Վիքիպեդիա

Հոլոքոստն Էստոնիայում

Հոլոքոստն Էստոնիայում, գերմանացի նացիստների ու կոլաբորացիոնիստների կողմից հրեաների հալածանքներն ու ոչնչացումն օկուպացված Էստոնիայի տարածքում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, նացիստների ու նրանց դաշնակիցների՝ հրեաների ոչնչացման ընդհանուր քաղաքականության մաս։ Երբեմն այդ հանցագործության մաս է համարվում նաև գնչուների ոչնչացումը։

Էստոնիայում ոչնչացվել է 7500-ից մինչև 8500 հրեա (այդ թվում 963 տեղացիներ, մյուսները եղել են օտարերկրացիներ)[1][2] և 400-ից մինչև 1000 գնչու[3]։ Ըստ Էստոնիայի արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնական տվյալների՝ գերմանական օկուպացիայի ընթացքում հանրապետության տարածքում սպանվել է Էստոնիայի շուրջ 8000 բնակիչ և այլ երկրներից բերված շուրջ 20 հազար մարդ, այդ թվում նաև խորհրդային ռազմագերիներ[4]։

Նախքան պատերազմն Էստոնիայում ապրող հրեաների 57 %-ը տարհանվել է, 10 %-ը՝ արտաքսվել, 11 %-ը եղել է բանակում, 22 %-ը մնացել է երկրում ու զոհվել[5]։

Հրեաները նախապատերազմյան Էստոնիայում խմբագրել

1934 թվականին Էստոնիայում, ըստ մարդահամարի տվյալների, հրեաների թվաքանակը կազմել է 4381 մարդ (ընդհանուր բնակչության 0,4 %-ը)։ Նրանցից Տալլինում ապրել է 2203 մարդ, Տարտուում՝ 920։ Նրանց 57,4 %-ն զբաղվել է առևտրով, 30,7 %-ն աշխատել է արդյունաբերության բնագավառում կամ զբաղվել արհեստներով, 9,9 %-ը եղել է ազատ մասնագիտությունների ներկայացուցիչ։ Գոյություն են ունեցել հասարակական, քաղաքական ու մարզական հրեական բազմաթիվ կազմակերպություններ[6]։ 1940 թվականին Էստոնիայի՝ Խորհրդային Միությանը միացվելուց հետո այդ կազմակերպությունները փակվել են։ Բազմաթիվ հրեաներ տուժել են ազգայնացման ժամանակ[6]։

Պատմաբաններ Անտոն Վայս-Վենդտն ու Մեելիս Մարիպուուն պնդում են, թե Խորհրդային Միության կողմից Էստոնիայի օկուպացումից հետո աճել է էստոնացիների բացասական տրամադրվածությունը հրեաների նկատմամբ։ Մարիպուուն դա կապում է այն հանգամանքի հետ, որ հրեաների մի մասն ակտիվորեն մասնակցել է խորհրդային իշխանությունների իրականացրած քաղաքականությանն Էստոնիայում։ Վայս-Վենդտը ենթադրում է, թե դա տեղի է ունեցել հիմնականում այն պատճառով, որ միջին ու բարձր մակարդակի ղեկավար պաշտոնների մի մասն զբաղեցրել են հրեաներ ԽՍՀՄ-ից։ Վայս-Վենդտի կարծիքով՝ հրեաների մեծ մասը վախեցել է բոլշևիկներից գրեթե նույնքան, որքան նացիստներից[7][8]։

1941 թվականի հունիսի 14-ին էստոնացիների ու այլ ազգությունների ներկայացուցիչների հետ միասին Խորհրդային Միության հեռավոր տարածաշրջաններ են արտաքսվել[9] 439 հրեաներ, որ կազմել են Էստոնիայի ողջ հրեա բնակչության ավելի քան 10 %-ը[7][10][11]։ Այսպիսով՝ տոկոսային հարաբերությամբ դիտարկելիս արտաքսման արդյունքում հրեաներն ավելի շատ են տուժել, քան էստոնացիները։ Արտաքսված հրեաները խուսափել են նացիստների ու նրանց դաշնակիցների կողմից հետագա ոչնչացումից[12], սակայն նրանց մի մասը մահացել է բանտերում ու խորհրդային ճամբարներում[7]։

Անտոն Վայս-Վենտը, համեմատելով խորհրդային իշխանությունների կողմից արտաքսված և նացիստների կողմից սպանված հրեաների թվաքանակը, գրում է, թե որոշակի չափազանցությամբ կարելի է խոսել «թաքնված Հոլոքոստի» մասին խորհրդային բռնաճնշումների ժամանակ, չնայած գերմանացիներն իրականացրել են լիակատար ոչնչացում, իսկ խորհրդային իշխանությունները՝ մաքրում ընտրությամբ[7]։

Պատերազմի ընթացքում խմբագրել

Հոլոքոստն Էստոնիայում բաժանվում է երեք փուլի[2].

  • Էստոնացի հրեաների ոչնչացում (1941 թվականի օգոստոս – 1942 թվականի հունվար),
  • Էստոնիա բերված օտարերկրացի հրեաների գնդակահարություններ (1942 թվականի գարուն – 1943 թվականի գարուն, հիմնականում Կալևի Լիյվայում),
  • Էստոնիա բերված օտարերկրացի հրեաների օգտագործումը համակենտրոնացման ճամբարներում հարկադիր աշխատանքներ կատարելու համար երկրի հյուսիս-արևելքում և նրանց հետագա ոչնչացում (1943 թվականի գարուն – 1944 թվականի գարուն)։

Օկուպացում գերմանական զորքերի կողմից խմբագրել

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ՝ 1941 թվականի օգոստոսի 22-ին, գերմանական զորքերն սկսել են Էստոնիայի օկուպացումն ու մինչև սեպտեմբերի սկիզբ գրավել են երկիրը։ Մինչ այդ խորհրդային զորքերի՝ գերմանացիներին ցույց տված դաժան դիմադրության արդյունքում շուրջ 2000-3000 էստոնացի հրեաներ (երկրի հրեա բնակչության մոտավորապես երկու երրորդը) կարողացել են տարհանվել Խորհրդային Միության հեռավոր շրջաններ[1][2][13][14]։ Ըստ անվտանգության ոստիկանության տվյալների՝ օկուպացված տարածքում մնացել է 921 հրեա (468 տղամարդ և 453 կին)[8][15], ըստ А այնզատցխմբի զեկույցի՝ 963 հրեա[8], ըստ ժամանակակից պատմաբանների՝ 950-1000[16][17]։

Էստոնիայում մնացած հրեաներն ապրում էին հիմնականում Տալլինում, Տարտուում և Պյառնուում[8]։ Ըստ Անտոն Վայս-Վենդտի՝ այդ հրեաների՝ մնալու որոշման կայացման վրա ազդել են մի շարք գործոններ, ինչպիսիք են նացիստների կողմից հրեաների հալածանքների վերաբերյալ վատ տեղեկացվածությունն ու հիշողությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին, որի ընթացքում հրեաների նկատմամբ գերմանացիների վերաբերմունքը եղել է բավական դրական։ Ստալինյան բռնաճնշումներից տուժած շատ հրեաներ նույնիսկ կարծում էին, թե գերմանացիները գալը կարող է լավացնել իրենց վիճակը[7]։

1941 թվականի սեպտեմբերի 11-ին գերմանական իշխանությունները հրապարակել են հրաման հրեաների իրավունքների սահմանափակման վերաբերյալ. նրանք պարտավորվել են հագուստի վրա կրել դեղին աստղ, իրավունք չունեին օգտվել հասարակական տրանսպորտից, հաճախել դպրոց, քայլել մայթերով[18]։ Հրեաների ունեցվածքը բռնագրավվել է իշխանությունների կողմից[6]։

Հանրապետության տարածքը վերածվել է «Էստոնիա» գլխավոր կոմիսարիատի (գերմ.՝ Generalbezirk Estland) ՍԱ օբերգրուպենֆյուրեր Կարլ Լիտցմանի ղեկավարությամբ և «Օստլանդ» ռայխկոմիսարիատի կազմում, որը ղեկավարում էր Հենրիխ Լոզեն։ Գլխավոր կոմիսարիատն իր հերթին բաժանվել է յոթ շրջանների (գերմ.՝ gebiet), որոնք գլխավորում էին գեբիտսկոմիսարները։ Ստեղծվել է նաև տեղական վարչություն Հյալմար Մյաեի գլխավորությամբ։ 1941 թվականի օգոստոսին «Էստոնիա» գլխավոր կոմիսարիատի անվտանգության ոստիկանության և անվտանգության ծառայության պետ է նշանակվել ՍՍ օբերֆյուրեր Հինրիխ Մյոլլերը։ Անվտանգության ծառայությունը բաժանվել է Ա խմբի (գերմանական, ՍՍ հաուպտշտուրմֆյուրեր Կորտկամպ) և Բ խմբի (էստոնական, մայոր Այն-Էրվին Մերե, ապա ՍՍ հաուպտշտուրմֆյուրեր Յուլիուս Էննոկ)։ Էստոնական բաժինները ենթարկվում էին համապատասխան գերմանականներին[19]։

Ռազմական իշխանություններից քաղաքացիականներին լիազորությունները փոխանցվել են 1941 թվականի դեկտեմբերի 5-ին[20]։

Էստոնացի հրեաների ոչնչացում (1941) խմբագրել

 
Գերմանական Ա այնզատցխմբի քարտեզ-հաշվետվությունը, որում Էստոնիան նշված է որպես «յուդենֆրայ»

Էստոնիայի քաղաքներում հրեաների ոչնչացմամբ զբաղվել են ՍՍ զորքերը, տեղական քաղաքական ոստիկանությունը, անվտանգության ոստիկանությունն ու էստոնական «Օմակայտսե» ռազմականացված կազմակերպության զորաբաժանումները։ «Օմակայտսեն» ու քաղաքական ոստիկանությունը գլխավորում էր Յոհաննես Սոոդլան։ «Ա» այնզատցխմբի զորաբաժանումներն Էստոնիայում հայտնվել են 1941 թվականի հուլիսի 10-ին։ Արդեն նույն թվականի օգոստոսին ոչնչացված էին Տարտուում մնացած բոլոր հրեաները հրեաները՝ մոտ 40-50 մարդ[6]։ Պյառնուում հրեա տղամարդիկ սպանվել են օկուպացիայի առաջին օրերին, կանայք ու երեխաները՝ վեց շաբաթ անց; Ապա սկսվել է Տալլինի հրեաների ոչնչացումը[6][11]։

