Վիքիպեդիա

Հղիություն (մարդ)

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Հղիություն (այլ կիրառումներ)

Հղիություն, այն ժամանակաշրջանը, երբ կնոջ ներսում մեկ կամ մի քանի պտուղներ են զարգանում[1]։ Այն հայտնի է նաև որպես գեստացիա։ Բազմապտուղ հղիության դեպքում կինը կրում է մեկից ավելի պտուղներ, օրինակ՝ երկվորյակներ[2]։ Հղիություն կարող է առաջանալ սեռական հարաբերությունների արդյունքում, կամ ռեպրոդուկտիվ տեխնոլոգիաների օգնությամբ[3]։ Ծննդաբերությունը սովորաբար տեղի է ունենում վերջին դաշտանից 40 շաբաթ անց[1][4]։ Սա կազմում է 9 ամիս, որտեղ յուրաքանչյուր ամիսն ունի 31 օր[1][4]։ Բեղմնավորման օրից հաշվելու դեպքում հղիությունը տևում է 38 շաբաթ[4]։ Մինչև հղիության 8 շաբաթյա ժամկետը զարգացող էակին կոչում են սաղմ, իսկ 8-րդ շաբաթվանից հետո, մինչև ծննդաբերությունն այն կոչվում է պտուղ[4]։ Հղիության վաղ նշաններից են դաշտանային ցիկլի բացակայությունը, պնդացած կրծքերը, սրտխառնոցն ու փսխումը, քաղցի զգացողությունը և հաճախակի միզարձակությունը[5]։ Հղիությունը կարող է հայտնաբերվել հղիության թեստի միջոցով[6]։

Հղիություն
Gestatio
Կնոջ օրգանիզմում զարգացող պտուղը կրելու ժամանակահատվածը
Տեսակֆիզիոլոգիական վիճակ
Պատճառսեռական հարաբերություններ, արհեստական բեղմնավորում
Հիվանդության ախտանշաններԴաշտանային ցիկլի բացակայություն, պնդացած կրծքեր, սրտխառնոց, փսխում, հաճախացած միզարձակություն
ՀետևանքԾննդաբերութուն
Բժշկական մասնագիտությունՄանկաբարձություն, գինեկոլոգիա
ՀՄԴ-9650
ՀՄԴ-10Z33
Հոմանիշներգեստացիա
Ախտորոշումհղիության թեստ
Բուժումնախածննդյան խնամք
Բարդություններվիժում, զարկերակային բարձր ճնշում, գեստացիոն դիաբետ, երկաթ-դեֆիցիտային անեմիա, ծանր սրտխառնոց և փսխում
Կանխարգելումհակաբեղմնավորիչներ, աբորտ
Տևողությունմոտ 40 շաբաթ վերջին դաշտանից
 Human pregnancy Վիքիպահեստում

Սովորաբար հղիության ընթացքը բաժանվում է 3 եռամսյակների[1]։ Առաջին եռամսյակը տևում է մինչև 12-րդ շաբաթը և ներառում է նաև բեղմնավորումը (սպերմատոզոիդի թափանցումը ձվաբջջի մեջ)[1]։ Բեղմնավորված ձվաբջիջն այնուհետև շարժվում է արգանդափողով և ամրանում արգանդի լորձաթաղանթին, որտեղ սկսվում են ձևավորվել սաղմն ու ընկերքը[1]։ Առաջին եռամսյակի ընթացքում վիժելու (սաղմի բնական մահվան) հավանականությունն ամենամեծն է[7]։ Երկրորդ եռամսյակը 13-րդ շաբաթից մինչև 28-րդ շաբաթն ընկած ժամանակահատվածն է[1]։ Երկրորդ եռամսյակի կեսին հնարավոր է զգալ պտղի շարժումները[1]։ 28-րդ շաբաթից սկսած վաղաժամ ծնված երեխաների 90%-ը կարող են կենդանի մնալ, եթե ապահովվի բարձր որակի բժշկական խնամք[1]։ Երրորդ եռամսյակը ներառում է 29-րդից մինչև 40-րդ շաբաթները[1]։

Նախածննդյան խնամքը մեծացնում է հղիության դրական ելքի հավանականությունը[8]։ Այն կարող է ներառել ֆոլաթթվի ընդունումը, ալկոհոլից և դեղորայքից խուսափելը, կանոնավոր մարմնամարզությունը, արյան հետազոտությունները և կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվությունը[8]։ Հղիության բարդություններից են արյան ճնշման բարձրացումը, գեստացիոն շաքարախտը, երկաթ պակասորդային սակավարյունությունը, ծանր սրտխառնոցն ու փսխումը և այլն[9]։ Իդեալական ծննդաբերությունը սկսվում է ինքնուրույն, երբ գալիս է ժամանակը[10]։ Հղիությունը համարվում է նորմալ ժամկետային, եթե տևում է 39-41 շաբաթ[1]։ 41-րդ շաբաթվանից հետո ծննդաբերությունը համարվում է ուշ, իսկ 42-րդ շաբաթից հետո՝ ուշացած[1]։

