Հումանիզմ (լատին․՝ humanitas - մարդկայնություն, բնորոշում էր դասական գրականության ուսուցչին և ուսանողին) եզրը գիտական ոլորտում շրջանառության մեջ է դրվել գերմանացի մանկավարժ Ֆ. Նիտխամերի կողմից 1808 թվականին։

Հումանիզմը հանդես է գալիս յուրաքանչյուր մարդու կողմից սեփական հայացքների և ինքնագիտակցության միջոց համամարդկային (և ոչ գաղափարական, խմբային կամ կրոնական) արժեքների հիման վրա իր կյանքի իմաստը և կենսակերպը որոշելու բարոյական ազատության անունից։

Հումանիզմը փիլիսոփայական պատկերացումների համակարգ է բնության, մարդկային կեցության էության և իմաստի մասին, ճանաչողական գործունեության նպատակների մասին, որն արտահայտվում է փիլիսոփայական և աշխարհայացքային կատեգորիաների լեզվով։ Հումանիզմը փիլիսոփայական աշխարհայացք է, որի կենտրոնում մարդն է։

Մշակույթների բազմազանությունը թելադրում է հումանիստական գիտակցության ձևերի բազմազանություն։ Մշակույթների պատմական և ազգային տարբերությունները թելադրում են մարդկային բարեկեցության չափանիշներ և չափորոշիչներ՝ որպես հումանիզմի այս կամ այն տեսակի ուրվագծման արդյունք[1]։

Ժամանակակից Միջազգային հումանիստական և էթիկական միության կանոնադրության համաձայն հումանիզը դեմոկրատական, էթիկական կյանքի դիրքորոշում է, որը պնդում է, որ մարդկային էակները իրավունք ունեն և պարտական են պայմանավորել իրենց կյանքի իմաստն ու ձևը։

Հումանիզմը էթիկական հիմնարար դրույթների լայն կատեգորիա է, որը հաստատում է բոլոր մարդկանց արժանապատվությունը և արժեքը։ Այն հանդիսանում է բազում այլ առավել որոշակի փիլիսոփայական համակարգերի մաս և ներառված է նաև որոշ կրոկանան փիլիսոփայական դպրոցների գաղափարախոսության մեջ։

Հումանիստները հաստատում են համամարդկային էթիկան, որը հիմնված է մարդկային գոյության միասնության վրա, ենթադրելով, որ սոցիալական և մշակութային խնդիրների լուծումը չի կարող նեղ, սահմանափակ ուղղվածությամբ և միջոցներով իրականանալ։

Հումանիզմը արտահայտվում է տարաբնույթ որակներով՝ որպես էթիկական նորմա, սոցիալական իդեալ, հոգևոր արժեք, կամքի ազատություն, փոխօգնություն և համագործակցություն, մարդու իրավունքների և արժանապատվության հանդեպ հարգանք, հավասարություն և իրավահավասարություն, արդարություն, պաշտպանություն չարից և բռնությունից

։

Հումանիզմը յուրաքանչյուր անձնավորության փառաբանումը չէ, այլ անհատական և հասարակական հետաքրքրությունների վրա հիմնված պահանջատիրական և պատասխանատու վերաբերմունք նրա հանդեպ։ Խելամիտ հումանիզմը մարդուն կարգում է ոչ թե բնության տեր և տիրակալ, այլ դրա անվերջ վերափոխման վիթխարի գործընթացի մի մաս, կարևորագույն մաս, որը կոչված է կատարել բնության «ինքնագիտակցության» դերը։

Հումանիզմի «չափաքանակի», որակական հատկանիշների հարցը չունի համատարած ու վերջնական լուծում։ Հասարակության և մարդու գերակայության, անհատական և հասարակական շահի փոխազդեցության խնդիրների լուծումը կախված է ամեն տվյալ հանրույթի զարգացման կոնկրետ հանգամանքներից, պատմական անցյալից, մշակութային և ազգային սովորույթներից։

Հումանիզմը ինքն իր հետ հակասության մեջ է մտնում, երբ անհատը գերագնահատվում է հասարակությունից, որը նույնպիսի անհատներից է կազմված։ Այն վերաճում է անհատապաշտության։ Սակայն իրական հումանիզմը ողջ մարդկության, բոլոր մարդկանց հավասարության, բարեկեցության գաղափարն է կրում իր մեջ։

Պատմություն խմբագրել

Լայն իմաստով հումանիստական առաջին գաղափարների ծիլերը սկսել են ձևավորվել դեռևս նախնադարյան հասարակությունում։ Սակայն այդ ժամանակ դրանք գոյություն ունեին առանձին տարրերի տեսքով և տարածվում էին միայն սեփական ցեղի անդամների վրա։ Ժամանակակից հումանիզմի արմատները կարելի է գտնել դեռևս Ռենեսանսի մեջ և Իսլամական Ոսկե դարում, ինչպես նաև այդ երկու դարաշրջանների հունական արմատներում։