1941 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ՍՍ շտանդարտենֆյուրեր, 1Ա այնզատցթիմի հրամանատար Մարտին Զանդբերգերի տված կարգադրության համաձայն՝ հրեաներից Էստոնիայի «մաքրումը» հանձնարարվել է Օմակայտսե զորաբաժանմանը։ Այդ հրամանը համաձայնեցվել էր Զանդբերգերի անմիջական ղեկավարի՝ Ա այնզատցխմբի հրամանատար, բրիգադեֆյուրեր Վալտեր Շտալեկերի հետ[8]։ Մինչ սեպտեմբերի 20-ն ավարտվել է Տալլինում մնացած հրեաների ցուցակների կազմումը[11]։

Էստոնիայում հրեաների ոչնչացումը կատարվել է առանց կոտորածների ու գետտոների ստեղծման, ի տարբերություն Լիտվայի ու Լատվիայի։ Յուրաքանչյուր ձերբակալվածի համար ոստիկանությունն անցկացրել է նրա «հանցագործությունների» «կեղծ օրինական» հետաքննություն[1][2]։ Հանցագործություն է համարվել հրեա ժողովրդին պատկանելը[11]։

Ա այնզատցխմբի՝ 1941 թվականի հոկտեմբերի 12-ի հաշվետվությունում նշվել է, որ «տարերային հակասեմականության ցույցերը տեղ չունեն» չնայած գերմանացիների կողմից կատարված սադրանքներին[21]։ Տալլինում ձերբակալված հրեա տղամարդիկ տեղավորվել են Կենտրոնական բանտում, իսկ կանայք ու երեխաները՝ Հարկու համակենտրոնացման ճամբարում։ Հետագայում նրանք բոլորը սպանվել են։ Հրեաների սպանությունների ստույգ վայրերը մնացել են անհայտ[11]։

Նախքան սեպտեմբերի 10-ին Զանդբերգերի կարգադրությունն էստոնացի հրեաների ձերբակալություններն ու սպանությունները կատարվել են թիկունքի ընդհանուր մաքրման շրջանակներում գերմանական զորքերի կողմից այդ տարածքների գրավումից անմիջապես հետո և գերմանական ռազմական իշխանությունների հրամանով։ Գնդակահարությունները կատարվել են էստոնացի կոլաբորացիոնիստների կողմից գերմանացիների վերահսկողությամբ։ Այդ ընթացքում ձերբակալվել ու գնդակահարվել են հիմնականում հրեա տղամարդիկ։ Մինչ Զանդբերգերի հրամանի հրապարակումը Տարտուի և Պյառնուի հրեաների մեծ մասն արդեն սպանված էր։ Տալլինցի սպանված հրեաների թիվը ստույգ հայտնի չէ։ Մեելիս Մարիպուուն ենթադրել է, որ Տարտուի շուրջ 100 հրեաներ, որոնք պատերազմի սկզբում հայտնվել էին Տալլինում, գերմանացիների կողմից հաշվառվել են որպես տալլինիցի հրեաներ[8]։

Գնդակահարությունների նախապատրաստությունը Մարիպուուն Տալլինի բանտի օրինակով ներկայացրել է հետևյալ կերպ։ Անվտանգության ոստիկանություն բանտին է փոխանցել մահապատժի վերաբերյալ դատավճռի փաստաթղթերը, գնդակահարության նախօրեին բանտի պետը կամ նրա տեղակալը ցուցակները փոխանցել է պահակախմբի պետի հերթապահ տեղակալին, և նա դատապարտյալներին տեղափոխել է մահապարտների խուց։ Առավոտյան քաղաքական ոստիկանության հատուկ խումբն անվտանգության ոստիկանության ներկայացուցիչների հետ միասին վերցրել է կալանավորներին, որոնց թողել են միայն ներքնաշորերով, ձեռքերը կապել մեջքի հետևում և 10-15 մարդու կապել իրար հետ։ Ցուցակներն ստուգելուց հետո հատուկ խումբը մահվան դատապարտվածներին բեռնատարով տարել է քաղաքից դուրս և գնդակահարել։ Տալլինի հրեա բնակիչների երկու երրորդը սպանվել է մինչև 1941 թվականի հոկտեմբերի 6-ը[8]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 15-ին Ա այնզատցխմբի գործունեության մասին հաշվետվության մեջ ասվում է[16]. «Արական սեռի 16 տարեկանից բարձր բոլոր հրեաների ձերբակալությունը գրեթե ավարտված է։Նրանք բոլորը ոչնչացվել են ինքնապաշտպանության էստոնական ուժերի կողմից 1Ա զոնդերթիմի վերահսկողությամբ։ Բացառություն է արվել միայն բժիշկների ու յուդենրատի անդամների համար, որոնք առանձնացվել են զոնդերթիմի կողմից»։

Էստոնացի հրեաների ոչնչացման գործում կարևոր դերակատարում են ունեցել գերմանական անվտանգության ոստիկանությունն ու էստոնական քաղաքական ոստիկանությունը։ Ձերբալակության վերաբերյալ հրամանները տվել են Զանդբերգերը կամ նրա տեղակալները։ Ձևական հետաքննությունն անցկացրել է քաղաքական ոստիկանությունը։ Վերջինս էլ կայացրել է դատավճիռը, սակայն Մեելիս Մարիպուուն ընդգծում է, որ այդ դատավճիռը նախապես որոշված էր և վերահսկվում էր գերմանական անվտանգության ոստիկանության կողմից։ Զանգվածային գնդակահարություններին մասնակցած էստոնացիներից Մարիպուուն նշում է քաղաքական ոստիկանության պետ Ռոլանդ Լեպիկին, որ գնդակահարվել է գերմանացիների կողմից 1941 թվականի դեկտեմբերին։ Լեպիկից բացի Տարտուում զանգվածային գնդակահարություններ կազմակերպել են նաև հատուկ հանձնարարությունների սպա, կապիտան Ալեքսանդր Կոոլմեյստերը և գերմանական դաշտային հրամանատարության գլխավոր ֆելդֆեբել Ֆրից Գիզենը։ Պյառնուում դրանով զբաղվել են կապիտաններ Վիլլեմ Ռայդն ու Արկադի Վալդինը, Տալլինի բանտում՝ քաղաքական ոստիկանության աշխատակից Էրվին Վիկսը[8]։

Մինչ 1942 թվականի հունվարի վերջ Էստոնիայի օկուպացված տարածքում մնացած գրեթե բոլոր հրեաները սկանված էին։ 1942 թվականի հունվարի 31-ին անվտանգության ոստիկանությունն ու անվտանգության ծառայությունը զեկույց են ուղարկել Բեռլին, որում հայտնել են, որ «Էստոնիան արդեն լիովին մաքրված է հրեաներից»։ Այդպիսով՝ Եվրոպայում առաջինն Էստոնիայում է իրականացվել «հրեական հարցի վերջնական լուծումը»։ Էստոնիան հայտարարվել է «յուդենֆրայ»[16]։

Տարբեր տվյալների համաձայն՝ ընդհանուր առմամբ սպանվել է 921-ից մինչև 963 էստոնացի հրեա[1][8]։ Պատերազմից հետո Էստոնիայի տարածքում կենդանի մնացած հրեաների թվաքանակը չի գերազանցել տասներկուսը[17]։

Օտարերկրացի հրեաների ոչնչացումն Էստոնիայում (1942-1943) խմբագրել

 
Հուշարձան Կալևի Լիյվայում կատարված գնդակահարությունների վայրում

1942 թվականի հունվարին Բեռլինում անցկացված Վանզեի կոնֆերանսից հետո, որում հաստատվել է Եվրոպայի հրեաների ոչնչացման ծրագիրը, էստոնական քաղաքական ոստիկանությունում գեստապոյի օրինակով ստեղծվել է Բ-IV հատուկ բաժինը Յուլիուս Էննոկի ղեկավարությամբ։ Օտարերկրացի հրեաների ոչնչացման նպատակով Էստոնիայի տարածքում ստեղծվել են շուրջ քսան համակենտրոնացման ճամբարներ, որոնցից ամենամեծը եղել է Կլոոգան[10]։

Երկրում «հրեական հարցի» լուծումից հետո էստոնական ոստիկանական բաժանմունքները մասնակցել են հրեաների լիկվիդացմանը, որոնք Էստոնիա էին տեղափոխվում Եվրոպայի տարբեր երկրներից, հիմնականում Չեխիայից։ 1942 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Ռաազիկու վայր է հասել 1000 հրեաներով էշելոնը Տերեզիենշտադտ գետտոյից։ Հրեաներ տեղափոխող ևս մեկ էշելոն եկել է Գերմանիայից[1]։

Աշխատանքների համար չընտրված մինչև 3000 հրեաներ տարվել են Կալևի Լիյվա ու գնդակահարվել[17], աշխատանքի համար պիտանիներն ուղարկվել են հարկադիր աշխատանք կատարելու Յագալա ճամբարում, որի պարետն էր էստոնացի Ալեքսանդեր Լաակը[17]։ Չեխիայից բերված հրեաներից բացի Կալևի Լիյվայում սպանվել են նաև Գերմանիայից ու այլ երկրներից բերված հրեաներ[18], գնչուներ ու խորհրդային ռազմագերիներ։ Յագալա ճամբարի կալանավորները նույնպես հետագայում գնդակահարվել են Կալևի Լիյվայում[15]։

1943 թվականին գնդակահարություններն ավարտվել են, և դրանց անցկացման վայրերը քողարկվել են. տեղանքը հարթեցվել է, և անտառ տնկվել։ Զանգվածային թաղումների վայրերը պատահաբար հայտնաբերվել են միայն 1961 թվականին։ Կալևի Լիյվայում ենթադրաբար գնդակահարվել է ընդհանուր առմամբ երեքից մինչև վեց հազար մարդ[15]։

Օտարերկրացի հրեաների հարկադիր աշխատանքն ու ոչնչացումը Էստոնիայի հյուսիս-արևելքում գտնվող ճամբարներում (1943-1944) խմբագրել

1943 թվականի մարտի 16-ին Հերման Գյորինգը գաղտնի հրաման է տվել Էստոնիայում վերականգնել թերթաքարի արդյունահանումն ու մշակումը։ Դրանից հետո Էստոնիա տեղափոխված հրեաները զանգվածային կերպով օգտագործվել են հարկադիր աշխատանքներում «Վայվարա» համակարգի ճամբարներում, որ ստեղծվել են նացիստների կողմից Էստոնիայի հյուսիս-արևելքում։ Համակարգը ենթարկվել է ՍՍ տնտեսական ու տնտեսվարական գործունեության գլխավոր վարչությանը։ Այդ համակարգի առանձին մասնաճյուղ է եղել Տալլինի մոտ տեղակայված Կլոոգա ճամբարը[22]։ «Վայվարա» ճամբարային համակարգն ստեղծվել է գերմանացի սպաներ Հանս Օմեյերի (գերմ.՝ Hans Aumeier), Օտտո Բրեննեի (գերմ.՝ Otto Brennais) և Ֆրանց ֆոն Բոդմանի (գերմ.՝ Franz von Bodman) հրամանատարության ներքո։

