Ղարաբաղի խանություն
Ղարաբաղի խանություն (պարս.՝ خانات قرهباغ - Khānāt-e Ḡara-bāḡ), կիսանկախ իշխանապետություն էր 1747-1822 թվականներին։ Թուրքական տիրապետությունից ազատագրելով՝ Նադիր շահը 1736 թվականին Ղարաբաղը կրկին միացրել է Պարսկաստանին։ Ղարաբաղի խանությունը ստեղծել է Ջևանշիր թյուրքական ցեղից սերած Փանահ Ալիի կողմից 1747 թվականին՝ Ղարաբաղի կուսակալության տարածքի մեծ մասի վրա։ Խանության կենտրոնը Շուշին էր, որը տրամադրվել էր Փանահ Ալի խանին նրա դաշնակից Վարանդայի տիրակալ Մելիք-Շահնազար Բ-ի կողմից։ 1805 թվականից խանությունը մտել է Ռուսաստանի կազմի մեջ, 1822 թվականին՝ կազմալուծվել և դարձել ռուսական նահանգ։
 خانات قرهباغ | |
|---|---|
| Երկիր |  Իրան |
| Կարգավիճակ | խանություն |
| Մտնում է | Իրան |
| Վարչկենտրոն | Շուշի |
| Խոշորագույն քաղաք | Շուշի |
| Հիմնական լեզու | Հայերեն, |
| Պաշտոնական լեզուներ | պարսկերեն[1][2] |
| Բնակչություն | 100․000 |
| Ազգային կազմ | հայեր, թուրքեր, պարսիկներ, քրդեր, |
| Կրոնական կազմ | Հայ Առաքելական եկեղեցի Շիա իսլամ Սուննի իսլամ |
| Տարածք | 24,000 քառ.կմ |
 | |
| Հիմնադրված է | 1747-1822 թ. |
| Պատմական շրջան(ներ) | Սյունիք,Արցախ,Ուտիք |
Խանության տարածքը կազմել է շուրջ 24,000 կմ2՝ զբաղեցնելով Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի հարավային շրջանները՝ Զանգեզուրը, Արցախ նահանգը ամբողջությամբ և Ուտիքի հավային շրջաններները[3]։ Այժմ խանության տարածքը համապատասխանում է Հայաստանի Սյունիքի մարզին և Արցախի Հանրապետությանը։ Բացառություն է կազմում Ուտիք հարավային հատվածը կամ Դաշտային Ղարաբաղը, որն ամբողջությամբ պատկանում է Ադրբեջանի Հանրապետությանը։
1804-1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում Ղարաբաղի խանությունը Գանձակի խանության և մի քանի մանրումիջին մուսուլմանաբնակ խանությունների հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը։ Ավելի ուշ վերոհիշյալ երկու խանություններից ձևավորվել է մեկ վարչատարածքային միավոր՝ Ելիզավետպոլի նահանգը` Ելիզավետպոլ կենտրոնով։
Խամսայի մելիքությունները խմբագրել
16-րդ դարի սկզբին Պարսկաստանում հաստատված Սեֆյան շահական արքայատոհմի (1501-1722) օրոք պարսիկները նվաճում են Արևելյան Հայաստանը։ Հյուսիսային հատվածը բաժանվում է 4 կուսակալությունների[4] կամ բեկլարբեկությունների միջև՝ Երևանի, Ղարաբաղի կամ Գանձակի, Շամախիի և Թավրիզի[5][6]։ 1720-ական թվականների թուրքական արշավանքից հետո կուսակալությունները կազմալուծվում են և միավորվում Օսմանյան կայսրությանը, սակայն մի քանի տարի անց Նադիր շահը ազատագրում և կրկին Իրանին է միացնում դրանք։ Շահի մահից հետո՝ 1747 թվականին, թյուրքական բազմաթիվ ցեղեր, օգտվելով Պարսկաստանում առաջացած խառնաշփոթ իրավիճակից, Օսմանյան կայսրության օգնությամբ իրենց խաներ են հռչակում։ Այդպիսով 4 կուսակալությունների տարածքում[5] առաջանում են 20 խանություններ[4]։
Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի միջև 1555 թվականին կնքված Ամասիայի և 1639 թվականի Ղասրե Շիրինի պայմանագրերով Հայաստանը բաժանվում է 2 մասի[6][7]։ Թուրքիային անցած մասում` Արևմտյան Հայաստանում, հայկական նման մանր իշխանությունների հետքեր են պահպանվում Զեյթունում, Սասունում, Շատախում, Մոկսում և այլուր[7]։ Պարսկաստանին անցած մասում՝ Արևելյան Հայաստանում, նման ինքնավար իշխանություններ պահպանվել էին Սյունիքում և Արցախում[4]։
|
«երբ թաթարմոնղոլները ՙկալան զմեծն Ասիա ողջոյն, բաց ի թագաւորութենէն Ափխազաց` որ ի Վիրս, և բաց ի գաւառէ անտի թագաւորութեան Հայոց, որ ռամկօրէն կոչի Հալօյէն (Արցախ)։ Այս երկու նահանգք զդէմ կալան Սարակինոսաց, և ոչ կամեցան բնաւ հպատակիլ նոցա։ - Հեթում պատմիչ, 1307 թվական
|
|
Այդ կիսանկախ իշխանություններից առավել հզորը Արցախի մելիքություններն էին, որոնց ինքնիշխան տիրակալները՝ մելիքները, մի քանի դար շարունակ հայոց ազատագրական պայքարի դրոշակակիրներն էին։ Պարսկերեն տառադարձությամբ մելիք, արաբերեն՝ մալիք բառը նշանակում է իշխող, տիրակալ, թագավոր[8]։ Միջնադարում այսպես են կոչվել Առաջավոր Ասիայի մուսուլմանական երկրների տիրակալները, իսկ ուշ միջնադարում՝ Արևելյան Հայաստանում իրանական տիրապետության շրջանում, մելիքներ էին կոչվում բնիկ ազնվականության մնացորդներից բարձրացած և իրենց տիրույթներում վարչական արտոնություն ունեցող ֆեոդալները[7]։ Սյունիքում և Արցախում ներքին կառավարման հարցերում, այսինքն՝ հարկահավաքման, դատավարության և այլն, ունեին գործելու լիակատար ինքնուրույնություն[8]։ Նրանք ունեին նաև զորք պահելու իրավունք[6]։
Մելիքական իրավունքը հաստատվում էր շահի հրովարտակով և ուներ ժառանգական բնույթ[4]։
|
|
Սակայն աղբյուրները ցույց են տալիս, որ մելիքական իրավունքն սկզբնապես հաստատուն ու անփոփոխ մի երևույթ չէր, այլ փոփոխվում էր այս կամ այն շահի կողմից, ենթարկվելով նրա կամքին ու հայկական աշխարհի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքին: |
|
Արևելյան Հայաստանի բազմաթիվ մելիքություններից առավել անվանի էին Արցախի հինգ՝ Գյուլիստանի, Ջրաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի և Դիզակի մելիքությունները, որոնց էլ վիճակված էր մեծ դեր խաղալ ուշ միջնադարի հայոց պատմության մեջ[7]։
|
|
Արցախը տեղագրական, լեռնագրական և բնական տեսակետներով մի աշխարհագրական ամբողջություն է կազմում, որն ամբողջական կերպարանք է տալիս այդ երկրի կյանքին։ Այսպիսով, թեև Արցախը բաժանված էր մի շարք մանր լեռնագավառների, սակայն, ընդհանուր առմամբ, ներկայացնում էր մի խիստ բնորոշ, ընդգծված ամբողջություն` տնտեսական, ազգագրական և լեզվական տեսանկյունից: |
|
Հայկական ինքնավար այս իշխանությունները 1724-1731 թվականներին ղեկավարել են Արցախի ազատագրական պայքարը Անդրկովկաս ներխուժած օսմանյան զորքերի դեմ[4], ինքնաբերաբար դաշնակցելով Իրանին[6]։
|
|
Թագաւորն Պարսից յոյժ նուազեցաւ, և ոչ իսկ երևի, և իշխանութիւն օսմանցոյն տակաւին առ մեզ ոչ է հասեալ: - Արցախի մելիքների և Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի նամակը Պետրոս I-ին, 1723 թվականի նոյեմբերի 1
|
|
Եվ հենց կենտրոնական իշխանության բացակայության այդ պայմաններում է, որ Հայոց Սղնախները, որպես ռազմաքաղաքական միավորումներ, իրականացրել են իրենց երկրամասի կառավարումը և անվտանգության ապահովումը[8]։ Իր ազատությունը պաշտպանելու նպատակով լեռնաշխարհի հայությունը դիմել է կենաց և մահու պայքարի[7]։
