Վիքիպեդիա

ՄՀ հիմնական միավորներ

Միջազգային համակարգի հիմնական միավորներ (ՄՀ), միավորների միջազգային համակարգի յոթ հիմնական չափման միավորները (ֆր.՝ International Système de grandeurs, անգլ.՝ International System of Quantities, ISQ), որոնք չափերի գլխավոր կոնֆերանսում ընդունվել են որպես ՄՀ հիմնական միավոր։ ՄՀ հիմնական մեծություն են համարվում երկարությունը, զանգվածը, ժամանակը, հոսանքի ուժը, ջերմադինամիկական ջերմաստիճանը, նյութի քանակը և լույսի ուժը։ Դրանց համապատասխան չափման միավորներն են՝ մետր, կիլոգրամ, վայրկյան, ամպեր, կելվին, մոլ և կանդելա[1][2]։

Յոթ հիմնական միավորները և նրանց փոխադարձ կապը

ՄՀ միավորները պաշտոնապես լրիվ նկարագրված են և մեկնաբանված ՄՀ Բրոշյուրա գործող խմբագրության մեջ (ֆր.՝ Brochure SI, անգլ.՝ The SI Brochure) և ի լրացում դրան՝ Չափ ու կշռի միջազգային բուրոյում (ՉԿՄԲ) հրապարակվածներն ու ՉԿՄԲ կայքում ներկայացվածները[1][3]։

Մնացած բոլոր միավորները հանդիսանում են ածանցյալ միավորներ և առաջանում են հիմնական միավորներից, ֆիզիկական մեծությունները կապող հավասարումների միջոցով։

Հիմնական միավորը՝նույն չափայնոթյան դեպքում, կարող է նաև օգտագործվել ածանցյալ միավորում։ Օրինակ տեղումների քանակը որոշվում է ծավալի և մակերեսի հարաբերությամբ և ՄՀ-ում արտահայտվում է մետրերով։ Այդ դեպքում մետրն օգտագործվում է որպես միավորի կոհերենտ ածանցիալ[2][4]։

Հիմնական միավորների անուններն ու նշանակումը կատարվում են փոքրատառերի միջոցով, բացառությամբ, գիտնականների անունը կրող միավորների։

Հիմնական միավորներ խմբագրել

Աղյուսակում բերված են հիմնական միավորները, դրանց սահմանումները, պայմանական նշանները, ֆիզիկական մեծությունները, որոնց նրանք համապատասխանում են, և նրանց ծագման կարճ նկարագրությունը։

