագործություններից մեկը հանդիսանում է Institutiones linguae Germanicae-ն (գերմանական քերականության կանոններ), գրված լատիներեն հունգարացիների համար։ Քերականության հրատարակությունը լույս է տեսել 1730 թվականին Հալլեում Գերմանիայում սովորող հունգարացի ուսանողների համար[13]։ Նա նաև գրել է «Der ungarische Sprachmeister» («Հունգարական լեզվի ուսուցիչ») հայտնի գիրքը, գերմանացիների համար հունգարական քերականությունը[13]։

Ժառանգություն խմբագրել

Բելն աշխատել է մանկավարժության, փիլիսոփայության, բանասիրության, պատմության և տեսական աստվածաբանության բնագավառներում, նա եղել է հունգարական աշխարհագրական գիտության հիմնադիրը, նկարագրական ազգագրության և տնտեսագիտության հիմնադիր։ Լինելով պիետիզմի առաջատար գործիչ, Բելը հոգևոր գործեր է գրել լյութերական ժամասացության լեզվով։

Որպես ուսուցիչ Բելը գրքեր է գրել բնագիտության դասերի համար, որոնց մեջ ընդգծել է տեսողական գործիքների անհրաժեշտությունը։ Նրա ուսուցման մեթոդները մեծ ազդեցություն ունեցան Հունգարիայում կրթական համակարգի կատարելագործման վրա։

Որպես բանասեր, Բելն առաջինն էր ուսումնասիրել հունգարական ռուները, ներդրում ունեցել հունգարական գրական լեզվի զարգացման մեջ, գրել է հունգարական, լատինական և գերմանական քերականություններ։

Պատվո նշաններ և պարգևներ խմբագրել

Բելի ստեղծագործությունները ճանաչման և հարգանքի են արժանացել Թագավորության սահմաններից դուրս. նա մի շարք արտասահմանյան գիտական ընկերությունների անդամ էր` Բեռլինում Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիայի, Լոնդոնի թագավորական ընկերության[15]։

Մաթիաս Բելը բարձրացել է ազնվական աստիճանի Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր Կառլ VI-ի կողմից և ստացել ոսկե մեդալիոն իր (Բելի) սեփական դիմանկարով Պապի Կլեմենտ XII-ի կողմից։

Մաթիաս Բելի համալսարանը (Univerzita Matei Bela) Բանսկա Բիստրիցայում կրում է իր անունը։

Հրատարակություններ խմբագրել

  • Forma sacrorum verborum (Halle, 1707)
  • Compendium (1713)
  • Invitatio ad symbola conferenda dum historia linguae hungaricae libri II…edere parat… (Berolini, 1713)
  • Grammatica Latina (Leutschoviae, 1717)
  • Rhetorices veteris et novae praecepta (Lipsiae, 1717)
  • Institutiones linguac germanicae et slavicae in Hungaria ortu (Leutschoviae, 1718)
  • De vetera literatura hunnoscythica exercitatio (Lipsiae, 1718)
  • Christophori Cellarii latinitatis probatae et exercitae liber memorialis naturali ordine dispositus (Norimbergae, 1719)
  • Flos medicinae scholae Salernitanae (Posonii, 1721)
  • Hungariae antiquae et novae prodromus (Norinbergae, 1723)
  • Preces christianae (Lipsiae, 1728)
  • Die Gatt suchende Seele (1729)
  • Der ungarische Sprachmeister. (Pressburg, 1729)
  • Adparatus ad historiam Hungariae. Decades II. (Posonii, 1735-46)
  • Notitia Hungariae novae historico-geographica. Partis I. Tom. I—IV. Partis II. Tom. V. Viennae, (1735-42)
  • Compendium Hungariae geographicum (Posonii, 1753)
  • Kurze und zuverlässige Nachricht von dem Zustande der protestantischen Kirche in Ungarn
  • Compendiolum regnorum Slavoniae, Croatiae, Dalmatiae, Gallicae et Lodomeriae. Posonii et Cassoviae (1777)
  • Miscellanea Berolinensia (1734)

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Wurzbach D. C. v. Bel, Mathias (գերմ.) // Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich: enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben — Wien: 1856. — Vol. 1. — S. 235.
  2. ↑ 2,0 2,1 Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Store norske leksikon(նորվ.) — 1978. — ISSN 2464-1480
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #119315416 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  7. ↑ Rainer, Rudolf; Ulreich, Eduard (1988). Karpatendeutsches biographisches Lexikon, Arbeitsgemeinschaft der Karpatendeutschen aus der Slowakei (1 ed.). Stuttgart. էջ 368. ISBN 3-927096-00-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  8. ↑ Weston Evans, Robert John (2006). Austria, Hungary, and the Habsburgs:Essays on Central Europe. Oxford University Press. էջեր 139–140. ISBN 0-19-928144-0.
  9. ↑ Kníchal, O., Kniha o M. Belovi v maďarčine — Posledný veľký polyhistor. Ľudové noviny, available at: http://www.luno.hu/mambo/index.php?option=content&task=view&id=4564&Itemid=104(չաշխատող հղում)
  10. ↑ Fraňo, J. : Múdry Matej alebo rozprávanie o Matejovi Belovi a jeho dobe.
  11. ↑ Jozef Fraňo: A tudós Bél
  12. ↑ Doležal, Pavel: Grammatica Slavico-Bohemica, 1746
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 A Magyar Irodalom Története II. (History of Hungarian literature) (Hungarian). Hungarian Academy of Sciences. ISBN 963-05-1641-1.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  14. ↑ «Bibličtina (Biblical Czech language)» (սլովակերեն). [1]. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
  15. ↑ «Library and Archive Catalogue». Royal Society. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.(չաշխատող հղում)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մաթիաս Բել» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մաթիաս_Բել&oldid=9804791» էջից