Պատմաբան Անտոն Վայս-Վենդտը գրում է, թե Էստոնիայում հրեաների հարկադիր աշխատանքի համար նախատեսված ճամբարները կարևոր դեր են կատարել՝ հետաձգելով շատ հրեաների մահը, ինչպես նաև Գերմանիային մատակարարելով սինթետիկ նավթ, որ ստացվում էր թերթաքարային ձյութից Էստոնիայի հյուսիս-արևելքում[23]։

1943-1944 թվականներին Լատվիայից, Լիտվայից ու Լեհաստանից Կլոոգա և Վայվարա համակենտրոնացման ճամբարներ են ուղարկվել շուրջ 10 հազար հրեաներ ֆիզիկական ծանր աշխատանք կատարելու համար։ Հինգից վեց հազարը սանվել են կամ զոհվել[2]։ Այսպես, «Էրեդա» ճամբարում 1944 թվականի հունիսի 24-27-ին գնդակահարվել են 1390-1400 հրեաներ, այսինքն՝ բոլոր կալանավորները։ Նրանց մարմիններն այրվել են[24]։ 1944 թվականի սեպտեմբերի 19-23-ին Կլոոգայում կատարվել է կալանավորների զանգվածային սպանություն[16][18]. ըստ Վայս-Վենդտի ներկայացրած տվյալների՝ զոհվել է 1634 հրեա և 150 խորհրդային ռազմագերի։ Ճամբարում պահակություն է արել 300 մարդ էստոնական 287-րդ և 290-րդ ոստիկանական գումարտակներից։ Ճամբարի գործունեության հետ կապված մյուս բոլոր հարցերի վերահսկողությամբ զբաղվել են գերմանացիները[1]։

Էստոնիա տեղափոխված օտարերկրացի հրեաների վերջին խոշոր խումբը եղել է այսպես կոչված «Պահակախումբ 73»-ը։ 1944 թվականի մայիսին 878 ֆրանսիացի հրեաներ Դրանսի համակենտրոնացման ճամբարից ուղարկվել են Մերձբալթիկա։ Նրանցից շուրջ 300 մարդ տարվել է Տալլինի Կենտրոնական բանտ։ Ողջ խմբից կենդանի է մնացել քսանից մի քիչ ավելի մարդ, որ ուղարկվել են Լասնամյաե ճամբար, իսկ մյուսները սպանվել են[25][26][27]։

1944 թվականի օգոստոսին խորհրդային բանակի առաջխաղացման պատճառով Էստոնիայի տարածքում գտնվող ճամբարներում կենդանի մնացած հրեաները Բալթիկ ծովով ուղարկվել են Շտուտհոֆ համակենտրոնացման ճամբար, որ տեղակայված էր Դանցիգի մոտ[6][28]։ Սեպտեմբերին Կարմիր բանակի կողմից ռազմաճակատի ճեղքումից հետո Էստոնիայում մնացած հրեաների մեծ մասն սպանվել է[29]։

Հոլոքոստն Էստոնիայում։ Վայվարա ճամբարների ցանցի լիկվիդացումը։

Վայվարա ճամբարների ցանցի լիկվիդացումը, որ տեղի է ունեցել 1944 թվականի հուլիսից սեպտեմբեր, ըստ Մեելիս Մարիպուուի[29] և Յադ Վաշեմ ինստիտուտի[24] տվյալների, կատարվել է հետևյալ կերպ.

  Արտաքին պատկերներ
Կլոոգա ճամբարի կալանավորների մարմինների նախապատրաստումը այրման
  Լուսանկար Յադ Վաշեմի կայքում[30]
  Լուսանկար Հոլոքոստի թանգարանի կայքում[31]
Ամսաթիվ Ակցիա Թվաքանակ
26 հունիսի Հրեաների ընդհանուր թվաքանակը Վայվարա համակարգի ճամբարներում 6662
24-27 հուլիսի[32] Հրեաների սպանություն Էրեդայում 1390-1400
9 օգոստոսի Տարհանվել է Շտուտհոֆ ճամբար շուրջ 1000
19 օգոստոսի Տարհանվել է Շտուտհոֆ ճամբար շուրջ 2100
18 սեպտեմբերի Հրեաների սպանություն Լագեդայում[33] 426
19 սեպտեմբերի Հրեաների սպանություն Կլոոգայում շուրջ 1800

Էստոնիայում սպանված հրեաների մեծ մասը եղել է օտարերկրացի, էստոնացի հրեաները կազմել են զոհվածների ընդհանուր քանակի 10 %-ից քիչ ավելի[1]։ Կլոոգան եղել է առաջին ազատագրված համակենտրոնացման ճամբարը, որտեղ փաստաթղթերով հաստատվել են Հոլոքոստի ժամանակ տեղի ունեցած հանցագործությունները[34]։

Էստոնացի կոլաբորացիոնիստների մասնակցությունը հրեաների ոչնչացմանն Էստոնիայի սահմաններից դուրս խմբագրել

Էստոնիայի նախագահի հովանու ներքո գործող Մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների հետաքննության միջազգային հանձնաժողովի տվյալներով՝ էստոնացի ոստիկանները ոչ միայն պահակություն են արել «Վայվարա» համակենտրոնացման ճամբարներում, Տարտուում, Յագալայում, Տալլինում ու խորհրդային ռազմագերիների այլ ճամբարներում, որտեղ կատարվել են բազմաթիվ կալանավորների սպանություններ, այլև ուղեկցել են Վիլնյուսից Էստոնիայի տարբեր համակենտրոնացման ճամբարներ տեղափոխվող հրեաներին, ինչպես նաև պահպանել են Իզբիցայում (Լեհաստան) գործող հրեաների փոխաբեռնման ճամբարում, որտեղ սպանվել եմ մեծ թվով հրեաներ, և Լոձի, Պշեմիսլի, Ժեշուվի ու Տերնոպոլի հրեական գետտոներում[17]։

1942 թվականի սկզբին Էստոնիայի տարածքում կամավորներից (Տարտու, Կուռեսաառե, Հիյումաա, Սաարեմաա) կազմավորված 36-րդ ոստիկանական գումարտակի զինվորներն ու սպաները նույն թվականի օգոստոսին մասնակցել են Բելառուսիայի Նովոգրուդոկ քաղաքի շրջանում հրեաների ոչնչացմանը։

Պատերազմից հետո ձերբակալված ակցիայի նախկին մասնակիցների ցուցմունքների համաձայն՝ օգոստոսի 3-4-ին 36-րդ ոստիկանական ողջ գումարտակն ուղարկվել է Բելառուս։ Նովոելնյա կայարանում նրանց իջեցրել են ու ուղարկել Նովոգրուդոկ, որտեղ տեղավորել են քաղաքի ծայրամասում գտնվող զորանոցներում։ Այդ զինվորների կողմից զանգվածային սպանություններ կատարվել են Նովոգրուդոկի շրջանում, Նովոելնյա կայարանի մոտ և Դյատլովո գյուղի շրջանում՝ Նովոգրուդոկից 20-30 կմ հեռավորության վրա։ Գիշերները ոստիկանները րջապատել են տները, դուրս հանել բնակիչներին, այդ թվում նաև կանանց ու երեխաներին, հավաքել հրապարակում, որտեղ մեքենաներին սպասելու ընթացքում ստիպել են երեսնիվայր պառկել գետնին։ Առավոտյան նրանց առանձին խմբերով տարել են գնդակահարության վայր բեռնատարներով։ Մահվան դատապարտվածներին ստիպել են քանդել փոսերը, որոնց մեջ հետագայում նետել են գնդակահարվածներին։ Ձերբակալվածների ցուցմունքների համաձայն՝ Նովոգրուդոկի շրջանում սպանվել է ընդհանուր առմամբ շուրջ 1000 մարդ, Դյատլովո գյուղում՝ 1000-1500 մարդ։ Գումարտակն այդ շրջանում գտնվել է շուրջ մեկ ամիս, ինչից հետո ուղարկվել է Ստալինգրադի մոտ[35][36][37]։

Գնչուների ցեղասպանություն խմբագրել

Հրեաներից բացի նացիստական ռասայական քաղաքականությունը նախատեսել էր նաև գնչուների ոչնչացումը։ Բալթիկայի երկրներում գերմանացիները նախապես տարբերակել են նստակյաց ու քոչվոր գնչուներին։ Վերջիններս ենթակա էին լիկվիդացման որպես հակասոցիալական տարրեր։ Մշտական զբաղվածություն ունեցող նստակյաց գնչուները դիտարկվում էին որպես կասկածելի տարրեր և պետք է գտնվեին ոստիկանության հսկողության ներքո։ Սակայն 1943 թվականիննստակյաց գնչուները նույնպես սկսել են ձերբակալվել և ուղարկվել համակենտրոնացման ճամբարներ[38]։

Նախքան Էստոնիայի օկուպացումն այնտեղ բնակվող գնչուների ստույգ թիվն անհայտ է։ 1934 թվականին նրանց թվաքանակը եղել է 766։ 1941 թվականի հունիսին գնչուների թվաքանակը գնահատվել է 800-1000[38]։ Ստույգ հայտնի է, որ 243 էստոնացի գնչուներ սպանվել են 1942 թվականի հոկտեմբերի վերջին։ Նրանցից բացի Էստոնիայում սպանվել են նաև Չեխոսլովակիայից բերված գնչուներ։ Հոլոքոստի ընթացքում Էստոնիայում սպանված գնչուների թվաքանակը գնահատվում է 400-1000 մարդ։ Էստոնացի գնչուների մի մասը վերապրել է պատերազմը[3]։ Զոհված գնչուների հիշատակին նվիրված հուշարձան է տեղադրվել Կալևի Լիյվայում 2007 թվականին[39]։

Պատերազմից հետո խմբագրել

1940-ական թվականների երկրորդ կեսին Էստոնիա են վերադարձել բազմաթիվ հրեաներ, որոնք 1941 թվականին տարհանվել էին ԽՍՀՄ հեռավոր տարածաշրջաններ[40]։ 1956 թվականից հանրապետության տարածք են սկսել վերադառնալ 1941 թվականի հունիսի 14-ին արտաքսված բազմաթիվ անձինք։ Մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ 1959 թվականին Էստոնիայում բնակվում էր 5500 հրեա[6]։