Հումանիզմի արժեքային կորիզը ձևավորվել է հիմնականում տարերային կերպով Անտիկ դարաշրջանում և հաստատվել է Վերածննդի ժամանակաշրջանում, երբ հումանիստական արժեքային համակարգը վերաիմաստավերվեց։

Անտիկ դարաշրջանում հումանիստական պատկերացումները չէին տարածվում ստրուկների և նվաճված ազգերի վրա, որոնք կազմում էին ստրկատիրական հասարակության մեծամասնությունը։ Սակայն փիլիսոփայական և էթիկական կոնցեպցիաները մարդու հոգևորության և այնպիսի որակների մասին, ինչպիսիք են բանականությունը, դատողությունը, արիությունը, առաքինությունը, երջանկության ձգտումը, արդեն հիմք էին ստեղծում հումանիստական ուսմունքի համար։ Անցումային ժամանակաշրջանում ձևակերպվեց Սենեկայի կողմից ձևակերպված որպես՝ «Մարդը մարդու համար սուրբ էակ է» թեզիսը։

Միջնադարյան դարաշրջանում հումանիստական հայացքները զարգանում էին կրոնական ուսմունքների շրջանակներում, որոնք քարոզում էին մարդկանց հավասարությունը Աստծո առջև մեղքերի քավության հարցում, իսկ առաքինությունների համար փոխհատուցումը տեղափոխում էին այլ աշխարհ։ Կրոնը սովորեցնում էր մարդու հանդեպ համատարած սիրո անհրաժեշտության մասին։

Իրական հումանիստական հայացքները ձևավորվեցին ազգերի հակաավատատիրական պայքարի և ռեֆորմացիոն շարժման ընթացքում։ Այդ հզոր հոսքերը հիմնված էին անձին կրոնական և ֆեոդալական շղթաներից ազատելու, մարդու արժանապատվության հանդեպ հարգանքի, երկրային կյանքում, այլ ոչ այն աշխարհում երջանկության հասնելու պահանջների վրա։

Վերածննդի ժամանակ հումանիզմը ձևավորվում է որպես գաղափարախոսական-սինթետիկ կոնցեպցիա, որը հիմնվում է հումանիտար գիտելիքի ողջ համակարգի զարգացման վրա։ Վերածնված հումանիզմի հիմնասյունը կայանում էր մարդու անձի, նրա արժանապատվության, բանականության և մարմնի գեղեցկության, հանդեպ հատուկ ուշադրության մեջ։ Վաղ բուրժուական հումանիզմը ժխտում էր միջնադարյան սխոլաստիկան, ձգտում էր հնարավորինս սահմանափակել կրոնական ազդեցության ոլորտը։ Մարդը հայտարարվել էր բարձրագույն և ամենակատարյալ ստեղծագործությունը աշխարհում, ով օժտված է ինքնակատարելագործման անսահման ընդունակություններով։

Ռենեսանսի մեջ են գտնվում Նոր ժամանակների տեխնոգեն քաղաքակրթության արմատները, որը հիմնված է մեխանիկական տեխնոլոգիաների և դասակարգային հավասարության, արտոնությունների, անձնական կախվածության հարաբերությունների, սոցիալական կեղեքման տարբեր ձևերի վերացման վրա։ Սակայն հումանիստական նկատառումներ ունեցող կապիտալիզմը արդյունքում ինքն է վերածվում համահումանիստական մի վիթխարի կառույցի, որտեղ կապիտալը մարդուն նպատակից վերածում է միջոցի, իսկ ազատությունը վերածվում է աշխատանքը վաճառելու ազատության։

Հումանիզմը պատմականորեն վերափոխվել է յուրաքանչյուր պատմանակ դարաշրջանի ոգու և հայացքների համապատասխան, սակայն այն միշտ պահպանում է անձի՝ որպես գլխավոր արժեքային առաջնության գաղափարը։

Ուղղություններ խմբագրել

Բազում հումանիստական միությունների առկայությունը պայմանավորում է XX և XXI դարերում հումանիզմի տարաբնույթ ձևերի գոյությունը։ Ներկայումս հումանիզմի առավել նշանակալի տեսակներն են աշխարհիկ (սեկուլյար) հումանիզմը, որը սերտ կապված է էվոլյուցիոն հումանիզմի հետ, նոոսֆերային հումանիզմը և էկոհումանիզմը և կրոնական (թեիստական) հումանիզմը։