Գնահատելով թուրքերի դեմ մղված պայքարում հայերի բազմաթիվ ծառայությունները Իրանի Նադիր շահը 1736 թվականին ճանաչել է Արցախի մելիքների ինքնիշխանությունը և վերահաստատել նրանց դաշնային ինքնավարությունը՝ Խամսայի մելիքություններ անունով[4]։ Դիզակ գավառի տիրակալ Մելիք-Եգանը նշանակվել է Խամսայի մելիքությունների ընդհանուր կառավարիչ[7]։ Նա ուղղակիորեն ենթարկվում էր Նադիր շահի եղբայր Իբրահիմ խանին, որը նստում էր Ատրպատականի Թավրիզ քաղաքում։ Մելիք-Եգանի մոտ էին հավաքվում Արցախի հինգ մելիքությունների հարկերը և նրա միջոցով հանձնվում շահական գանձարանին[6]։
Ղարաբաղի խանության ձևավորումը խմբագրել
1744 թվականին Վարանդայի տիրակալ է նշանակվել Մելիք-Հուսեյնի ավագ որդի Մելիք-Հովսեփը, որին պարսիկները Հուսեյն էին անվանում[8]։ Նա Խաչենի տիրակալ Հասան-Ջալալյանների տան փեսան էր։ Նրա ստորագրությունն ու կնիքը պահպանվել են 1745 թվականի հուլիսի 27-ին կազմված մի պարսկերեն կալվածագրում «Վարանդայի Մելիք-Հուսեյն» ձևով։ Մելիք-Հովսեփի կրտսեր եղբայր Մելիք-Շահնազար 2-րդը, օգտվելով Նադիր շահի սպանությանը (1747) հաջորդած քաոսից, սպանել է եղբորը, կոտորել նրա ընտանիքը և իրեն հռչակել Վարանդայի մելիք։
|
|
Մելիք-Հովսեփը և Մելիք-Շահնազարը խորթ եղբայրներ էին, Հովսեփը ծնված էր Մելիք-Հուսեինի Աննա-խաթուն անունով կնոջից, որը Դիզակի իշխան Մելիք-Ավանի քույրն էր, իսկ Մելիք-Շահնազարը ծնված էր Զոհրախանումից, որը Նախիջևանի խանի աղջիկն էր, ազգով թուրք։ Մելիք-Հուսեինը նրան իբրև գերի բերեց Նախիջևանից, հետո ամուսնացավ նրա հետ: - Րաֆֆի
|
|
Շահնազարի մելիքական իշխանությունը 1748 թվականին հաստատվել է Իրանի Ալի Իբրահիմ շահի հրովարտակով։ Մելիք-Շահնազարի տմարդի արարքը նրա դեմ է հանում Արցախի մյուս մելիքներին[8]։ Այդ մելիքները՝ Գյուլիստանի Մելիք-Հովսեփը, Ջրաբերդի Մելիք-Ալլահղուլի սուլթանը, Խաչենի Մելիք-Ալլահվերդին և Դիզակի Մելիք-Եսային, միավորելով իրենց ուժերը, պաշարում են Մելիք-Շահնազարի Ավետարանոց բերդը, բայց վերահաս ձմռան պատճառով չկարողանալով գրավել՝ վերադառնում են իրենց տեղերը, գարնանը կրկին արշավելու պայմանով։ Վարանդայի մելիքը դիմում է Փանահ խանի օգնությանը, նրան հպատակվում և հավատարմության երդում է տալիս և նրա աջակցությամբ ազատվում մելիքների պատժից։ Ապա Մելիք- Շահնազարը իր աղջկան Հուրզադ խանումին, կնության է տալիս Փանահի որդուն՝ Իբրահիմ խանին, նրանց նվիրում Արցախի անառիկ բերդաքաղաք Շուշին[6][9]։ Այդպես, դարավոր հայկական բնակչություն ունեցող Արցախում, նրա սրտում առաջին անգամ հայտնվում է թուրքական ցեղերի խումբ, որը ոչ միայն բնակություն է հաստատում այնտեղ[7], այլև հիմնում Ղարաբաղի իշխանությունը, որն իր գոյության 70 տարիների ընթացքում իսկական չարիք է դառնում արցախահայության համար[4]։
Այն, որ Ղարաբաղի խանության հիմնադիրը ունեցել է քոչվորական ծագում, հաստատում են նաև ադրբեջանցի պատմաբանները։ Շուշին՝ Արցախի ամենաանառիկ բերդը, դառնում է խաների նստավայրը։ Սկսվեց այլացեղ և այլակրոն էթնիկ տարրի ներթափանցումն Արցախ[8]։
|
|