Նացիստների ու նրանց դաշնակիցների կողմից կատարված հանցագործությունների հետաքննության ժամանակ պատշաճ ուշադրություն չի դարձվել հրեաների ոչնչացմանը[8]։ Քննիչների հիմնականում հետաքրքրել են կոմունիստների ու խորհրդային դեսանտայինների հանցագործությունները։ Սակայն 1960-ական թվականներին բալթիկյան ողջ տարածաշրջանում ռազմական հանցագործների նկատմամբ բաց դատավարությունների ընթացքում մեծ տեղ է հատկացվել հրեաների զանգվածային ոչնչացման հարցին, մասնավորապես Կլոոգայում տեղի ունեցած զանգվածային սպանությունների մասին խոսվել է Տալլինում 1961 թվականին տեղի ունեցած դատավարության ընթացքում[1]։ 1961 թվականի մարտի 11-ին քաղաքական ոստիկանության ղեկավար Այն Էրվին Մերեն, Յագալա ճամբարի պետի օգնական Ռալֆ Գերետսն ու պահակ Յան Վիյկը հեռակա կարգով դատապարտվել են մահապատժի զանգվածային (այդ թվում նաև բազմաթիվ հրեաների) սպանությունների իրականացմանը մասնակցելու համար[41][42]։ Այդ գործով չորրորդ մեղադրյալ Ալեքսանդեր Լաակը ինքնասպան է եղել Կանադայում[43][44][45][46][47]։

Մի շարք աղբյուրներ նշում են, որ պատերազմի ավարտից հետո Հոլոքոստը միտումնավոր կերպով լռության է մատնվել ԽՍՀՄ իշխանությունների կողմից[7][48][49]։ Խոսելով հետպատերազմյան շրջանում Հոլոքոստի լուսաբանման հարցի վերաբերյալ Խորհրդային Միության վարած ինֆորմացիոն քաղաքականության մասին՝ Օլեգ Բուդնիցկին նշում է, որ խորհրդային իշխանությունների՝ պատերազմի վերաբերյալ գաղափարախոսության հիմունքներից մեկը եղել է խորհրդային ժողովրդի միասնության գաղափարը, ինչի պատճառով մի ժողովրդի մոտ պատերազմի մասին առանձին հիշողություն չպետք է գոյություն ունենար։ Խորհրդային ղեկավարությունը փորձել է կանխել ազգայնականության, այդ թվում նաև հրեական ազգայնականության աճը հատկապես Իսրայելի պետության ստեղծումից հետո։ Հրեաների ոչնչացման հարցը լռության մատնելու պատճառներից մեկն էլ եղել է դրանում կոլաբորացիոնիստների (այդ թվում նաև էստոնացի) մասնակցությունը։ Խորհրդային իշխանությունը պայքարել է ազգայնականների դեմ և չի ցանկացել, որ այդ խնդիրները բարձրաձայնվեն հրեաների հանդեպ կատարված հանցագործության քննարկման ժամանակ[50]։

Հուշարձանների վրա Հոլոքոստի զոհերը հիշատակվել են որպես «հակաֆաշիստներ», «խորհրդային քաղաքացիներ» կամ «օտար պետությունների քաղաքացիներ», զոհվածների ազգությունը հուշարձանի վրա նշելն արգելված էր։ Կոնկրոտ Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին նվիրված միակ հուշարձանը հաջողվել է տեղադրել 1973 թվականին Ռահումյաե հրեական գերեզմանատանը[51]։

Թեև Հոլոքոստի մասին առաջին հրատարակություններն Էստոնիայում հայտնվել են 1960-ական թվականներին, այդ հարցի ակադեմիական ուսումնասիրությունը հնարավոր է դարձել միայն 1991 թվականին երկրի անկախության վերականգնումից հետո[52]։

Էստոնիայում կատարված Հոլոքոստի հետ կապված վերջին իրադարձություններից մեկը, որ տեղի է ունեցել Խորհրդային Միությունում, եղել է 1987 թվականի ապրիլին ռազմական հանցագործ, Տարտուի համակենտրոնացման ճամբարի նախկին պարետ Կարլ Լիննասի հանձնումը Միացյալ Նահանգների կողմից։ ԽՍՀՄ-ում նա 1962 թվականի հունիսին հեռակա կարգով դատապարտվել էր մահապատժի 3500-ից մինչև 12 հազար մարդու ոչնչացմանը մասնակցած լինելու համար, որոնց մի մասը եղել են հրեաներ[21][53][54][55]։ 1987 թվականի հուլիսին Լիննասը մահացել է Լենինգրադում՝ բանտային հիվանդանոցում։

Հոլոքոստի հետ կապված վայրեր խմբագրել

Էստոնիայի՝ գերմանական զորքերի կողմից օկուպացված տարածքներում ստեղծվել են ավելի քան 150 վայրեր, որտեղ բռնի պահվել ու ոչնչացվել են քաղաքացիներ։ Ըստ տարբեր տվյալների՝ դրանից 19-21-ը եղել են համակենտրոնացման ճամբարներ։ Թվերի տարբերության պատճառն այն է, որ դրանցից երկուսն ունեցել են նաև լրացուցիչ բաժիններ[1][56]։

Վայրեր, որտեղ ոչնչացվել են էստոնացի հրեաները 1941 թվականի ամռանը և աշնանը խմբագրել

 
Տալինի նախկին Կենտրոնական բանտի շենքը, որտեղ Հոլոքոստի ժամանակ տեղի են ունեցել հրեաների զանգվածային գնդակահարություններ
  • Տարտու՝
    • Համակենտրոնացման ճամբար Տարտուի նախկին ցուցահանդեսի վայրում,
    • Հակատանկային խրամատ քաղաքի մատույցներում,
  • Պյառնու՝
    • Այսպես կոչված «Բետտի ամբարը» քաղաքի անդրգետյան հատվածում,
    • Նախկին սինագոգի շենքը Լաատսարետի փողոց, 2 հասցեում,
    • Եղբայրական գերեզմաններ Ռաեկյուլա անտառում և Ռեյու անտառում,
  • Տալլին՝
    • Տալլինի կենտրոնական բանտ,
    • Կանանց ճամբար Հարկուում,
    • Եղբայրական գերեզման Վիլյանդիի խճուղու մոտ՝ Մեննիկուի շրջանում։

1942-1943 թվականներին օտարերկրացի հրեաների ոչնչացման վայրեր խմբագրել

  • Տալլինի ծայրամասեր
  • Տալին
    • Տալլինի կենտրոնական բանտ,
    • Ճամբար Լասնամյագիից ոչ հեռու։

Վայվարա համակարգի ճամբարներ խմբագրել

  • Վայվարա (ճամբար երկաթուղային կայարանի մոտ և հանքային յուղերի գործարանին կից)
  • Նարվա Օստ (ներկայում՝ Ռուսաստանի տարածքում)
  • Գունգերբուրգ (Նարվա Յիեսուու)
  • Էրեդա (առանձին «աշխատանքային թիմով» Կոխտլայում)
  • Գոլդֆիլդս
  • Յիհվի
  • Կունդա[57]
  • Կլոոգա
  • Կիվիիլի
  • Լագեդի
  • Վիյվիկոննա 1[57] և 2[57]
  • Սոնդա
  • Աուվերե
  • Ազերի
  • Սոսկա
  • Պուտկի
  • Կուկրուզե
  • Կուրեմյաե[57]

Ժամանակակից Էստոնիայում խմբագրել

Հանցագործությունների հետաքննություն խմբագրել

Էստոնիայի անվտանգության ոստիկանության ավագ կոմիսար Անդրես Կախարի հայտարարության համաձայն՝ Էստոնիայի Հանրապետությունում քննվում են գործերն ընդդեմ այն մարդկանց, որոնք կասկածվում են նացիստական օկուպացիայի ընթացքում հանցագործություններ կատարած լինելու մեջ[58]։ Այս հետաքննություններն ակտիվորեն քննարկվում են, այդ թվում նաև միջազգային մակարդակում։

Հետաքննությունների դանդաղ տեմպն ու Հոլոքոստի ժամանակ կատարած հանցագործությունների համար պատասխանատվության ենթարկված անձանց բացակայությունը Էստոնիայում հաճախ դարձել են միջազգային քննադատության առարկա։ Այսպես, 2002 թվականին Էստոնիայում ԱՄՆ դեսպանն իր հայտարարություն մեջ նշել է, թե ոչ մի էստոնացի Էստոնիայում պատասխանատվության չի ենթարկվել Հոլոքոստի ժամանակ կատարած հանցագործության համար։ Դա մասամբ բացատրվում է նրանով, որ շատ հանցագործների դատել են խորհրդային տարիներին։ Դրանից բացի դեսպանն ասել է, թե Հոլոքոստի թեման բավականաչափ լավ չէ լուսաբանված էստոնական պատմության դասագրքերում[59]։

2000 թվականից մինչև 2005 թվականը քննվել է Հարրի Մյաննիլի գործը, որը պատերազմի ժամանակ ծառայել է Էստոնիայի քաղաքական ոստիկանությունում ու մասնակցել հրեաների հարցաքննություններին և ըստ Սիմոն Վիզենտալի կենտրոնի Երուսաղեմի բաժնի ղեկավար Էֆրաիմ Զուրոֆի պնդման՝ կապ է ունեցել հրեաների մահվան ու նրանց ունեցվածքի յուրացման հետ։ Սակայն անվտանգության ոստիկանությունն ու Էստոնիայի պետական դատախազությունը հերքել են Մյաննիլի դեմ ներկայացված մեղադրանքները։ Նրանց տվյալներով՝ Մյաննիլի մասնակցությունը Հոլոքոստի ժամանակ կատարված հանցագործություններին ապացուցված չէ[60][61]։ Մյաննիլի մահացել է 2010 թվականի հունվարի 11-ին Կոստա Ռիկայում։

«Տարգում Շլիշի» բարեգործական հիմնադրամի նախագահ Արիե Ռուբինը հայտարարել է, թե Էստոնիայի Հանրապետությունը ոչ մի անգամ սեփական նախաձեռնությամբ չի սկսել Հոլոքոստի ժամանակ կատարված որևէ հանցագործության հետաքննություն, իսկ 2002 թվականի հուլիսի սկզբին Արիե Ռուբինն ու Սիմոն Վիզենտալի կենտրոնի Երուսաղեմի բյուրոյի ղեկավար Էֆրաիմ Զուրոֆն Էստոնիայի անվտանգության ոստիկանության ղեկավար Յուրի Պիհլին են ներկայացրել 36-րդ ոստիկանական գումարտակի 16 կամ 17 մասնակիցների ցանկ, որոնք կասկածվում էին 1942 թվական Բելառուսիայի Նովոգրուդոկ քաղաքում հրեաների գնդակահարություններին մասնակցելու մեջ։ Հետաքննության արդյունքում անվտանգության ոստիկանությունը հայտարարել է, թե գումարտակի զինվորները սպանություններին անմիջական մասնակցություն չեն ունեցել, ինչին ի պատասխան Զուրոֆը հետաքննության հետևությունները համարել է «ոչ պրոֆեսիոնալ ու ոչ հասու»[62][63][64][65]։

2003 թվականից[66] մինչև 2011 թվականն էստոնական իշխանությունները քննել են Միխայիլ Գորշկովի գործունեությունը[67], որ ծնվել էր Էտոնիայում, նախկինում աշխատել էր գեստապոյում և մեղադրվում էր Բելառուսում՝ Սլուցկի գետտոյում, երեք հազար մարդու սպանությանն օժանդակելու մեջ։ Գորշկովը 1953 թվականին ստացել է Միացյալ Նահանգների քաղաքացիություն, սակայն 2002 թվականին զրկվել է քաղաքացիությունից և վերադարձել Էստոնիա[68]։ 2011 թվականի հոկտեմբերին Գլխավոր դատախազությունը փակել է Գորշկովի գործը տվյալ հանցագործությանը նրա մասնակցությունն ապացուցելու անհնարինության պատճառով[69]։