37-րդ շաբաթվանից ավելի վաղ լույս աշխարհ եկած երեխաները համարվում են վաղաժամ ծնվածներ[1]։ Վաղաժամ ծնված նորածիններն ունեն առողջական խնդիրների ավելի բարձր ռիսկ (գլխուղեղի կաթված)[1]։ 39-րդ շաբաթվանից վաղ միջամտություններն ու կեսարյան հատումը խորհուրդ չեն տրվում, եթե առկա չեն բժշկական ցուցումներ[11]։ 2012 թվականին գրանցվել է հղիության 213 միլիոն դեպք, որոնցից 190 միլիոնը (89%) զարգացող երկրներում, իսկ 23 միլիոնը (11%)՝ զարգացած երկրներում[12]։ 15-44 տարեկան յուրաքանչյուր 1000 կնոջից հղի են 133-ը[12]։ Հղիությունների 10-15%-ն ավարտվում է վիժումով[7]։ 2016 թվականին հղիության բարդությունները հանգեցրել են 230.600 մահվան, իսկ 1990 թվականին այդ ցուցանիշը կազմել է 377.000[13]: Հիմնական պատճառներն են՝ արյունահոսությունը, վարակները, հղիության բարձ արյան ճնշումով ուղեկցվող հիվանդությունները, խանգարող միջոցառումները և վիժման, արտարգանդային հղիության ու ընտրողական աբորտի հետ կապված բարդությունները[14]։ Հղիությունները 44%-ը չպլանավորված են[15]։ Չպլանավորված հղիությունների 56%-ն ավարտվում է աբորտով[15]։ Միացյալ նահանգներում հղիների 60%-ը հակաբեղմնավորիչ միջոցներ են օգտագործած լինում հղիության հայտնաբերման ամսում[16]։

Տերմինաբանություն խմբագրել

 
Ուիլյամ Հանտեր։ Հղի կնոջ արգանդի անատոմիա. 1774 թվական

Հղիության հետ ասոցացված տերմին է gravidus-ը, որը լատիներենից թարգմանաբար նշանակում է «ծանր»։ Հղի կանանց հաճախ անվանում են գրավիդա[17]։ Գրավիդան ցույց է տալիս, թե կինը քանի անգամ է հղի եղել։ Կենդանածինների քնակը (պարուս) ցույց է տալիս, թե կնոջ հղիություններից քանիսն է ավարտվել կենսունակ նորածնի լույս աշխարհ գալով[18]։ Բազմապտուղ հղիությունն ու ծննդաբերությունը հաշվում են որպես 1 հղիություն և 1 ծննդաբերություն։ Երբեք չհղիացած կինը կոչվում է նուլիգրավիդա։ Միայն մեկ անգամ հղիացած կինը կոչվում է պրիմիգրավիդա[19], բազմաթիվ հղիություններ ունեցած կին՝ մուլտիգրավիդա[17][20]։ Օրինակ՝ երկրորդ հղիության ժամանակ կինը կարող է գրանցվել որպես գրավիդա 2, պարա 1, իսկ կենսունակ պտղի ծնվելուց հետո՝ գրավիդա 2, պարա 2։ Աբորտները, վիժումները, վաղաժամ ծննդաբերությունները հանգեցնում են կենդանածնության մակարդակի ավելի նվազ լինելուն, քան հղիությունների թիվն է։ Բազմապտուղ հղիության և ծննդաբերության դեպքում գրավիդայի և պարուսի արժեքները մեծանում են 1-ով։ Կինը, որը երբեք կենսունակ պտուղ չի ծննդաբերել 20 շաբաթից ավելի հղի լինելով հանդերձ, կկոչվի նուլիապարուս[21][22][23]։

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

 
Հղի կնոջ մաշկի գունակային փոփոխություններ

Սովորաբար հղիության ախտանիշներն ու անհարմարությունները նշանակալի ազդեցություն չունեն առօրյա ակտիվության վրա և չեն առաջացնում մոր կամ պտղի առողջական խնդիրներ։ Ամեն դեպքում հղիության բարդությունները կարող են առաջացնել ավելի ծանր ախտանիշներ, օրինակ՝ անեմիա։ Հղիության ախտանիշները ներառում են.