ՄՀ հիմնական միավորներ
Միավոր Նշանակում Մեծություն Սահմանում[5]
 Պատմական առաջացում, հիմնավորում
Մետր մ Երկարություն 1 մետրը՝ 1/299 792 458 վայրկյանում, լույսի անցած ճանապարհն է։
17-րդ Չափ ու կշռի գլխավոր կոնֆերանս(ՉԿԳԿ)(1983 թվական, Բանաձև 1) 		Երկրի հասարակածից մինչև Փարիզի միջօրեականի հյուսիսային բևեռ եղած հեռավորության 1⁄10,000,000 մասը։
Կիլոգրամ կգ Զանգված Կիլոգրամը զանգվածի միավորն է, որը հավասար է զանգվածի ընդունված է տալոնին։
1-րդ ՉԿԳԿ (1899 թվական) և 3-րդ ՉԿԳԿ (1901 թվական) 		1 դմ³ (լիտր) մաքուր ջրի զանգվածը, որը գտնվում է 4 °C ջերմաստիճանում, նորմալ մթնոլորտային ճնշման տակ։
Վայրկյան վ Ժամանակ 1 վայրկյանը՝ ցեզիում-133-ի ատոմի հիմնական վիճակների միջև անցումների, 9 192 631 770 ճառագայթման պարբերություններին հավասար ժամանակահատվածն է։
13-րդ ՉԿԳԿ (1967 թվական, Բանաձև 1)
« 0 Կ հանգստի վիճակում, արտաքին դաշտերի գրգռման բացակայության դեպքում»
(Լրացում 1997 թվական) 		Արեգակնային օրը բաժանվում է 24 ժամի, ամեն ժամը՝ 60 րոպեի, ամեն րոպեն՝ 60 վայրկյանի։
Վայրկյանը, արեգակնային օրվա 1⁄(24 × 60 × 60) մասն է։
Ամպեր А Էլեկտրական հոսանքի ուժ Հոսանքի ուժը հավասար է միավորի, եթե 1 մետր հեռավորություն ունեցող, իրար զուգահեռ, անվերջ երկար, անվերջ փոքր հատույթի մակերեսով հոսանքակիր հաղորդալարերը փոխազդում են 2×10−7 Ն ուժով։
ՉԿԳԿ(1946 թվական, Բանաձև 2, համաձայնեցված 9-րդ ՉԿԳԿ 1948 թվականին) 		Հոսանքի ուժի հնացած միավորը սահմանվում է որպես հոսանք, որն անհրաժեշտ է 1 վայրկյանում արծաթի նիտրատի լուծույթից 1,118 միլիգրամ արծաթի անջատման համար։ ՄՀ ամպերի հետ տարբերությունը կազմում է 0,015%.
Կելվին Կ Ջերմադինամիկական ջերմաստիճան Կելվինը ջերմադինամիկական ջերմաստիճանի միավորն է, որը հավասար է ջրի եռակի կետի ջերմաստիճանի 1/273,16 մասին։
XIII 13-րդ ՉԿԳԿ (1967 թվական, Բանաձև 4)
2005 թվականին Չափ ու կշռի միջազգային կոմիտեն պահանջ ներկայացրեց ջրի եռակի կետի իզոտոպային բաղադրությանը`0,00015576 մոլ 2H՝ 1Н-ի մեկ մոլին, 0,0003799 մոլ17О ՝16О -ի մեկ մոլին , 0,0020052 մոլ 18О ՝ 16О-ի մեկ մոլին[1]։ 		Կելվինի սանդղակի 1 քայլը հավասար է Ցելսիուսի սանդղակի մեկ քայլին, բայց 0 Կ-ը բացարձակ զրո ջերմաստիճանն է, ոչ թե սառույցի հալման ջերմաստիճանը։ Ջրի եռակի կետի ջերմաստիճանը 0,01 °C: Արդյունքում այդ երկու սանդղակները շեղված են իրարից 273,15[5]-ով։ T°C =T K — 273,15.
Մոլ մոլ Նյութի քանակ 1 մոլը այն նյութի քանակն է, որը պարունակում է այնքան կառուցվածքային մասնիկ, որքան ածխածին-12-ի 0,012 գրամը։ Մոլի գործածության ժամանակ պիտի նախապես որոշել կառուցվացքային մասնիկի տեսակը, դրանք կարող են լինել ատոմներ, մոլեկուլներ, էլեկտրոններ և այլն։
14-րդ ՉԿԳԿ (1971 թվական, Բանաձև 3) 		Ատոմային կամ մոլեկուլային զանգվածը բաժանած մոլային զանգվածի հաստատունի վրա, 1 գ/մոլ։
կանդելա կդ Լույսի ուժ 1 կանդելան, տրված ուղղության լույսի աղբյուրի լույսի ուժն է, որը լուսարձակում է 540×1012  Հց հաճախությամբ միագույն ճառագայթ, որի էներգետիկ լույսի ուժը այդ ուղղությամբ կազմում է (1/683) Վտ/սր.
16-րդ ՉԿԳԿ (1979 թվական, Բանաձև 3) 		Լույսի ուժ (անգլ. Candlepower, հնացած Բրիտանական միավոր), մեկ վառվող մոմի լուսարձակած լույսը։

Միավորների համակարգի կատարելագործում խմբագրել

Չափայնության համաձայնագրի 1875 թվականին ընդունումից հետո հիմնական միավորների սահմանումը մի քանի անգամ փոփոխվել է։ Մետրի սահմանումից հետո (1960 թվական) միայն կիլոգրամն էր, որ սահմանված չէր, որպես բնության հատկություն։ Քանի որ մոլը, ամպերը և կանդելան անմիջականորեն կապված են կիլոգրամի հետ, ապա նրանք նույնպես կապված են մարդու կողմից ստեղծված զանգվածի էտալոնին։ Երկար ժամանակ չափագրությունը փնտրում էր բնության հաստատունների միջոցով կիլոգրամի սահմանումը, ինչպես լույսի արագության միջոցով երկարության արտահայտումը։ Հիմնականում փորձերն ուղղված էին Ավոգադրոյի հաստատունի կամ Պլանկի հաստատունի միջոցով սահմանելուն։ 2005 թվականին Ավոգադրոյի հաստատունի միջոցով թույլատրվեց սահմանել մոլը[6]։ 2007 թվականին որոշվեց ցանկացած փոփոխություն հետաձգել մինչև 2011 թվականը[7]։

ՉԿՄ կոմիտեն խորհուրդ տվեց ընդունել հիմնարար h[8], e[9], k[10], и NA[11] հաստատունների միջոցով կիլոգրամի, ամպերի, կելվինի և մոլի սահմանումները։

Կշռի ու չափի 16-րդ գլխավոր կոնֆերանս խմբագրել

2011 թվականի հոկտեմբերի 17—21-ին, 16-րդ ԿՉԳԿ-ում բանաձև ընդունվեց, ըստ որի հետագայում հիմնական միավորները կձևակերպվեն հիմնարար ֆիզիկական հաստատունների միջոցով, որոնց մեծությունները ճշգրիտ սահմանվում են[12][13]։