Հոլոքոստի ժամանակ կատարված հանցագործությունների ուսումնասիրությամբ զբաղվել է նաև Էստոնիայի նախագահին կից մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների հետաքննության հանձնաժողովը, որ ստեղծվել է 1998 թվականի հոկտեմբերին։ Հանձնաժողովի՝ գերմանական օկուպացիայի ժամանակաշրջանին վերաբերող զեկույցը հրատարակվել է 2001 թվականին։ Հանձնաժողովի եզրակացությունների համաձայն՝ Էստոնիայի մի շարք քաղաքացիներ մասնակցել են գնչուների և հրեաների նկատմամբ իրականացված ցեղասպանության գործողություններին Էստոնիայի տարածքում և նրա սահմաններից դուրս։ Հանձնաժողովը սխալ է համարել պատասխանատվությունը դնել օկուպացիայի ժամանակ ոստիկանությունում ծառայած բոլոր մարդկանց վրա, սակայն բացառություն է արել ոստիկանության Բ-IV բաժնի համար, որի բոլոր աշխատակիցներին հանձնաժողովը հայտարարել է մեղավոր Հոլոքոստի հանցագործություններում իրենց զբաղեցրած պաշտոններին համապատասխան։ Զանգվածային սպանությունների իրականացման պատասխանատու են համարվել Այն Էրվին Մերեն, Յուլիուս Էննոկը, Էրվին Վիկսը, Էվալդ Միքսոնը և այլք։ Նմանատիպ մեղադրանք հանձնաժողովը ներկայացրել է նաև էստոնական կոլաբորացիոնիստական ինքնավարության ղեկավարությանը Հյալմար Մյաեի գլխավորությամբ, այդ թվում՝ Օսկար Անգելուսին, Ալֆրեդ Վենդտին, Օսկար Յոպիկին, Հանս Սաարին, Օտտո Լեեսմենտին, Առնոլդ Ռադիկին և Յոհաննես Սոոդլային։ Հանձնաժողովի գնահատականների համաձայն՝ Օմակայտսեի մոտավորապես 30-40 հազար անդամներից 1000-1200 մարդ մասնակցել է սպանություններին։ Հանձնաժողովը գրում է, թե 1944 թվականին Արևմուտք փախած ռազմական հանցագործներից քչերն են պատժվել, քանի որ Սառը պատերազմի սկսվելը փաստացիորեն վերջ է դրել նախկին նացիստների հետապնդումներին[17]։

2005 թվականին Սիմոն Վիզենտալի կենտրոնի ներկայացրած զեկույցում Էստոնիան դասվել է D կատեգորիայի երկրների շարքում (երկրներ, որոնք նվազագույն ցանկությունն ունեն համագործակցել նացիստական հանցագործների որոնման գործում), իսկ 2006 թվականի զեկույցում՝ F կատեգորիայի։ Դրանք այն երկրներն են, որոնց գործողությունները՝ ուղղված հանցագործների որոնմանը, լիովին ձախողվել են, և որոնք չեն համաձայնում գտնել ու դատել նրանց, չնայա այդ մարդիկ ապրում են իրենց տարածքում[70]։ Սիմոն Վիզենտալի կենտրոնի Երուսաղեմի բաժնի ղեկավար Էֆրաիմ Զուրոֆն Էստանիայի իշխանություններին մեղադրել է ռազմական հանցագործներին թաքցնելու մեջ[1]։ 2009 թվականին Զուրոֆը քննադատել է էստոնական իշխանություններին նրա համար, որ նրանք հավասարեցնում են նացիզմի ու կոմունիզմի հանցագործությունները՝ հետին պլան մղելով Հոլոքոստի առանձնահատուկ կարգավիճակը։ Զուրոֆի գնահատականներն իրենց հերթին քննադատվել են էստոնացի քաղաքական գործիչների[71][72][73] ու լրագրողների կողմից[74]։ 2003 թվականին Տալլինում անցկացված Իսրայելի օրվա մասնակիցները նշել են, որ Զուրոֆի չմտածված հայտարարությունները նպաստել են Էստոնիայում հակասեմականության տարածմանը[75]։ 2011 թվականի մայիսի սկզբին Իսրայելն ի դեմս արտաքին գործերի նախարար Դանի Այալոնի հայտարարել է, որ լիովին վստահում է Էստոնիայի գործողություններին նացիստների հանցագործությունների հետաքննության ոլորտում՝ դրանով իսկ հաստատելով, որ համաձայն չէ Զուրոֆի ներկայացրած մեղադրանքներին[76]։

Հրեաներին փրկողներ խմբագրել

Էստոնիայի երեք բնակիչներ Իսրայելի Յադ Վաշեմ ինստիտուտի կողմից ճանաչվել են աշխարհի արդարակյացներ Հոլոքոստի ժամանակ իրենց կյանքը վտանգի ենթարկելով հրեաների փրկելու համար։ Նրանցից երկուսն Ուկու և Էհա Մազինգ ամուսիններն են, որոնք փրկել են ուսանող Իսիդոր Լևինին, որը հետագայում դարձել է հայտնի գիտնական, բանասեր[77][78]։

Ուկու Մազինգն աշխարհի արդարակյաց է ճանաչվել 1966 թվականին, նրա կինը՝ 1996 թվականին։ Էստոնիայում աշխարհի արդարակյացի կոչման վերջինն արժանացել է Պոլինա Լենցմանը 2003 թվականի հուլիսի 3-ին[79], որը փրկել է հրեաների Ղրիմում 1942-1944 թվականներին[80][81]։

Պաշտոնապես աշխարհի արդարակյաց ճանաչված երեք անձանցից բացի Էստոնիայում Հոլոքոստի ժամանակ հրեաներին օգնություն են ցույց տվել նաև անվտանգության ոստիկանության ֆելդֆեբել Բերտ Նեյտսոֆը, գիտնական Պաուլ Արիստեն և երկրի բազմաթիվ այլ բնակիչներ։ Էլվինե Հինսբերգը ձերբակալվել է և երկու տարի անցկացրել ճամբարում կալանավոր հրեաներին օգնելու պատճառով[82]։

Այդ մարդկանց մեծ մասն անհայտ է մնացել այն պատճառով, որ նրանց անունների բացահայտման համակարգված աշխատանքն սկսվել է ոչ թե պատերազմից անմիջապես հետո, այլ նրա ավարտից 50 տարի անց՝ Էստոնիայում խորհրդային իշխանության անկումից հետո[83]։ Էստոնիայում հրեաներին օգնություն ցուցաբերելու մի շարք դեպքեր ներկայացված են պատմական գիտությունների դոկտոր Մարկ Դվորժեցկու «Սպիտակ գիշերներ և սև ցերեկներ» գրքում[84]։

Հոլոքոստի ուսումնասիրում խմբագրել

Խորհրդային Միությունում Հոլոքոստի ուսումնասիրումն արգելված է եղել[7], այդ պատճառով էլ Էստոնիայում հրեաների ցեղասպանության մասին առաջին հրատարակությունները լույս են տեսել արտասահմանում։ Դրանցից է 1970 թվականին Իսրայելում հրատարակված «Հրեական ճամբարներն Էստոնիայում։ 1942-1944»՝ գրված Մարկ Դվորժեցկու կողմից, որը եղել է համակենտրոնացման ճամբարներից մեկի կալանավոր[85]։

Հոլոքոստի թեմային նվիրված առաջին խոշոր հրատարակությունունն Էստոնիայում եղել է նախապատերազմյան Տալլինի հրեական գիմնազիայի տնօրենի դստեր՝ Եվգենյա Գուրին-Լոովի «Մեծ ոչնչացում։ Էստոնացի հրեաների աղետը։ 1941» գիրքն էստոներենով[86]։ Նրան հաջողվել է գտնել էստոնական անվտանգության ոստիկանության քննչական գործերը, սակայն նա դիտարկել է միայն էստոնացի հրեաների սպանությունը՝ Էստոնիայում կատարված ընդհանուր Հոլոքոստից առանձին։ Այդ գրքի գրախոսականը տպագրվել է Տարտուի համալսարանի պատմական ամսագրում[1]։

2001 թվականին էստոնական Vikerkaar գրական ամսագիրը հրատարակել է Հոլոքոստին նվիրված հատուկ համար, որում տպագրվել են հատվածներ արտասահմանյան հայտնի հեղինակների (ինչպիսիք են Էլի Վիզելը, Պրիմո Լևին, Վիկտոր Կլեմպերերը և Ռաուլ Հիլբերգը) գրքերից, ինչպես նաև էստոնացի պատմաբանների երկու հոդվածներ[1][87]։

Ստեֆան Բրուխֆելդի ու Պոլ Լևինի «Փոխանցեք այդ մասին ձեր երեխաներին...» (2003) գրքի էստոնական հրատարակությունը[88] ներառում է գլուխ Էստոնիայում կատարված Հոլոքոստի վերաբերյալ, որ գրել է Սուլև Վալդմման (էստ․՝ Sulev Valdmaa) Տալլինի Յաան Տինիսոնի ինստիտուտից[89]։ Գիրքը հրատարակվել է 3000 օրինակով էստոներեն և 1000 օրինակով՝ ռուսերեն, նախաբանը գրել է Էստոնիայի նախագահ Առնոլդ Ռյույտելը[90]։ Պատերազմի ժամանակ էստոնացի հրեաների ճակատագրի մասին ևս մեկ գիրք հրատարակել է էստոնացիների շրջանում հրեական գրականության տարածող և «Aviv» հրատարակչության հիմնադիր Էլհոն Սաքսը[52]։

Հոլոքոստի թեմայով մի շարք հոդվածներ են տպագրել պատմաբաններ Մեելիս Մարիպուուն (էստ․՝ Meelis Maripuu) և Ռիհո Վյաստրիկը (էստ․՝ Riho Västrik)։ Խնդրի ուսումնասիրության հարցում մեծ ներդրում են ունեցել Էստոնիայի նախագահին կից մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների հետաքննության միջազգային հանձնաժողովը և Օսլոյում Հոլոքոստի կենտրոնի աշխատակից Անտոն Վայս-Վենդտը[52]։