Ղարաբաղի նորահաստատ խանության համար կարևոր քաղաքական հարց էր մուսուլմանական ազգաբնակություն կազմելը երկրի այն կողմերում, ուր չկար այնպիսի տարր, որը պիտի խանական իշխանության նեցուկը դառնար։ Փանահ խանը, դավաճանությամբ սողոսկելով զուտ հայաբնակ Խամսայի երկրի սիրտը, շուտ զգաց, որ Շուշու ժայռերը դեռ բավարար հիմք չեն տիրապետություն հաստատելու համար, և նա շտապեց թուրք թափառական ցեղեր գրավել դրսից` հարևան խանություններից, խոստանալով նրանց զանազան արտոնություններ։ |
|
Վրաստանից և այլ տեղերից Ղարաբաղ փոխադրվեցին փյուսյան, կարաչարլի, ջինլի, դեմիրչիհասանլու, ղըզըլհաջիլի, սաֆիքյուրդ, բոյ ահմեդլի, սահաթլի, քենգերլու, օթուզիքի, քյաբիրլու, իգիրմիդորթ և այլ շատ թափառական ցեղեր։
Խաշնարած ցեղերի՝ Արցախ ներթափանցելուց հետո ընկած ողջ ժամանակաշրջանը հագեցած է եղել բնիկ հայերի և եկվոր էթնիկ տարրերի հակամարտությամբ։ Բերված ցեղախմբերը, առաջին հերթին, Փանահ խանի համար հուսալի դաշնակիցներ էին Արցախի՝ իրեն չենթարկվող մելիքությունների դեմ պայքարի ժամանակ։ Փանահ խանը գլխատում է Վարանդայի և Խաչենի իշխաններին ու ամրապնդում իշխանությունը[7]։
Ըստ էության, Փանահ խանին այդպես էլ չհաջողվեց իր իշխանությունը տարածել Դիզակի, Գյուլիստանի և Ջրաբերդի մելիքությունների վրա[7]։ Փանահի մահից հետո նրա որդին և հաջորդը՝ Իբրահիմ խանը (1762–1806), ստիպված էր դեռ երկար պայքար մղելու այդ ինքնիշխան հայկական մելիքությունների դեմ։ Դեռ ավելին, նորահաստատ խանության դեմ այդ մելիքությունների չմարող պայքարը հաշվի առնելով է, որ 1780-ական թվականներին Ռուսաստանում մտադրվել էին Արցախի հիման վրա վերականգնել հայոց պետականությունը՝ վերացնելով հայոց հողում հայ մելիքներից մեկի աջակցությամբ դրանից 30 տարի առաջ ստեղծված այսպես կոչված Ղարաբաղի խանությունը[8]։ Ղարաբաղի խաներին չհաջողվեց վերջնականապես ճնշել այստեղ մնացած մելիքների դիմադրությունը։ Վեճերը նրանց միջև շարունակվեցին ընդհուպ մինչև 1813 թվականին, երբ Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև կնքված Գյուլիստանի պայմանագրի համաձայն Արցախն անցավ Ռուսաստանին, իսկ 1822 թվականին Ղարաբաղի խանությունը վերացվեց[6]։
Աղվանքի կամ Գանձասարի կաթողիկոսություն խմբագրել
Աղվանից եպիսկոպոսապետություն կամ կաթողիկոսոթյունը Աղվանից եկեղեցու հոգևոր և եկեղեցավարչական գերագույն կենտրոնական իշխանությունը։ Կազմավորվել է 6-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Ընդգրկել է բուն Աղվանքի և Մեծ Հայքի Ուտիք ու Արցախ նահանգների թեմերը, ընդունել Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու գահերեցությունը։ Կառուցվածքով հար և նման էր Հայ, Վրաց, Ասորվոց և Արևելյան մյուս եկեղեցիների կաթողիկոսություններին։ Կաթողիկոսը ընտրվել է եկեղեցական բարձրագույն ժողովում՝ թեմերի առաջնորդների ու հրավիրված բարձրաստիճան աշխարհականների կողմից և ձեռնադրվել Ամենայն հայոց կաթողիկոսից։ Նա կրել է «Կաթողիկոս Աղվանից, Լփնաց և Չողայ» տիտղոսը։ Կաթողիկոսության կենտրոնը դարձել է մայրաքաղաք Պարտավը (462 թվականին հիմնել է Առանշահիկներից Վաչե Բ)։ Տարբեր ժամանակներում կաթողիկոսանիստ են եղել Կապաղակը, Ամարասի վանքը, Չարեքաբերդը,Գանձակը, Գանձասարի վանքը։