  • Հոգնածություն
  • Առավոտյան թուլություն
  • Փորկապություն
  • Կոնքագոտու ցավեր
  • Մեջքի ցավ
  • Բրաքստոն Հիքսի կծկումներ. հազվադեպ, անկանոն ու հաճախ անցավ կծկումներ, որոնք լինում են օրական մի քանի անգամ
  • Ծայրամասային այտուց, որն առաջանում է ստորին վերջույթներում. սա զարգացող հղիության ամենահաճախ բարդություններից է
  • Ցածր զարկերակային ճնշում, որը հաճախ պայմանավորված է լինում միաժամանակ և՛ ստորին սիներակի, և՛ որովայնային աորտայի սեղմմամբ (աորտասիներակային ճնշման համախտանիշ)
  • Հաճախացած միզարձակություն. սա ևս տարածված բարդություն է, որը պայմանավորված է ներանոթային հեղուկի ծավալի մեծացմամբ, կծիկային ֆիլտրացիայի ուժեղացմամբ և միզապարկի սեղմումով՝ ուշ ժամկետներում[24]
  • Ռեգուրգիտացիա, այրոց և սրտխառնոց
  • Զոլավոր նշաններ
  • Կրծքերի պնդացումը ավելի հատկանշական է առաջին եռամսյակին և այն կանանց, ովքեր վաղ տարիքում են հղիացել[25]

Ժամանակագրություն խմբագրել

 
Հղիության ժամկետի որոշման հետազոտության ժամանակ հաշվի են առնվել և՛ ՈՒՁՀ-ով որոշված ժամկետները, և՛ մենստրուալ ցիկլով որոշված ժամկետները[26]: Պարզվել է, որ Ծննդաբերությունների 80%-ը.տեղի են ունենում 37-41-րդ շաբաթներում:

Հղիության ժամանակագրության համար օգտագործվում է գեստացիոն տարիք արտահայտությունը, որի սկիզբը համարվում է կնոջ վերջին դաշտանային ցիկլը, կամ եթե հնարավոր է օգտագործվում է հաշվարկի ավելի ճշգրիտ մեթոդ։ Երբեմն ժամանակագրությունը հաշվվում է պտղի կամ սաղմի տարիքով։

Գեստացիոն տարիքի սկիզբ խմբագրել

Մանկաբարձ-գինեկոլոգների ամերիկյան կոնգրեսի տվյալներով հղիության ժամկետը հաշվում են հետևյալ եղանակներով.

  • Ուղղակիորեն հաշվելով օրերի քանակը՝ սկսած վերջին դաշտանային ցիկլից
  • Վաղ ժամկետներում ուլտրաձայնային հետազոտությաբ սաղմի կամ պտղի չափերը որոշելուց հետո՝ այն համեմատելով մեզ հայտնի ժամկետում գտնվող սաղմերի կամ պտուղների չափերի հետ։ Եթե ուլտրաձայնային հետազոտության միջոցով ստացված տվյալները հակասում են վերջին դաշտանային ցիկլով հաշվարկի տվյալներին, ապա միևնույն է օգտագործվում է ուլտրաձայնային հետազոտության միջոցով կատարված հաշվարկը
  • Արհեստական բեղմնավորման դեպքում՝ ձվաբջջի վերցնելու, կամ համատեղ ինկուբացիայի օրվան գումարվում է 14 օր[27]։

Հղիության ժամկետի որոշումը խմբագրել

Հղիության ժամկետի որոշումը հիմնականում ներառում է 2 քայլ.

  • Որոշել, թե որ օրը պետք է համարել գեստացիայի սկիզբ
  • Հաշվել ծննդաբերության մոտավոր ժամկետը, ընդունելով, որ միջինում հղիությունը տևում է 280 օր (40 շաբաթ)[28]։

Նեգելի կանոնը հղիության ժամկետը որոշելու ստանդարտ եղանակ է՝ հղիության 280 օր տևողության դեպքում։ Կանոնը գնահատում է ծննդաբերության սպասվելիք ժամկետը գեստացիայի սկսման ժամկետին գումարելով 1 տարի, հանելով 3 ամիս և գումարելով 1 շաբաթ։ Այլընտրանքային տարբերակներ են բջջային հեռախոսների հավելվածները, որոնք միշտ տալիս են համաձայնեցված արդյուքներ, որոնք ստացվում են մի դեպքը մյուսի հետ համեմատելով։ Դրանք նաև հաշվի են առնում հղի կնոջ տարիքը[29]։

Ծննդաբերության ժամկետը հաշվարկի արդյուքնում ստանում ենք ընդամենը մոտավոր տվյալ, որը միշտ չէ, որ համընկնում է ծննդաբերության իրական ժամկետին։ Ծննդաբերությունների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ծննդաբերության ժամկետն ունի 14 օր ստանդարտ շեղում, եթե գեստացիոն տարիքը հաշվարկվել է ուլտրաձայնային հետազոտությամբ հղիության առաջին եռամսյակում, և 16 օր ստանդարտ շեղում, եթե հաշվարկը կատարվել է վերջին դաշտանային ցիկլի օրով[26]։