Կիլոգրամ, ամպեր, կելվին, մոլ խմբագրել

Բանաձևում ձևակերպվել են այս միավորներին վերաբերող հետևյալ դրույթները[12]։

  • Կիլոգրամը կմնա զանգվածի միավոր, բայց նրա մեծությունը կորոշվի Պլանկի հաստատունով, որը ճշգրիտ հավասար է 6,626 06X×10−34, եթե արտահայտված է ՄՀ մ²·կգ·վ-1 միավորով, որը համարժեք է Ջ․վ-ին։
  • Ամպերը մնում է հոսանքի ուժի միավորը, բայց նրա մեծությունը որոշվում է տարրական լիցքի արժեքով, որը ճշգրիտ հավասար է 1,602 17X×10−19, երբ արտահայտված է ՄՀ վ․Ա միավորով, որը համարժեք է Կլ-ին։
  • Կելվինը կմնա ջերմաստիճանի միավոր, բայց նրա մեծությունը որոշվում է Բոլցմանի հաստատունի արժեքով, որը ճշգրիտ հավասար է 1,380 6×10−23, երբ արտահայտված է ՄՀ մ−2·կգ·վ−2·Կ−1 միավորով, որը համարժեք է Ջ․Կ−1.
  • Մոլը մնում է նյութի քանակի միավոր, բայց նրա մեծությունը որոշվում է Ավոգադրոյի հաստատունի թվային արժեքով, որը ճշգրիտ հավասար է 6,022 14X×1023 մոլ−1, երբ այն արտահայտված է ՄՀ մոլ−1միավորով։

Մետր, վայրկյան, կանդելա խմբագրել

  • Մետր, չափայնությունը մ, նրա մեծությունը որոշվում է վակուումում լույսի արագության թվային արժեքով, որը ճշգրտորեն հավասար է 299 792 458, երբ արտահայտվում է ՄՀ մ·վ−1միավորով։
  • Վայրկյան, չափայնությունը վ, մեծությունը որոշվում է 0 Կ-ում ցեզիում-133-ի ատոմի գերբարակ տրոհման հաճախության թվային աժեքին, որը ճշգրիտ հավասար է 9 192 631 770, երբ արտահայտվում է ՄՀ վ−1 միավորով, որ համարժեք է Հց -ին։
  • Կանդելա, չափայնությունը կդ, հանդիսանում է լույսի ուժի միավորը տրված ուղղությամբ, մեծությունը որոշվում է 540·1012 Հց հաճախությամբ միագույն ճառագայթման լուսային արդյունավետության թվային արժեքով, որը ճշտորեն հավասար է 683, երբ արտահայտված է ՄՀ մ−2·կգ−1·վ3·կդ·սր կամ կդ·սր·Վտ−1, որ համարժեք է լմ·Վտ−1.

ՄՀ նոր պատկերը խմբագրել

2019 թվականին ուժի մեջ կմտնի ՄՀ թողարկումը, հիմնված հիմնարար հաստատունների վրա, որտեղ[14]․

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություն խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 The SI Brochure ՄՀ նկարագրությունը ՉԿՄՀ կայքում(անգլ.)
  2. ↑ 2,0 2,1 Международный словарь по метрологии: основные и общие понятия и соответствующие термины / Пер. с англ. и фр.. — 2-е изд., испр. — СПб.: НПО «Профессионал», 2010. — С. 20. — 82 с. — ISBN 978-5-91259-057-3
  3. ↑ Supplement 2014: Updates to the 8th edition (2006) of the SI Brochure(ֆր.)(անգլ.)
  4. ↑ Կոհերենտ ածանցյալ միավորները այն ածանցյալ միավորներն են, որոնք ստացվում են գործակից չունեցող հավասարումների միջոցով։ Դրա շնորհիվ եթե բոլոր մեծությունները արտահայտել ՄՀ միավորներով, կարիք չի լինի օգտագործել տարբեր միավորներից կախված տարբեր գործակիցներ։ Մեծ խորհրդային հանրագիտարան։
  5. ↑ 5,0 5,1 «ГОСТ 8.417—2002» (PDF). М.: Стандартинформ — ГОСТ введён в действие с 1 сентября 2003 года. 2010. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.
  6. ↑ Չափերի և քաշերի միջազգային հանձնաժողով 94–րդ նիստ (2005 թվական)։ Առաջարկ 1՝ ՄՀ հիմնական միավորների միջոցով կիլոգրամը, ամպերը, կելվինը և մոլը վերասահմանելուն ուղղված նախապատրաստական քայլեր Արխիվացված 2011-08-07 Wayback Machine
  7. ↑ Չափերի և կշիռների 23–րդ գագաթնաժողով (2007 թվական)։ Որոշում 12՝ ՄՀ Որոշ հիմնական միավորների հավանական վերասահմանման մասին։
  8. ↑ h — Պլանկի հաստատուն
  9. ↑ e — էլեկտրոնի լիցք
  10. ↑ k — Բոլցմանի հաստատուն
  11. ↑ NA — Ավոգադրոյի թիվ։
  12. ↑ 12,0 12,1 On the possible future revision of the International System of Units, the SI Resolution 1 of the 24th meeting of the CGPM (2011)
  13. ↑ Towards the «New SI»…(անգլ.) ՉԿՄՀ կայքում
  14. ↑ Draft Resolution A // 26th meeting of the CGPM (13-16 November 2018). Արխիվացված 29 Ապրիլ 2018 Wayback Machine
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Այս սահմանումը արդեն ընդունված է և գործում։

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=ՄՀ_հիմնական_միավորներ&oldid=9719354» էջից