«Murder without Hatred. Estonians and the Holocaust» գրքում Վայս-Վենդտը գրում է, որ հրեաների ցեղասպանությանն էստոնացիների մասնակցությունը կապված չէր միայն հակասեմականության և ծայրահեղ աջակողմյան տրամադրությունների հետ։ Ըստ Վայս-Վենդտի՝ էստոնացիները մնացել են անտարբեր նացիստների ռասայական գաղափարների նկատմամբ, սակայն մասնակցել են հրեաների ոչնչացման նրանց պլանների իրականացմանը՝ հույս ունենալով դրա փոխարեն ձեռք բերել անկախություն գերմանական վերահսկողության ներքո[91]։ Էստոնացիների հակասեմական համընդհանուր տրամադրվածության վերաբերյալ ժխտողական կարծիք է հայտնել նաև Մեելիս Մարիպուուն։ Նա գրում է, թե էստոնացիների կողմից հրեաներին մատնելու դեպքերից բացի պահպանվել են նաև փաստաթղթեր առանձին հրեաների ազատ արձակելու վերաբերյալ էստոնացիների դիմումների ու խնդրանքների վերաբերյալ, որոնցում նրանք հրեայի համար տվել են դրական բնութագիր կամ երաշխավորել են նրա համար։ Էստոնացի պատմաբանները ընդհանուր առմամբ և Մարիպուուոն մասնավորապես ենթադրում են, որ ցեղասպանությանն էստոնացիների մասնակցությունը պայմանավորված էր պատերազմական ժամանակի ընդհանուր դաժանությամբ ու խորհրդային բռնաճնշումների համար «վրիժառությամբ»[8]։

Հոլոքոստի ժխտում խմբագրել

Հոլոքոստի ժխտումն Էստոնիայում տարածվել է 1990-ական թվականների վերջին և ամատացել այդ ժամանակից ի վեր։ Այդ գաղափարի տարածմանը նպաստել է Յուրգեն Գրաֆի «Միֆ Հոլոքոստի մասին» գրքի հրատարակումը 2001 թվականին[1]։

Էստոնացի ամենահայտնի Հոլոքոստի ժխտողներն են նախկին խորհրդային այլախոհներ Յուրի Լինան ու Տիյտ Մադիսոնը, որոնք երկուս էլ բնակվում են Էստոնիայի սահմաններից դուրս, ընդ որում՝ Մադիսոնը 1996 թվականին ձերբակալվել է Էստոնիայում զինված պետական հեղաշրջում նախապատրաստելու համար[92][93]։ 2003 թվականին լույս է տեսել Լինայի «Կարիճի նշանի ներքո։ Խորհրդային իշխանության վերելքն ու անկումը» գիրքը, ապա Մադիսոնի «Նոր կարգ։ հրեաների ու մասոնների գաղտնի գործունեությունը ազգերի ու պետությունների ստրկացման ուղղությամբ» (2004 թվական) և «Հոլոքոստ։ 20-րդ դարի ամենաճնշող սիոնիստական սուտը» (2006 թվական) գրքերը[1]։

Էստոնացի մի շարք պետական պաշտոնյաներ ժխտել կամ լռության են մատնել էստոնացի կոլաբորացիոնիստների մասնակցությունը հրեաների ցեղասպանությանը։ Այսպես, 2005 թվականի մայիսին Էստոնիայի նախագահ Առնոլդ Ռյույտելը «Аргументы и факты» թերթին տված հարցազրույցում ասել է[94].

Ես չեմ տիրապետում տվյալների, թե էստոնացիները մասնակցել են հրեաների գնդակահարություններին, և որ նրանք ընդհանրապես կատարել են նման գործեր Էստոնիայում... լիակատար վստահությամբ կարող եմ ասել՝ էստոնացիների մասնակցությունը հրեաների գնդակահարություններին բացառվում է։

Էստոնիայի պաշտպանության նախարարության՝ 2008 թվականի դեկտեմբերին արված հայտարարությունում Հոլոքոստի մեղքը բարդվում է բացառապես նացիստների վրա՝ լռության մատնելով էստոնացի կոլաբորացիոնիստների մասնակցությունը[95]։

Հոլոքոստի ժխտումն Էստոնիայում հանցագործություն չի համարվում, չկան արդյունավետ օրինական մեխանիզմներ, որոնք կկանխեին նման հայացքների ու գրականության տարածումը[1]։ Looming ամսագրի գլխավոր խմբագիր Միհկել Մուտը կարծում է, որ Հոլոքոստը ժխտողներին պետք չէ բանտարկել, քանի որ «մարդկանց մեծամասնությունն այնպես էլ գիտի, թե ինչ է եղել», իսկ հակասեմականներին վերադաստիարակելն անիմաստ է[96]։

Հոլոքոստի հիշատակ խմբագրել

 
Հոլոքոստի զոհերի հուշարձան Կլոոգա ճամբարի տարածքում, բացվել է 2005 թվականի հուլիսի 24-ին
 
Հուշարձան Տալլինի Անտառային գերեզմանատանը

Էստոնիայի անկախության վերականգնումից հետո երկրում անցկացվում են Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի հավերժացմանը նվիրված միջացառումներ։ Էստոնիայում սպանված հրեաների առաջին հուշարձանը բացվել է 1994 թվականին Կլոոգա համակենտրոնացման ճամբարի տարածքում։

Էստոնիայի մշակույթի նախարարությունն Էստոնիայի հրեական համայնքի և Արտասահմանում ամերիկյան ժառանգության պահպանման ԱՄՆ հանձնաժողովի հետ միասին ստեղծել են կոմիտե Էստոնիայում «Holocaust Markers» նախագծի իրականացման համար[97][98]։ Այդ համագործակցության շրջանակներում հուշարձաններ են տեղադրվել Իդա-Վիրումաա նահանգի Կոհտլա-Նիմե, Ասեռի ու Իլուկա շրջաններում և այլ վայրերում, որտեղ գտնվել են համակենտրոնացման ճամբարներ, որոնցում նացիստներն ու նրանց դաշնակիցները սպանել են հրեաներին[99]։ 2009 թվականի տվյալներով՝ այդպիսի հուշարձաններ տեղադրվել են Էստոնիայի՝ Հոլոքոստի հետ կապ ունեցող 16 վայրերում, այդ թվում՝ հինգը Տալինում ու նրա ծայրամասերում, ութը՝ Իդա-Վիրումաա նահանգում[18][51]։

2009 թվականի հոկտեմբերին Պյառնուում տեղադրվել է հուշարձան Հոլոքոստի զոհ դարձած հրեա երեխաներին, որոնք նացիստների կողմից գնդակահարվել են 1941 թվականի աշնանը[100]։

2003 թվականի հունվարի 27-ից Էստոնիայում համապետական մակարդակով նշվում է Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի միջազգային օրը[101][102]։

2001 թվականին Էստոնիան ֆինանսավորել է The Courage To Remember միջազգային կրթական նախագծի էստոներեն տարբերակը[103], իսկ 2007 թվականի դեկտեմբերի 5-ին միացել է Հոլոքոստի հիշատակի հավերժացման և ուսումնասիրման միջազգային կազմակերպությանը (ITF)՝ դառնալով այդ կազմակերպության 25-րդ անդամը[104][105] և երրորդը ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտած երկրներից Լիտվայից (2002)[106] ու Լատվիայից (2004)[107] հետո։

2007 թվականի սկզբին Տալլինում անցկացվել է Հոլոքոստին նվիրված խոշորագույն ցուցահանդեսը Հյուսիսային երկրների շարքում, որ կոչվել է «Exodus – հրեական ժողովրդի պատմություն»։ Այնտեղ ներկայացվել են շուրջ 500 լուսանկարներ, փաստաթղթեր, նամակներ ու քարտեզներ[108]։

2010 թվականի մայիսի 16-ին Տալլինում բացվել է «Պահակախումբ համար 73» ցուցահանդեսը՝ նվիրված 1944 թվականին նացիստների կողմից Ֆրանսիայից Կաունաս և Տալլին արտաքսված հրեաներին։ 2010 թվականի հունիսի 2-ին Նախկին Կենտրոնական բանտի դարպասների մոտ տեղադրվել է հուշարձան՝ նվիրված այդտեղ սպանված ֆրանսիացի հրեաների հիշատակին։ Հուշարձանի բացման արարողությանը մասնակցել է Տալլինի քաղաքապետ Էդգար Սավիսաարը[27][109]։

2010 թվականի հունիսի 28-ին Էստոնիայի նախագահ Տոոմաս Իլվեսն այցելել է Երուսաղեմի աղետի ու հերոսականության Յադ Վաշեմ թանգարան, որտեղ հարգանքի տուրք է մատուցել Հոլոքոստի զոհերին, ինչպես նաև այցելել է Աշխարհի արդարակյացների ծառուղի, որտեղ կա նաև էստոնացի արդարակյաց Ուկու Մազինգի պատվին տնկված ծառ[110]։

2012 թվականի հունվարի 27-ին Էստոնիայի հրեական համայնքի կենտրոնում (Տալլին) բացվել է Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի պատկերասրահ ի պատիվ 974 էստոնացի հրեաների, որոնք զոհվել են նացիստական օկուպացիայի ընթացքում։ Միջոցառման ժամանակ ելույթ է ունեցել Էստոնիայի վարչապետ Անդրուս Անսիպը[111]։