Ֆիզիոլոգիա խմբագրել

 
Հղիության քրոնոլոգիան՝ կախված գեստացիոն տարիքից

Ինիցիացիա խմբագրել

 
Մարդու բեղմնավորման ընթացքը
 
Բեղմնավորումն ու իմպլանտացիան մարդկանց մոտ

Ֆոլիկուլ խթանիչ հորմոնի (որը խթանում է ֆոլիկուլոգենեզն ու օվոգենեզը) ազդեցությամբ առաջանում է հասուն ձվաբջիջ՝ իգական գամետ։ Բեղմնավորումը իգական գամետի և արական սեռական բջիջ սպերմատոզոիդի միաձուլումն է։ Բեղմնավորման արդյունքում առաջացած բջիջը կոչվում է զիգոտ կամ բեղմնավորված ձվաբջիջ։ Արական և իգական սեռական բջիջների միաձուլումը սովորաբար տեղի է ունենում սեռական հարաբերության արդյունքում։ Հղիանալու շանսերն ավենամեծն են օվուլյացիայից 5 օր առաջվանից մինչև դրանից 1-2 օր հետո սեռական հարաբերություններ ունենալու դեպքում[30]։ Բեղմնավորում կարող է տեղի ունենալ նաև ռեպրոդուկտիվ տեխնոլոգիաների օգնությամբ, ինչպիսիք են արտաարգանդային սերմնավորումն ու բեղմնավորումը։

Բեղմնավորումը սովորաբար տեղի է ունենում սպասվելիք հաջորդ դաշտանային ցիկլից 2 շաբաթ առաջ։

Որոշ մարդիկ հղիության սկիզբ են համարում իմպլանտացիան՝ բեղմնավորված ձվաբջջի ամրացումը արգանդի լորձաթաղանթին։ Սա տեղի է ունենում բեղմնավորումից 7-10 օր անց[31]։ Այն ընթացքում, երբ բեղմնավորված ձվաբջիջը գոյություն ունի, սակայն ամրացած չէ արգանդի լորձաթաղանթին կինը հղի չի համարվում։

Սաղմի և պտղի զարգացում խմբագրել

 
Մարդու էմբրիոգենեզը (սաղմնագոյացում)

Սպերմատոզոիդն ու ձվաբջիջը, որն առաջանում է կնոջ ձվարաններից մեկում միաձուլվում են ֆալոպյան փողերից մեկում։ Այնուհետև բեղմնավորված ձվաբջիջը, որը կոչվում է զիգոտ սկսում է շարժվել դեպի արգանդ, որը կարող է տևել մինչև 1 շաբաթ։ Բջջի կիսումը սկսվում է բեղմնավորումից 24-36 ժամ անց։ Այն ընթանում է շատ արագ տեմպերով և ձևավորում է բլաստոցիստ։ Բլաստոցիստը հասնում և կպչում է արգանդի լորձաթաղանթին։ Այս պրոցեսը կոչվում է իմպլանտացիա։

Բջիջների մեծ քանակի առաջացացումը գեստացիայի առաջին 10 շաբաթների ընթացքում կոչվում է էմբրիոգենեզ։ Այդ ընթացքում բջիջները սկսվում են տարբերակվել մարմնի տարբեր օրգան-համակարգերին բնորոշ բջիջների։ Ձևավորվում են նյարդային համակարգի, մարմնի, օրգանների հիմքերը։ Էմբրիոգենեզի փուլի ավարտին տեսանելի են դառնում մատիկները, աչքերը, բերանը, ականջները։ Այս փուլում է իրականանում նաև սաղմի սնուցումն ապահովող կարևոր կառուցվածքների առաջացումը՝ ինչպիսիք են ընկերքն ու պորտալարը։ Ընկերքը սաղմին կապում է արգանդի պատի հետ, ապահովելով սննդանյութերի ստացումը, նյութափոխանակության արգասիքների դուրս բերումը և գազափոխանակությունը մայրական արյան միջոցով։ Պորտալարը կապում է սաղմը կամ պտուղը ընկերքին։

Գեստացիայի 10-րդ շաբաթից հետո սաղմը կոչվում է պտուղ։ Պտղային շրջանի սկիզբը նշանավորվում է վիժման վտանգի խիստ նվազմամբ[32]։ Այս փուլում պտուղն ունենում է 30մմ երկարություն, ուլտրաձայնային հետազոտության միջոցով լսվում է սրտի բաբախյունը և պտուղը կատարում է ոչ կամային շարժումներ[33]։ Պտղային փուլում շարունակում են զարգանալ սաղմնային փուլում առաջացած օրգան-համակարգերը։ Սեռական օրգանները զարգանում են գեստացիայի 3-րդ ամսում։ Պտուղը շարունակում է աճել և՛ քաշով, և՛ հասակով, սակայն պտղի աճի գլխավոր մասը տեղի է ունենում հղիության վերջին շաբաթների ընթացքում։