1240-ից բարձրացել է Գանձասարի եպիսկոպոսության հեղինակությունն ու դերը, որտեղ ժառանգաբար գահակալել են Հասան-Ջալալյանները (իշխանական տոհմ Խաչենում)։ 14-րդ դարից կաթողիկոսությունը տեղափոխվել է Գանձասարի վանք, սկսել է ավելի հաճախակի կոչվել ուղղակի Գանձասարի կաթողիկոսություն՝ ի հոգևորս ենթարկվելով Սուրբ Էջմիածնի Հայոց կաթողիկոսությանը։ Աղվանից կաթողիկոսությունը (Գանձասարի) տնօրինել է բուն Աղվանքի (Կապաղակ, Շաքի, Բաղախատ), և Մեծ Հայքի «Արևելից Կողմանց» (Պարտավ, Ամարաս, Ուտիք, Գարդման, Հաշու, Մեծկըվենք, Գանձասար, Բաղասական) թեմերը։ Տարբեր ժամանակներում Աղվանից կաթողիկոսությանն են ենթարկվել նաև Հաբանդի, Շամախու, Շիրվանի, Բաքվի, Դերբենդի և այլ եպիսկոպոսական թեմեր։ Աղվանից կաթողիկոսությունը հոգևոր բնագավառից բացի գործուն մասնակցություն է ունեցել հասարակական, քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կյանքին։
Աղվանից կաթողիկոսության անվանումը դարձել է սոսկ վերացական հասկացություն։ Գանձասարի կաթողիկոսությունը, հատկապես Հասան-Ջալալյանների հայրապետությամբ, եղել է Արցախում հաստատված մուսուլման խաների բռնակալության դեմ մելիքների ընդդիմության, 18-րդ դարի առաջին քառորդի հայ ազգային-ազատագրական շարժման կազմակերպիչը, ոգեշնչողն ու հոգևոր, քաղաքական կենտրոնը։ Այն վերածվել է ռուսական կողմնորոշման ուղեցույցի և ռուսական արքունիքում թուրք-պարսկական լծից ազատագրվելու հայոց իղձերի թարգմանի։ 1815 թվականին ցարական կառավարությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոսության միջնորդությամբ լուծարել է Աղվանից կաթողիկոսությունը՝ փոխարենը հաստատելով մետրոպոլիտություն։ Նախկին Աղվանից կաթողիկոսությանը ենթակա նահանգներում կազմվել են նվիրապետական տեսակետից Էջմիածնի կաթողիկոսությանը ենթակա երկու առաջնորդական թեմեր և մեկ հաջորդական վիճակ։ Այդ իրադրությունը վերջնականապես ամրապնդվել է «Պոլոժենիե»-ում (1836)։ Առաջին առաջնորդական թեմի (Շուշիի կամ Արցախի) մեջ մտել են Դիզակ, Վարանդա, Բերդաձոր, Խաչեն, Ջրաբերդ, Գյուլիստան, Շաքի, Կապաղակ, Կամբեճան, Արեշ (Արաշ), Լենքորան (Լանքարան) գավառները։ Երկրորդ առաջնորդական թեմը (Շամախի կենտրոնով) ընդգրկել է Դերբենդի (Դար-բանդ), Ղուբայի, Շամախու, Բաքվի և հարևան գավառների հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը։ Հաջորդական վիճակի կենտրոնն էր Գանձակ (Ելիզավետպոլ) քաղաքը, որին ենթարկվել են Գարդման, Փառիսոս, Զավե գավառները։ Հաջորդական վիճակն անմիջապես ենթակա էր Թիֆլիսի կոնսիստորիային։ Աղվանից կաթողիկոսության վերջին՝ Սարգիս Բ կաթողիկոսը մինչև իր վախճանը (1828) եղել է մետրոպոլիտ[10][11]։
Գյուլիստանի պայմանագիր խմբագրել
Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը ստորագրվել է Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև 1813 թվականի հոկտեմբերի 24–ին, Արցախի Գյուլիստան գյուղում, 1804-1813 թվականների ռուս–պարսկական պատերազմից հետո։ Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրով Ռուսաստանին անցան Դաղստանը, Վրաստանը՝ Քարթլին, Կախեթը, ինչպես նաև Բաքվի,Գանձակի, Դերբենդի, Շաքիի, Շիրվանի, Ղուբայի և Ղարաբաղի խանությունները։ Այսպիսով՝ հայկական Լոռու, Ղազախի, Շամշադինի ու Իջևանի, Շիրակի և Զանգեզուրի շրջանները անցան Ռուսաստանին։