Էստոնիայում կատարված Հոլոքոստի մանրամասները մնում են հասարակական ու գիտական բանավեճերի թեմա[112][113], թեև, ինչպես կարծում է Անտոն Վայս-Վենդտը, էստոնացիները քիչ են հետաքրքվում այդ թեմայով[1]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 Вайс-Вендт А. Почему Холокост ничего не значит для эстонцев Արխիվացված 2014-04-15 Wayback Machine // Journal of Baltic Studies Vol.39, № 4, December 2008, pp.475 — 497
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Марипуу М. «Холокост в Эстонии». Энциклопедия об Эстонии. Эстоника. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 13-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 Рапорты Международной комиссии Эстонии по расследованию преступлений против человечности. Этап II – Оккупация Эстонии Германией 1941—1944. —Тарту, 2005. — С. 21. Архивировано из первоисточника 12 Ապրիլի 2013.
  4. ↑ «Советская и немецкая оккупации в Эстонии». Посольство Эстонии в Киеве. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 4-ին.
  5. ↑ «Каталог еврейского музея Эстонии» (PDF). Еврейский музей Эстонии. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին. стр. 13
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Էստոնիա՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 Антон Вайс-Вендт. Советская оккупация Эстонии в 1940-41 и евреи // Holocaust and Genocide Studies. — 1998. — В. 2. — Т. 12. Архивировано из первоисточника 21 Մարտի 2016.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 Марипуу М. Холокост эстонских евреев и эстонцы // Vikerkaar. — авг.-сент. 2001. — ISSN 0234-8160. Архивировано из первоисточника 15 Ապրիլի 2014.
  9. ↑ Արտաքսումը կատարվել է խորհրդային իշխանությունների իրականացրած քաղաքականության շրջանակներում, որ պաշտոնապես կոչվել է «մաքրում» «հակախորհրդային, քրեական ու սոցիալապես վտանգավոր տարրից» (ռուս.՝ «очисткой» от «антисоветского, уголовного и социально опасного элемента») և նրանց ընտանիքի անդամներից,(ա) ըստ ժամանակակից էստոնացի պատմաբանների՝ այդ արտաքսումը եղել է հանցագործություն ընդդեմ մարդկության քաղաքացիական անձանց դեմ «լայնամասշտաբ ու սիստեմատիկ հարձակումների» ձևով, «եթե այդ հարձակումը կատարվում է գիտակցված»(բ) կամ որպես ցեղասպանություն(գ)
    ա) Дюков А. Р. Миф о геноциде Արխիվացված 2011-12-13 Wayback Machine
    բ)Отчет Международной комиссии по преступлениям против человечности при президенте Эстонии
    գ) «Белая книга», Март Лаар
  10. ↑ 10,0 10,1 Лебедев Н. (25.02.2010). «Эстония и её евреи». Jewish.ru. ФЕОР. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941—1944 Արխիվացված 2014-04-13 Wayback Machine. Таллин: Еврейская община Эстонии, 2009; с. 9-11
  12. ↑ Беркович Е. М. «Между молотом и наковальней». Альманах «Порт-Фолио». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  13. ↑ Рапорты Международной комиссии Эстонии по расследованию преступлений против человечности: Оккупация Эстонии Советским Союзом, 1940—1941; Оккупация Эстонии Германией, 1941—1944. Тарту, 2005, с 13.
  14. ↑ Dov Levin. «Estonian Jews in the U.S.S.R., 1941—1945» // Yad Vashem Studies, vol. XI (1971), pp. 273—297
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Кац Й. Билет до станции Раазику // Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941—1944 / Зданкевич А.. — Таллин: Еврейская община Эстонии, 2009. — С. 12-14. — 34 с.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Альтман И. А. Глава 5. Уничтожение евреев СССР. § 2. Уничтожение евреев в Прибалтике // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — С. 163-169. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Рапорты Международной комиссии Эстонии по расследованию преступлений против человечности. Этап II – Оккупация Эстонии Германией 1941—1944. —Тарту, 2005. Архивировано из первоисточника 12 Ապրիլի 2013.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 «Каталог еврейского музея Эстонии» (PDF). Еврейский музей Эстонии. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին. стр. 6—8
  19. ↑ Чуев С. Г. Территориальные органы полиции безопасности и СД // Спецслужбы Третьего Рейха. — Olma Media Group, 2003. — С. 62. — 449 с. — (Досье (Олма-Пресс).: Спецслужбы мира). — ISBN 9785765428313
  20. ↑ «Немецкая оккупационная власть в Эстонии». Estonica.org. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 2-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 Vastrik R. Tapmisega peab harjuma(էստոներեն) // Luup. — Tallinn: Postimees, 2000. — В. 6 (115). Архивировано из первоисточника 1 հունվարի 2011.
  22. ↑ Кац Й. В системе «Вайвара» // Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941—1944 / Зданкевич А.. — Таллин: Еврейская община Эстонии, 2009. — С. 15-16. — 34 с.
  23. ↑ Вайс-Вендт А. Бизнес выживания: ООО «Балтийская нефть» и лагеря принудительного труда для евреев в Эстонии = Baltic Oil’ Ltd and Jewish Forced Labor Camps in Estonia // Yad Vashem Studies. — Yad Vashem, 2008. — В. 2. — Т. 36. — С. 45-71.
  24. ↑ 24,0 24,1 Евреи Эстонии. Холокост
  25. ↑ Кац Й. (07-06-2010). ««Мне удалось выжить по стечению обстоятельств…»». Столица. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  26. ↑ ««Конвой номер 73»». Агентство еврейских новостей. 16 мая 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 «В музее почтили память погибших евреев». Эстонская общественная телерадиовещательная корпорация. 14 мая 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  28. ↑ «Эстония». Энциклопедия Катастрофы. Яд ва-Шем. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 6-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 Марипуу М. Места заключения в Эстонии в период немецкой оккупации 1941–1944 гг. // Сост. Тыну Таннберг TUNA : Спецвыпуск по истории Эстонии XX века. — Тарту - Таллин: Национальный архив, 2010. — С. 91-108. — ISSN 1736-4558. Архивировано из первоисточника 13 Ապրիլի 2014.
  30. ↑ «Bodies of Jewish victims on wood pyres in the Klooga slave labor camp, Estonia» (անգլերեն). Yad Vashem. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  31. ↑ «Soviet officials view stacked corpses of victims at the Klooga camp. Due to the rapid advance of Soviet forces, the Germans did not have time to burn the corpses. Klooga, Estonia, 1944» (անգլերեն). United States Holocaust Memorial Museum. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  32. ↑ Ըստ Մարիպուուի՝ 9 սեպտեմբերի
  33. ↑ ըստ Դվորժեկի
  34. ↑ «В Эстонии поминают жертв Холокоста». Postimees. 27.01.2010. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  35. ↑ Эстония. Кровавый след нацизма. 1941—1944. — М.: Европа, 2006. — С. 9-12, 15-19. — 268 с. — (Евровосток). — 1000 экз. — ISBN 5-9739-0087-8(չաշխատող հղում)
  36. ↑ Erelt P. Eestlased võisid osaleda Valgevene massimõrvas (ee) // Ээсти экспресс. — 10 мая 2001.
  37. ↑ Воякина Н., Макаров В. Путь в ЕС под марш СС // Военно-промышленный курьер : газета. — 2-8 августа 2006 г. — В. 29 (145).
  38. ↑ 38,0 38,1 Anton Weiss-Wendt. Extermination of the Gypsies in Estonia during World War II: Popular Images and Official Policies(անգլ.) // Holocaust and Genocide Studies. — 2003. — В. 17. — Т. 1. — С. 31-61.
  39. ↑ «Põhja- Eesti Romade Ühing» (էստոներեն). Международная ассоциация национальных культур «Лира». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  40. ↑ «Евреи в Эстонии» Արխիվացված 2014-05-03 Wayback Machine // Институт Эстонии, июль 1997 (перевод с английского на сайте Архива Эстонского Еврейства)
  41. ↑ Weiss-Wendt A. Extermination of the Gypsies in Estonia during World War II: Popular Images and Official Policies. Holocaust and Genocide Studies 2003, 17.1, 31-61.
  42. ↑ Estonian policemen stand trial for war crimes Արխիվացված 2007-06-22 Wayback Machine — Video footage at the United States Holocaust Memorial Museum
  43. ↑ Pat Nagle (1960 թ․ սեպտեմբերի 8). «Laak Widow Suspects 'Outsiders'». Montreal Gazette. էջ 4. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  44. ↑ «War Policeman Tells Of Deaths». The Spartanburg Herald. Spartanburg. AP. 1961 թ․ մարտի 7. էջ 1. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  45. ↑ «Estonians Here Fear Red "Hate" Campaign». The Ottawa Citizen. Ottawa. CP. 1960 թ․ սեպտեմբերի 10. էջ 10. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  46. ↑ Joseph Berger (2010 թ․ մարտի 27). «Survival Tales Told in Snapshots: Czech Jews Enduring the Holocaust». The New York Times: C1.
  47. ↑ Myrone Love (1991 թ․ փետրվարի 20). «Manitoba RCMP looking into 30-year-old suicide of alleged Nazi». The Jewish Post & News. Winnipeg: 2.
  48. ↑ Альтман М. М. Раздел 3. Отрицание Холокоста в России // Отрицание Холокоста: история и современные тенденции / И. А. Альтман (состав.). — М.: Фонд «Холокост», 2001. — С. 51. — 88 с. — (Российская библиотека Холокоста). — 1500 экз. — ISBN 978-5-8989-7008-6.
  49. ↑ Полян П. М. Как освобождали Освенцим // Еврейская газета. — Май 2008. — В. 05 (69).
  50. ↑ Толстой И. (21 марта 2010). «Холокост на советской территории: Беседа с профессором Олегом Будницким». Радио Свобода. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  51. ↑ 51,0 51,1 Кац Й. Приложение 2. Памятники памятные знаки жертвам Холокоста на территории современной Эстонии // Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941—1944 / Зданкевич А.. — Таллин: Еврейская община Эстонии, 2009. — С. 30-32. — 34 с.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Кац Й. Пятно на карте // Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941—1944 / Зданкевич А.. — Таллин: Еврейская община Эстонии, 2009. — С. 3-4. — 34 с.
  53. ↑ Haukka J. (11.12.2009). «John Demjanjuki ja Karl Linnase lugu» (էստոներեն). Postimees. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  54. ↑ Jerome S. Legge Jr. The Karl Linnas Deportation Case, the Office of Special Investigations, and American Ethnic Politics // Holocaust and Genocide Studies : journal. — Oxford: Oxford University Press, 2010. — В. 24 (1). — С. 26-55. — ISSN 8756-6583. — doi:10.1093/hgs/dcq002
  55. ↑ 12 000. Материалы судебного процесса над фашистскими убийцами Юханом Юристе, Карлом Линнасом и Эрвином Виксом в Тарту 16 — 20 января 1962 г. Перевод с эстонского. Таллин. Эстонгосиздат. 1962. 244 стр.
  56. ↑ «Выплата бывшим узникам нацизма в Эстонии». Белорусский республиканский фонд «Взаимопонимание и примирение». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Այդ ճամբարում հրեաների գտնվելու հարցը մնում է վիճելի։
  58. ↑ Комиссар полиции безопасности: «Для геноцида нет количественных рамок» «У нас тоже было расследование в отношении Харри Мяннила; Горшков сейчас в работе; мы расследовали ещё дело по поводу убийства евреев. Но там живых участников не осталось, некому было даже подозрение предъявить»
  59. ↑ Рогальский М. (29.05.2002). «Холокост в забвении». Молодежь Эстонии. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 15-ին.
  60. ↑ «Харри Мяннил отверг обвинения». Молодёжь Эстонии. 21 марта 2001. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  61. ↑ «В Эстонии закрыто уголовное дело пособника нацистов». sem40.ru. 30-12-2005. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  62. ↑ «Центр Визенталя требует от Эстонии расследовать преступления нацистов». Коммерсантъ. 24.07.2002. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 12-ին.
  63. ↑ «За информацию об участнике злодеяний Холокоста в странах Балтии Центр Симона Визенталя готов уплатить 10 тыс. долларов». РИА Новости. 11.07.2002. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 12-ին.
  64. ↑ «Эстонская полиция участвовала в Холокосте». DELFI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 7-ին.
  65. ↑ «Участие эстонского батальона в казнях евреев в Новогрудке не доказано». DELFI. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 7-ին.
  66. ↑ «Центр Визенталя называет Прибалтику «раем для доживающих век нацистов»». РИА Новости. 4 января 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  67. ↑ «В Эстонии бывшего гестаповца попытаются привлечь к ответу». НТВ. 9 января 2004. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  68. ↑ «Последний «белорусский» нацист доживает в Эстонии». Белорусский партизан. 26 августа 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  69. ↑ «Центр Визенталя: Эстония закрывает глаза на нацистские преступления». rus.err.ee. 25 октября 2011. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  70. ↑ «Нацистский рай». Взгляд. 27 апреля 2006. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 15-ին.
  71. ↑ «Эстонский политик: Зурофф компрометирует Холокост». Baltinfo. 14 июля 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  72. ↑ «Паэт: нападки еврейских организаций не имеют оснований». DELFI. 20 ноября 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  73. ↑ «КаПо: «Импрессум» может быть связан с разведкой РФ». Новые вести. 23.12.2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  74. ↑ Хейки Сууркаск. (10 сентября 2007). «Война Зуроффа с Эстонией». Eesti Paevaleht. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  75. ↑ Стельмах И. (15 августа 2003). «Христиане провели в Эстонии День Израиля». Агентство еврейских новостей. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  76. ↑ «Эстония отпровергла обвинения Центра Визенталя». Jewish.ru. ФЕОР. 19.05.2011. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 26-ին. «Власти Эстонии были более чем последовательны в осуждении антисемитских, расистских и ксенофобских проявлений. У нас прекрасное сотрудничество, мы полностью доверяем действиям Эстонии»
  77. ↑ «Аавиксоо: среди эстонцев были преступники и праведники». Столица. 27-01-2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  78. ↑ «Уку Мазинг - Праведник Мира». Общество русско-эстонской дружбы. 07.05.2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  79. ↑ «Righteous Among the Nations Honored by Yad Vashem By 1 January 2011» (PDF). The Holocaust Martyrs` and Heroes` Remembrance Authority (անգլերեն). Yad Vashem. 2011. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին.
  80. ↑ Лист свидетельских показаний
  81. ↑ «Ленцман Полина (1907 - 1990)». Праведники народов мира. Яд ва-Шем. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 10-ին.
  82. ↑ «Каталог еврейского музея Эстонии» (PDF). Еврейский музей Эстонии. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 21-ին. стр. 14
  83. ↑ Кац Й. Имя и память // Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941—1944 / Зданкевич А.. — Таллин: Еврейская община Эстонии, 2009. — С. 24—27. — 34 с.
  84. ↑ Dvorzetski M. Weise Necht un Swarze Teg (Yidn lagern in Estonia), Tel Aviv, 1970, 440 p (իդիշ)
  85. ↑ Mark Dworzecki. Mahanot ha-yehudim be-Estoniya: Ha-tmurot be-shitat ha-hovalot u-ve-shitat ha-mahanot, amidat ha-asirim, ha-mahteret, ha-briha le-yaarot. Jerusalem: Yad Vashem, 1970
  86. ↑ «Suur häving. Eesti juutide katastroof 1941» Tallinn: Eesti Juudi Kogukond 1994.
  87. ↑ «Vikerkaar nr 8-9/2001» (էստոներեն). Vikerkaar. 2001. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 19-ին.
  88. ↑ Bruchfed S., Levine P. Jutustage sellest oma lastele… Raamat holokaustist Euroopas aastatel 1933-1945 = Om detta må ni berätta / tõlge Urho Meister. — Tartu, 2003. — 96 p. — 3000 экз. — ISBN 9949100003
  89. ↑ «Books and publications published in Estonia» (անգլերեն). Jaan Tõnisson Institute — Published by Sulev Valdmaa articles, broschures and books in Estonia and in abroad about History, Civics, didactics and other social and pedagogical fields. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 23-ին.
  90. ↑ «У каждой страны — свой холокост». Молодёжь Эстонии. 24 апреля 2003. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 23-ին.
  91. ↑ «Anton Weiss-Wendt. Murder without Hatred. Estonians and the Holocaust (Syracuse: Syracuse University Press, 2009. 476 p.». Центр и Фонд Холокост. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  92. ↑ Цыганов А. В Эстонии полно горячих парней // Огонёк : журнал. — М.: ЗАО «Издательский дом «Огонек», 2008. — В. 52.(չաշխատող հղում)
  93. ↑ Ланко Д. А. Крайне правый радикализм и комплексность политических представлений: пример Эстонии // Политэкс : журнал. —СПб., 2010. — В. 1. Архивировано из первоисточника 5 Հունիսի 2012.
  94. ↑ Президент Эстонии Арнольд Рюйтель. Разве мы восхваляем нацизм? Արխիվացված 2013-10-14 Wayback Machine // Аргументы и факты, № 12 (1273), 23 мая 2005
  95. ↑ Брод А. С. (26 января 2009). «О реабилитации неонацизма, эскалации ксенофобии в Европе и США» (doc). Общественная палата Российской Федерации. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 22-ին.
  96. ↑ Михкель Мутть. Отрицание холокоста не стоит запрещать // Postimees. — 24/10/2006.
  97. ↑ «Holocaust Education, Remembrance, and Research in Estonia» (անգլերեն). INTERNATIONAL HOLOCAUST REMEMBRANCE ALLIANCE (IHRA). 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 12-ին.
  98. ↑ «Holocaust Markers, Estonia» (անգլերեն). U.S. Commission for the Preservation of America's Heritage Abroad. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 12-ին.
  99. ↑ «В Эстонии открыты ещё 3 маркера в память о жертвах Холокоста». DELFI. 7 августа 2009. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 24-ին.
  100. ↑ «В Пярну установлен памятник еврейским детям-жертвам Холокоста». Евроазиатский еврейский конгресс. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  101. ↑ Космынина Т. (27.01.2011). «В Таллине поминали жертв Холокоста». Эстонская общественная телерадиовещательная корпорация. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 24-ին.
  102. ↑ «Еврейская община Эстонии: Впервые факты Холокоста были задокументированы именно в Эстонии». ИА REGNUM. 28.01.2009. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 24-ին.
  103. ↑ «Courage to Remember» (անգլերեն). Սիմոն Վիզենտալի կենտրոն. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 14-ին.
  104. ↑ Гудым А. (5 декабря 2007). «Эстония вступила в организацию по изучению Холокоста». Эстонская общественная телерадиовещательная корпорация. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  105. ↑ «Holocaust Education, Remembrance, and Research in Estonia» (անգլերեն). Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 14-ին.
  106. ↑ «Holocaust Education, Remembrance, and Research in Lithuania» (անգլերեն). Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 14-ին.
  107. ↑ «Holocaust Education, Remembrance, and Research in Latvia» (անգլերեն). Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 14-ին.
  108. ↑ «В Таллине открыта крупнейшая в Северных странах выставка на тему Холокоста». ИА REGNUM. 29.01.2007. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 19-ին.
  109. ↑ «Эдгар Сависаар: Ответственность ложится и на Эстонию». Русский портал. 2 июня 2010. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 24-ին.
  110. ↑ «President of Estonia at Yad Vashem Tomorrow» (անգլերեն). Yad Vashem. 2010 թ․ հունիսի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 31-ին.
  111. ↑ «Ансип: преступления, совершенные тоталитарными режимами, не имеют срока давности». Delfi. 27 января 2012. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 21-ին.
  112. ↑ Eerik-niiles Kross. (2.12.1999). «Eesti juutide saatus ja holokaust» (էստոներեն). Eesti Päevaleht. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 24-ին.
  113. ↑ Зеленская Ю. (03.08.2009). «Холокост: память и предупреждение - Международный медиа клуб "Импрессум"». Импрессум. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 24-ին.

Գրականություն խմբագրել

  • «Inimesed, olge valvsad!» (Люди, будьте бдительны!). Сост. Владимир Раудсепп. Эстонское государственное издательство, 1961(էստոներեն)
  • «12 000. Tartus 16.-20. jaanuaril 1962 massimõrvarite Juhan Jüriste, Karl Linnase ja Ervin Viksi üle peetud kohtuprotsessi materjale» («12 000: Материалы судебного процесса по делу Юхана Юристе, Карла Линнаса, Эрвина Викса, проходившего в Тарту с 16-го по 20 января 1962 года»). Сост. Карл Леппик и Эрвин Мартинсон — Таллин: Эстонское государственное издательство, 1962(էստոներեն)
  • Эрвин Мартинсон. «Haakristi teenrid» («Слуги свастики»). Эстонское государственное издательство, 1962(էստոներեն)
  • «SS tegutseb. Dokumentide kogumik SS-kuritegude kohta» («СС действует. Сборник документов о преступлениях СС»). Эстонское государственное издательство, 1963(էստոներեն)
  • «Pruun katk. Dokumentide kogumik fašistide kuritegude kohta okupeeritud Eesti NSV territooriumil» («Коричневая чума. Сборник документов о преступлениях фашистов на оккупированной территории Эстонской ССР»). Сост. Эрвин Мартинсон и А. Матсулевич. Издательство «Ээсти Раамат», 1969(էստոներեն)
  • Mark Dworzecki, Mahanot ha-yehudim be-Estoniya: Ha-tmurot be-shitat ha-hovalot u-ve-shitat ha-mahanot, amidat ha-asirim, ha-mahteret, ha-briha le-yaarot (Jerusalem: Yad Vashem, 1970).
  • Էրվին Մարտինսոն, «Elukutse — reetmine» («Մասնգիտությունը՝ դավաճանություն»), «Էեստի Ռաամատ» հրատարակչություն, 1970(էստոներեն)
  • Անտս Սաար, «Vaikne suvi vaikses linnas» («Խաղաղ ամառ խաղաղ քաղաքում»), «Էեստի Ռաամատ» հրատարակչություն, 1971(էստոներեն)
  • Eesti vaimuhaigete saatus Saksa okupatsiooni aastail (1941—1944), «Էեստի Արստ» («Eesti Arst») հրատարակչութուն, № 3 (март 2007)(էստոներեն)
  • Антон Вайс-Вендт (Anton Weiss-Wendt). «Murder without hatred: the Holocaust in Estonia», 2009(անգլ.)
  • Евреи Эстонии. Холокост. История и современность. Сборник материалов и документов / Сост. Игорь Талис. — Яд Вашем. — 68 с.
  • Мартин С. Кулль (Martin S. Kull). «Tartu koonduslaager» («Տարտուի համակենտրոնացման ճամբար»). Тарту: Эстонское историческое издательство (Eesti Ajalookirjastus), 2010; ISBN 978-9949-21-316-0, 128 стр.(էստոներեն)
  • Эстония. Кровавый след нацизма: 1941—1944 годы. Сборник архивных документов(չաշխատող հղում) // Европа, 2006
  • Ruth Bettina Birn. Die Sicherheitspolizei in Estland 1941-1944: Eine Studie zur Kollaboration im Osten. — Schöningh, 2006. — S. 286. — ISBN 978-3506756145
  • Balberyzki M. Shtarker fun Ayzn (Երկաթից ամուր). Tel Aviv: Ha-menorah, 1967; ISBN 978-0-657-06061-9, (իդիշ).

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հոլոքոստն_Էստոնիայում&oldid=9719870» էջից