Աշխարհիկ հումանիզմ խմբագրել

Աշխարհիկ հումանիզմը աշխարհայացք է, որը հայտարարում է մարդուն, երջանկության, զարգացան և իր դրական ընդունակությունների դրսևորման և զարգացման նրա իրավունքը որպես բարձրագույն արժեք։

Աշխարհիկ հումանիզմը հակադրվում է կրոնականությանը, չի ընդունում մարդուց և բնությունից վեր կանգնած ուժերի գոյությունը։ Այն պնդում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունակ է և պարտավոր էթիկական կյանք վարել առանց աստծո գոյության վարկածի առաջ քաշման։ Այն ժխտում է կրոնական հավատքը՝ որպես աշխարհում մարդու կողմնորոշման սկզբունքայնորեն պատրանքային միջոց։

«Աշխարհիկ հումանիզմի հռչակագրի» մեջ ամրագրված հիմնարար սկզբունքներից են.

  1. Ազատ ուսումնասիրումը. փոխազդեցության միջոցների և մամուլի ազատություն, դոգմատիկության, գրաքննության ցանկացած տեսակի անթույլատրելիություն
  2. Եկեղեցու առանձնացումը պետությունից. ի խուսափում ազատ ուսումնասիրության սկզբունքի խախտման անհրաժեշտ է առանձնացնել եկեղեցին պետությունից
  3. Ազատության իդեալ. տոտալիտարիզմի ցանկացած տեսակի անթույլատրելիություն, փոքրամասնության իրավունքների հարգման և օրենքի իշխանության իդեալ
  4. Քննադատական մտածողության վրա հիմնված էթիկա. էթիկայի անկախությունը կրոնից։ Կրոնական հայտնությունից անկախ բարոյական նորմերի հնարավորություն և անհրաժեշտություն
  5. Բարոյական կրթություն. երեխաների բարոյական կրթության և դաստիարակության անհրաժեշտություն։ Երիտասարդներին կրոնի պարտադրման անթույլատրելիություն, նախքան ինքնակամ և գիտակցված համաձայնություն տալու ունակությունը
  6. Կրոնական սկեպտիցիզմ. թերահավատ և քննադատական վերաբերմունք գերբնականի հավաստիության հանդեպ
  7. Բանականություն
  8. Գիտություն և տեխնիկա
  9. Էվոլյուցիա
  10. Կրթություն

Հռչակագրում նշվում է, որ աշխարհիկ հումանիզմը բարոյական և գիտական արժեքների ամբողջություն է, որը չի կարող և չպետք է հանգեցվի կրոնական հավատքին։ Այս ամենի հետ մեկտեղ աշխարհիկ հումանիստները պաշտպանում են հավատացյալների զգացմունքների հարգանքի, խղճի ազատության սկզբունքները։ Նրանք հանդես են գալիս ինչպես կրոնական, այնպես էլ հումանիստական աշխարհայացքների քաղաքականացման և դրանք գաղափարախոսության վերածելու դեմ։

Կրոնական հումանիզմ խմբագրել

Կրոնական հումանիզմը իրենից ներկայացնում է հումանիզմի գաղափարների կրոնականացման լայն տիրույթ. տրանսցենդենտալի անշեղ առաջնայնությունը պահպանելով հումանիզմը այս կամ այն կրոնական ուսմունքի մեջ ներառելու փորձերից սկսած մինչև տրանսցենդենտալի հանգեցումը աշխարհիկին և այսկողմնաինին։

Ըստ Նիկոլայ Բերդյաևի քրիստոնեական հումաիզմի վաստակն այն է, որ նա ազատեց մարդուն «տարերային ցածրագույն բնության իշխանությունից» և ոտքի կանգնեցրեց որպես «ինքնուրույն հոգևոր էակ»։ Հենց քրիստոնեությունն է մարդուն առաջ քաշել և տեղադրել աշխարակարգի կենտրոնում։ Քրիստոնեությանն ենք պարտական մարդակենտրոնությամբ։

  Միայն քրիստոնեությունն է տվել ... մարդակենտրոն զգացում, որը նոր ժամանակերի հիմնական շարժիչ ուժը հանդիսացավ։
- Նիկոլայ Բերդյաև
 

Տրանսհումանիզմ խմբագրել

Թվում է, թե [վերջապես] վրա է հասել հավերժ վայելքների ժամանակը, մարդիկ, իհարկե ոչ բոլորը, բայց առաջադեմ երկրներում, միանշանակորեն ընկել են Հումանիստական դրախտ...... [Սակայն] տեխնիկայի առաջընթացը տանում է այն բանին, որ արդեն պետք է ոչ թե բազմոցը հարմարացնել մարդուն, այլ մարդուն հարմարացնել անընդհատ կատարելագործվող բազմոցին[2]։

XIX դարի սկզբին ճգնաժամային վիճակում գտնվող հումանիստական և մարդաբանական խնդիրների ուսումնասիրության արդյունքում առաջացավ է տրանսհումանիզմը։ Տրանսհումանիստական պարադիգմայի սկզբունքային տարբերությունն այն է, որ երկրի վրա այժմ գոյություն ունեցող մարդը այլևս չի համարվում էվոլյուցիայի գագաթնակետ, ոչ էլ իր սեփական գործունեության նպատակ։ Հիմնավորվում է, որ մարդը կարող է և պետք է կատարելագործվի՝ կտրուկ կերպով բարելավելով սեփական ֆիզիկական ուժերը և մտավոր կարողությունները, վերացնելով հիվանդությունները, ծերացումը և մահը։

Տրանսհումանիզմի դրսևորում է «մարդու նախագծման/կառուցման» տեսությունը։

Եթե մարդը նույնիսկ հիմա մեղավոր է որպես «գործոն» և տեխնոլոգիայի գլխավոր խնդիրը նրան ամեն տեղից հեռացնելն է, նույնիսկ կրթության և բժշկության ոլորտներից, ապա այլևս ինչո՞ւմ և որտե՞ղ է պետք մարդը։

Վ. Ա. Կուտիրյովը։

Տեխնոկրատիզմը, գրում է Ա.Վ. Իստյուֆեևը, ենթադրում է մասնակիություն, միակողմանիություն, դաժանություն, միանշանակություն, միջոցը որպես նպատակ դիտարկելու միտում և հանդես է գալիս ժամանակակից դոգմատիկ, մեխանիկական աշխարհայացքի և գործունեության տեսքով։ Բնության հետ այսպիսի փոխազդեցության ձևը, որը հիմնված է մեխանիկական սկզբունքների վրա և զետեղված է տեխնիկայի մեջ, մարդուն վարքի և մտածողության որոշակի ձև է թելադրում [3]։

Հեղինակը նշում է, որ մարդու տեխնոկրատական իդեալը ընդգրկում է նրա դրական հատկությունների բազմակողմանիությունը, որոնք սակայն կոպտորեն, մեխանիկորեն միացված են առանձին գծերի տեսքով։ Այս դեպքում մարդը հանդես է գալիս որպես համակարգի պտուտակ, որը չունի սեփական ոչ մի արժեք։ Տեխնիկան, իր հերթին, պատկերվում է որպես վերսոցիալական և վերմադրկային երևույթ, որը ունի իր ներքին տրամաբանությունը և զարգացման սեփական օրենքները, օրինաչափությունները։

Տրանսգումանիզմի մեջ շատ գիտնական-փիլիսոփաներ տեսնում են տեխնիկայի կողմի մարդու սրտկացման, կլանման վտանգը, մարդու օտարացման մի նոր հնարավորություն։ Նրանք ահազանգում են, որ մարդը նոր հասարակությունում արդեն չի լինի սեփական զարգացման իմաստի կրողը, այլ կենթադրվի որպես տեխնիկական առաջընթացի մարդկային գործոն, երկրորդային տարր։ Տրանսհումանիզմի դեմ հանդես եկող փիլիսոփաները ընդգծում են, որ ելույթ են ունենում ոչ թե զուտ առաջընթացի, այլ կույր առաջընթացի[2]։ Խոսքը պետք է գնա, պնդում են նրանք, այնպիսի զարգացման մասին, որի դեպքում զարգացող համակարգը պահպանի իր կայունություն, էությունը։ Նրանք ահազանգում են դեանտրոպոլոգիզացիայի վտանգի մասին, որը կայանում է այն բանում, որ մեր ժամանակների տեխնիկական առաջընթացը ավելի արագ է ընթանում, քան սոցիալականը և մշակությաինը[3]։

Ա.Վ. Իստյուֆեևը առաջարկում է չորս քայլ համատարած տեխնոկրատացումից և ապահումանիզացիայից խուսափելու համար։

  1. վերադառնալ մարդու ամբողջականությանը
  2. վերականգնել նրա բովանդակային ամբողջականությունը՝ բազմակողմանիության իդեալի տեսանկյունից
  3. հասնել «մարդ-գոյության պայմաններ» համակարգի ամբողջականության
  4. հասնել մարդու մասին գիտության ամբողջականության և միասնականության։

Գրականություն խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Судьбы социального гуманизма в современном мире. Философская антропология и гуманизм. Коллективная монография. Владимир: ВГПУ, 2004. С.
  2. 2,0 2,1 Кутырев В.А.: Как и куда сдвигается гуманитарная парадигма?"
  3. 3,0 3,1 Истюфеев А.В. Кризис гуманизма в условиях современной техногенной цивилизации. vestnik.osu.ru/2007_7/9.pdf
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 638