Ուղեղի էլեկտրական ակտիվության առաջին նշաններն ի հայտ են գալիս հղիության 5-6-րդ շաբաթներում։ Սա ցույց է տալիս մինիմալ նեյրոնային ակտիվության առկայություն, ոչ թե մտածելու կարողություն։ Սինապսները (նեյրոնների միջև կապերը) սկսում են զարգանալ 17-րդ շաբաթվանից և արագորեն ավելանում են գեստացիայի 28-րդ շաբաթվանից մինչև ծննդյան 3-4-րդ ամիսները[34]։

  •  
    Սաղմը՝ բեղմնավորումից 4 շաբաթ անց (գեստացիայի 6-րդ շաբաթ)
  •  
    Պտուղը՝ բեղմնավորումից 8 շաբաթ անց (գեստացիայի 10-րդ շաբաթ)
  •  
    Պտուղը՝ բեղմնավորումից 18 շաբաթ անց (գեստացիայի 20-րդ շաբաթ)
  •  
    Պտուղը՝ բեղմնավորումից 38 շաբաթ անց (գեստացիայի 40-րդ շաբաթ)


  •  
    Համեմատական չափերը առաջին ամսում
  •  
    Հմեմատական չափերը 3-րդ ամսում
  •  
    Համեմատական չափերը 5-րդ ամսում
  •  
    Համեմատական չափերը 9-րդ ամսում

Մոր օրգանիզմի փոփոխություններ խմբագրել

 
Կնոջ կրծքերի փոփոխությունը հղիության ընթացքում. արեոլաները մգացել և մեծացել են

Հղիության ընթացքում կինը ֆիզիոլոգիական շատ փոփոխությունների է ենթարկվում, որոնք համարվում են նորմալ. ներառյալ վարքային, սիրտանոթային, նյութափոխանակային, երիկամային և շնչառական փոփոխությունները։ Բարձրանում է արյան գլյուկոզի մակարդակը, ուժեղանում են շնչառությունն ու սրտային արտամղումը։ Պրոգեստերոնի և էստրոգենների մակարդակները ևս աճում են հղիության ընթացքում՝ ճնշելով հիպոթալամուսային առանցքն ու դաշտանային ցիկլը։

Պտուղը գենետիկորեն տարբերվում է մորից և կարող է դիտարկվել որպես արտասովոր հաջողված փոխպատվաստ[35]։ Այս հաջողության պատճառը իմունային հանդուժողականության աճն է հղիության ընթացքում[36]։ Իմունային հանդուրժողականությունը հնարավորություն է տալիս օրգանիզմին չտալ իմունային պատասխան գրգռիչների հանդեպ[35]։

Հղիությունը սովորաբար բաժանվում է 3 եռամսյակների[37][38]։ Յուրաքանչյուր եռամսյակ ունի 14 շաբաթ, որի հետևանքով ընդհանուր տևողությունը կազմում է 42 շաբաթ, սական հղիության միջին տևողությունը 40 շաբաթ է[39]։

 
Արգանդի չափերի փոփոխությունը հղիության ընթացքում
Առաջին եռամսյակ խմբագրել

Առաջին եռամսյակում րոպեական օդափոխությունն աճում է 40%-ով[40]։ Արգանդը 8 շաբաթվա ընթացքում հասնում է լիմոնի չափի։ Հղիության շատ նշաններ ու տհաճ զգացողություններ, ինչպիսիք են սրտխառնոցն ու պնդացած կրծքերը, տեղի են ունենում հենց առաջին եռամսյակում[41]։

Երկրորդ եռամսյակ խմբագրել

Երկրորդ եռամսյակը 13-րդից 28-րդ շաբաթներն ընկած ժամանակահատվածն է։ Այս փուլում կանայք ավելի ակտիվ են լինում, քանի որ առավոտյան թուլության զգացողությունն ու սրտխառնոցը հիմնականում անցնում են։ Արգանդը իր նորմալ չափերը գերազանցում է 20 անգամ։

Պտղի շարժումները սկսվում են առաջին եռամսյակից, սակայն մայրը կարողանում է զգալ դրանք միայն երկրորդ եռամսյակում։ Սա սովորաբար տեղի է ունենում 4-րդ ամսում, ավելի կոնկրետ 20-21-րդ շաբաթներում, կամ 19-րդ շաբաթում, եթե դա կնոջ առաջին հղիությունը չէ։ Շատ կանայք պտղի շարժումները զգում են ավելի ուշ ժամկետներում։ Երկրորդ եռամսյակում կանանց մեծամասնությունը սկսում են կրել հղիի հագուստ։