_by_Anosov.jpg)
Ռուսաստանը Կասպից ծովում ռազմական նավատորմ պահելու բացառիկ իրավունք ստացավ։ Երկու երկրների վաճառականներին ազատ առևտրի իրավունք տրվեց։ Առաջադիմական նշանակություն ունեցավ Անդրկովկասի ժողովուրդների համար. նրանք ազատվեցին պարսկական և թուրքական զավթիչների մշտական արյունալի և կործանարար հարձակումներից, վերջ գտավ ֆեոդալական տարանջատվածությունը։ 1828 թվականի Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրի կնքումով Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրը չեղյալ համարվեց։
Ղարաբաղի խանությունը վերջնականապես կազմալուծվել է 1822 թվականին և դարձել Ղարաբաղի գավառ։ Այդ ընթացքում Ղարաբաղում իշխել են 3 խաներ՝
- 1747-1762 Փանահ Ալի
- 1762-1806 Իբրահիմ խան
- 1806-1822 Մեհդի ղուլու Մոզաֆֆար
Արևելյան Հայաստան 
Երևանի կուսակալություն
(1502-1724) Ղարաբաղի կուսակալություն
(1502-1726)Կարսի վիլայեթ
(1639-1878)
Թուրքիա 
Երևանի խանություն
(1747-1828) Նախիջևանի խանություն
(1747-1828)
Ղարաբաղի խանություն
(1747-1806)
Գանձակի խանություն
(1747-1804)
Հայկական մարզ
(1828-1840)Ղարաբաղի գավառ
(1806-1840)Ելիզավետպոլի գավառ
(1804-1840)
Վրացաիմերեթական նահանգի մաս
Կասպիական մարզի մաս
Կարսի մարզ
(1878-1918)Երևանի նահանգ
(1849-1918)
Ելիզավետպոլի նահանգ
(1867-1918)
Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Pavlovich, Petrushevsky Ilya (1949). Essays on the history of feudal relations in Armenia and Azerbaijan in XVI - the beginning of XIX centuries
- ↑ Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community — P. 12. — ISBN 978-0521522458
- ↑ Значение слова "Карабахское ханство" в Большой Советской Энциклопедии
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 «Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. - Л., 1949» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 30-ին.
- ↑ 5,0 5,1 Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. - М.: Академкнига, 2003. - С. 199
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Ժամկոչյան Հ.Գ. և ուր. Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև XVIII դարի վերջը
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Արցախի մելիքությունները և Ղարաբաղի խանության ծագումը
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Պարսամյան Վ.Ա. - Հայ ժողովրդի պատմություն. հատոր 2 -րդ Չ (IX- XIX դդ.)
- ↑ Bertsch Gary Kenneth Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. - Routledge, 2000. - P. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today)."
- ↑ «ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ, Աղվանից կաթողիկոսություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 25-ին.
- ↑ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 42-44։
| Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |