Հոմոլոգիական շարքեր

Հոմոլոգիական շարքեր, օրգանական միացությունների խմբեր, որոնք ունեն քիմիական միանման հատկություններ և կառուցվածք, բայց տարբերվում են ածխաջրածնային ռադիկալի բաղադրության մեջ մտնող մեկ կամ մի քանի մեթիլենային խմբով։

Մեթիլենային խումբը $(-CH2-)$ կոչվում է հոմոլոգիական տարբերություն։

• Մեթանը $(CH_{4})$,
• էթանը $(C_{2}H_{6})$,
• պրոպանը $(C_{3}H_{8})$ և այլն կազմում են $(C_{n}H_{2}n+_{2})$ ընդհանուր բանաձևով հագեցած ածխաջրածինների (ալկանների),
• էթիլենը $(C_{2}H_{4})$,
• պրոպիլենը $(C_{3}H_{6})$,
• բութիլենը $(C_{4}H_{8})$ և այլն,

՝ մոլեկուլում մեկ կրկնակի կապով $(C_{n}H_{1}0)$ ընդհանուր բանաձևով չհագեցած ածխաջրածինների (ալկենների) հոմոլոգիական շարքեր։

Հայտնի են նաև հագեցած միատոմ սպիրտների, հագեցած միահիմն թթուների հոմոլոգիական շարքեր, համապատասխանաբար՝ $(C_{n}H_{2}n+_{1}OH)$ և $(C_{n}H_{2}n+_{1}COOH)$ ընդհանուր բանաձևերով և այլն։

Հաճախ հոմոլոգիական շարքեր անվանում են ըստ շարքի առաջին անդամի (մեթանի հոմոլոգիական շարքեր, էթիլենի հոմոլոգիական շարքեր և այլն)։

Հատկություններ

Յուրաքանչյուր հոմոլոգիական շարքերի միացությունների (հատկապես միջին անդամների) համար բնորոշ է ֆիզիկական որոշ հատկությունների համեմատաբար օրինաչափ փոփոխություն։ Այսպես, հոմոլոգիական շարքերի միջին մասում հարևան անդամների (չճյուղավորված շղթայով միացությունների համար) եռման ջերմաստիճանների տարբերությունը մոտավորապես 20-25 °C է (հոմոլոգիական շարքերի բարձր անդամների մոտ այդ մեծությունն աստիճանաբար նվազում է)։ Օրինակ, ուղիղ շղթայով սպիրտները՝

• նպրոպիլսպիրտը՝ $(CH_{3}CH_{2}CH_{2}OH)$,
• նբուտիլսպիրտը՝ $CH_{3}(CH_{2})_{2}CH_{2}OH$,
• նամիլսպիրտը՝ $CH_{3}(CH_{2})_{3}CH_{2}OH$,
• նհեքսիլսպիրտը՝ $CH_{3}(CH_{2})_{4}CH_{2}OH$,

եռում են համապատասխանաբար՝ 97, 4, 117, 7, 137, 8 և 157, 2 °C-ում։ Հոմոլոգիական տարբերության հետ կապված բաղադրության փոփոխությանը համապատասխանում է նաև մոլեկուլային ծավալի (մոտ 22), այրման ջերմության (150-160 կկալ), մոլեկուլային ռեֆրակցիայի (4, 6) հաստատուն աճ։

Իզոլոգիական շարքեր իրենց հասկացությամբ հոմոլոգիական շարքերին մոտ են իզոլոգիական և գենետիկական շարքերը։ Իզոլոգիական շարքերը հավասար թվով ածխածնի ատոմներ և ֆունկցիոնալ խմբեր պարունակող միացությունների խմբեր են, որոնք տարբերվում են իրենց չհագեցվածության աստիճանով։

Օրինակ՝ էթանի իզոլոգիական շարքը կազմում են՝

• էթանը $(CH_{3}-CH_{3})$,
• էթիլենը $(CH_{2}=CH_{2})$,
• ացետիլենը $(CH=CH)$։

Իզոլոգիական շարքեր են առաջացնում նաև ալիցիկլիկ և հեաերոցիկլիկ միացությունները, օրինակ՝ ցիկլոհեքսենը, ցիկլոհեքսադիենը, բենզոլը։

Գենետիկական շարքերը հավասար թվով ածխածնի ատոմներ պարունակող օրգանական միացությունների խմբեր են, որոնք ունեն տարբեր ֆունկցիոնալ խմբեր։

Օրինակ, էթանի գենետիկական շարքը կազմում են՝

• էթանը $(CH_{3}-CH_{3})$,
• էթիլքլորիդը $(CH_{3}-CH_{2}Cl)$,
• էթիլսպիրտը $(CH_{3}CH_{2}OH)$ և այլն։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 540)։