Երրորդ եռամսյակ խմբագրել

Այս փուլում տեղի է ունենում քաշի կուտակում։ Կնոջ որովայնը փոխում է ուրվագիծը, քանի որ պտուղն ընդունում է գլխով դեպի վար դիրք՝ պատրաստվելով ծնվելուն։ Երկրորդ եռամսյակում կնոջ որովայնը գրավում է բարձր դիրք, իսկ երրորդում՝ աստիճանաբար իջնում է։ Պտուղը պարբերաբար շարժվում է, և մայրը զգում է դա։ Կնոջ պորտը արտափքվում է առաջ՝ որովայնի բարձր ճնշման պատճառով։

 
Հղի կինը հղիության երրորդ եռամսյակում (վերջին ամիս)

Գլխի իջեցումը գլխային առաջադրության դեպքում նվազեցնում է ճնշումը որովայնի վերին հատվածների վրա և թեթևացնում շնչառությունը, սակայն խիստ ճնշվում է միզապարկը, որի հետևանքով հաճախանում է միզարձակությունը։ Մեծանում է ճնշումը նաև կոնքի հատակաի մկանների և ուղիղ աղու վրա։

Երրորդ եռամսյակում մոր ակտիվությունն ու քնի ռեժիմը կարող են ազդել պտղի զարգացման վրա՝ արյան հոսքի փոփոխությունների հետևանքով։ Մեջքի վրա պառկելիս մեծացած արգանդը կարող էճնշել ստորին սիներակը։ Դրանից խուսափելու համար անհրաժեշտ է պառկել ձախ կողմի վրա[42]։

Ծննդաբերություն խմբագրել

 
Երկրորդ եռամսյակի վերջում մեծացած արգանդը պարզ երևում է որովայնի առաջային պատին: Չնայած կրծքերի փոփոխությունները սկսում են հղիության առաջին օրերից, սակայն տեսանելի փոփոխություններն ի հայտ են գալսի այս շրջանում:

Ծննդաբերությունը պտղի լույս աշխարհ գալու գործընթացն է։ Ծննդաբերության պրոցեսը համարվում է սկսված, երբ կնոջ արգանդը կանոնավոր կերպով կծկվում է և փոփոխության է ենթարկվում արգանդի վզիկը (փափկացում և լայնացում)։ Չնայած որ ծննդաբերությունը համարվում է խիստ ցավոտ պրոցես, կան կանայք, որոնց մոտ ցավերը թույլ են լինում։ Կան կանայք, ովքեր պնդում են, որ ծննդաբերության վրա կենտրոնանալն օգնում է արագացնել գործընթացը և նվազեցնել տհաճ զգացողությունները։ Ծննդաբերությունների մեծամասնությունը տեղի են ունենում բնական հեշտոցային ուղիով, սակայն բարդությունների զարգացման դեպքում կինը կարող է ենթարկվել կեսարյան հատման[43]։ Ծննդաբերությունից հետո պտղի և մոր կապը շարունակվում է պահպանվել հորմոնալ եղանակով։ Մոր մոտ տեղի է ունենում օքսիտոցինի մակարդակի բարձրացում։ Այն աճում է նաև կրծքով կերակրման ժամանակ։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս որ մաշկը-մաշկին հպումը մոր և նորածնի միջև անմիջապես ծննդաբերությունից հետո ունի դրական ազդեցություն և՛ մոր, և՛ պտղի համար։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության դիտարկումները ցույց են տալիս, որ մաշկը-մաշկին հպումը նվազեցնում է լացը, նպաստում մոր և պտղի կապին և կրծքով բարեհաջող կերակրմանը։ Նրանք խորհուրդ են տալիս, որպեսզի նորածինը մորը հպված մնա իրա կյանքի առաջին 2 ժամերին։

Ծննդաբերության ժամանակային նկարագիրը խմբագրել
 
Արգանդն ընդարձակվում է զբաղեցնելով որովայնի պատի ավելի ու ավելի մեծ մակերես: Ծննդաբերությունից առաջ պտուղն ու որովայնը գրավում են ավելի ցածր դիրք:

Իդեալական տարբերակում ծննդաբերությունը տեղի է ունենում ինքնուրույն, երբ կինը հասնում է ժամկետին[10]։ 37-րդ շաբաթվանից վաղ ծննդաբերությունը կոչվում է վաղաժամ[44]։ Վաղաժամ ծննդաբերությունն ասոցացված է մի շարք բարդությունների հավանականության աճի հետ և հնարավորության դեպքում պետք է կանխվի[45]։ 37-րդ շաբաթվանից հետո ինքնուրույն ծննդաբերությունը համարվում է նորմալ ժամանակային և բարդությունների ռիսկի հետ կապված չէ[46]։ 39-րդ շաբաթվանից հետո պլանավորված ծննդաբերությունները կեսարյան հատման կամ բժշկական դեղորայքային միջամտության միջոցով ևս ասոցացված են բարդությունների առաջացման ռիսկի հետ[47]։ Բարդություններից են նորածնի չզարգացած թոքերը, չձևավորված իմունային համակարգով պայմանավորված վարակները, գլխուղեղի թերզարգացվածության հետևանքները և դեղնուկը[48]։ 39-41-րդ շաբաթներում ծնված երեխաների դրական ելքի հավանականությունն ավելի մեծ է, քան այդ ժամկետից վաղ և ուշ ծնված երեխաներինը[45][45]։ Հնարավորության դեպքում միշտ պետք է փորձել սպասել, որպեսզի ծննդաբերությունը սկսվի ինքնուրույն, քանի որ այդպիսով նվազում են բարդությունների հավանականությունը ինչպես մոր, այնպես էլ պտղի մոտ[10]։ Ծննդաբերությունը խթանելու մասին որոշումը կայացվում է բոլոր ռիսկերն ու դրական կողմերը հաշվի առնելուց հետո, սակայն ավելի ապահով է այն կատարել 39-րդ շաբաթվանից հետո[10]։ 42-րդ շաբաթը գերազանցող ծննդաբերությունները կոչվում են ուշացած[45]։ Եթե հղիությունը տևում է 42 շաբաթ և ավելի, նշանակալիորեն մեծանում է բարդությունների հավանականությունը թե՛ մոր, և թե՛ պտղի մոտ[49][50]։ Առանց բարդությունների ընթացող հղիության դեպքում մանկաբարձները միջամտություն կատարում են 41-42-րդ շաբաթներում[51]։

Հետծննդաբերական շրջան խմբագրել

Հետծննդյան շրջանը սկսվում է ծննդաբերությունից հետո և ավարտվում 6 շաբաթ անց։ Այս ընթացքում մոր օրգանիզմը փորձում է վերադառնալ մինչև հղիանալն ընկած վիճակին, ինչը ներառում է հորմոնալ փոփոխություններն ու արգանդի չափերը։

Ախտորոշում խմբագրել

Կինը կարող է հասկանալ որ հղի է, հիմնվելով առկա նշանների վրա, կամ օգտվելով հղիության թեստերից։ Առողջության վրա լուրջ ազդեցություն ունեցող տարածված երևույթ է հղիության ժխտումը հղի կնոջ կողմից (հղի կինը չի հավատում, որ հղի է և ժխտում է այդ փաստը)։ 475 ժխտված հղիություններից 1-ը հասնում է անգամ մինչև 20-րդ շաբաթ։ Հղիության ժխտման դեպք արջանագրվում է յուրաքանչյուր 2500 հղիներից 1-ի մոտ[52]։ Ի հակադրում սրա, կան կանայք, ովքեր հղի չլինելով հանդերձ այնքան են հավատում, որ հղի են, որ անգամ նրանց մոտ զարգանում են հղիության նշաններ։ Այս երևույթը կոչվում է կեղծ հղիություն[53]։

Ֆիզիկալ նշաններ խմբագրել

 
Սև գիծը 22 շաբաթական հղի կնոջ որովայնին

Հղի կանանց մեծամասնությունը ունենում են մի շարք նշաններ[54], որոնք հուշում են հղիության մասին։ Շատ վաղ բժշկական նշաններ ևս ասոցացվում են հղիության հետ[55][56]։ Դրանք են.

  • արյան մեջ և մեզում խորիոնային գոնադոտրոպինի (ԽԳ) առկայությունը
  • հերթական դաշտանային ցիկլի բացակայությունը
  • իմպլանտացիոն արյունահոսություն, որը տեղի է ունենում երբ սաղմն ամրանում է արգանդի լորձաթաղանթին՝ վերջին դաշտանային ցիկլից 3-4 շաբաթ հետո
  • մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացումը (օվուլյացիայից հետո 2 շաբաթ)
  • Չեդվիքի նշանը (արգանդի վզիկի, հեշտոցի և ծլիկի գույնի մգացում)
  • Գուդելլի նշան (արգանդի վզիկի հեշտոցային հատվածի փափկացում)
  • Հեգարի նշան (արգանդի նեղուցի փափկացում)
  • Հորմոնալ փոփոխությունների հետևանքով որովայնի առաջային պատի գունակավորում (սպիտակ բծեր-սև բծեր, սովորաբար տեղի է ունենում հղիության միջնաժամկետում)[55][56]
  • Հորմոնալ փոփոխությունների հետևանքով պտուկների և արեոլաների մգացում[57]

Բիոմարկերներ խմբագրել

Հղիությունը կարող է վերջնականապես ախտորոշվել օգտագործելով հղիության տարբեր թեստերից որևէ մեկը[58]։ Դրանք հայտնաբերում են նոր ձևավորվող ընկերքի արտադրած հորմոնները՝ դրանք օգտագործելով որպես բիոմարկերներ հղիության ախտորոշման վրա[59]։ Արյան և մեզի թեստերը կարող են հայտնաբերել հղիությունը իմպլանտացիայից 12 օր անց[60]։ Արյան թեստերն ավելի զգայուն են, քան մեզի թեստերը և տալիս են ավելի քիչ կեղծ բացասական պատասխաններ[61]։ Հղիության տնային թեստերը մեզի թեստեր են և ախտորոշում են հղիությունը բեղմնավորումից 12-15 օր անց[62]։ Արյան քանակական հետազոտությունը կարող է հնարավորություն տալ որոշել բեղմնավորման օրը, քանի որ հայտնի է, որ խորիոնային գոնադոտրոպինի մակարդակը կրկնապատկվում է 36-48 ժամվա ընթացքում։ Պրոգեստերոնի մակարդակի որոշումը հնարավորություն է տալիս կանխատեսել պտղի ապրելիությունը այն կանանց մոտ, ովքեր սովորութային կրելախախտ (վիժում՝ արյունահոսություն հղիության վաղ շրջանում) ունեն[63]։

Ուլտրաձայնային հետազոտություն խմբագրել

Մանկաբարձական ուլտրաձայնային հետազոտությունը կարող է հայտնաբերել պտղի զարգացման արատները, բազմապտուղ հղիությունը, ստանալ մանրամասն տվյալներ պտղի մասին սկսած 24-րդ շաբաթից[64]։ Ուլտրաձայնային հետազոտությամբ հղիության ժամկետը որոշելն ավելի ճշգրիտ է, քան դաշտանային վերջին ցիկլով հաշվարկը[65]։ Ուլտրաձայնային հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս տեսնել պտղի պարանոցային ծալքը՝ Դաունի սինդրոմի կասկածի դեպքում[66]։

Վարում խմբագրել

Նախածննդյան խնամք խմբագրել

 
Սխեման ցույց է տալիս հղի կանանց համար թույլատրելի բարձրացվելիք ծանրության սահմանը կախված հղիության ժամկետից և բարձրացնելու հաճախականությունից[67]

Խորհրդատվությունը նախքան հղիությունը ցուցված է կանանց/զույգերին, որպեսզի քննարկվի բեղմնավորումը, հղիությունը, առողջական առկա վիճակը և մինչև հղիությունը կատարվելիք բուժական միջոցառումները[67]։ Նախածննդյան խնամքը հղի կնոջն ուղղված բժշկական և բուժքույրական միջոցառումների համախումբ է, որն ունի տարբեր ուղղվածություն տարբեր պետություններում[68]։ Բարդությունների մեծ ռիսկ ունեցող կանանց հղիության դրական ելքի հավանականությունը խիստ մեծանում է, եթե կինը գտնվում է պրոֆեսիոնալների հսկողության տակ[69]։ Կինը կարող է ընդգրկվել բարձր ռիսկի խմբում տարբեր պատճառներով. բարդույթուններ նախորդ հղիությունների ժամանակ, բարդություններ տվյալ հղիության ժամանակ, որևէ հիվանդության առկայություն, սոցիալական պայմաններ[70][71]։ Լավ կազմակերպված նախածննդյան խնամքի նպատակը ցանկացած բարդության վաղ ախտորոշումն ու բուժումն է[72]։ Սովորական նախածննդյան այցերի ժամանակ կատարվում է արյան ճնշման չափում, արգանդի հատակի բարձրության որոշում, քաշի և պտղի սրտի զարկերի հաճախականության որոշում, ծննդաբերության նշանների առկայության բացահայտում և առաջիկա ժամանակահատվածում սպասելիքների կանխատեսում[67]։

Սնուցում խմբագրել

Սնուցումը հղիության ընթացքում շատ կարևոր գործոն է պտղի առողջ զարգացումն ապահովելու համար[73]։ Հղիների սննդակարգը տարբերվում է ոչ հղիների սննդակարգից[73]։ Առաջանում է էներգիայի և միկրոէլեմենտների մեծացած պահանջ[73]։ Գիտությունը խրախուսում է կանանց, որպեսզի նրանք ընդունեն էներգետիկ և սպիտակուցային բալանսավորված սնունդ հղիության ընթացքում[74]։ Որոշ կանայք կարող են հատուկ բժշկական խորհրդատվության կարիք ունենալ, եթե նրանց սննդակարգը սահմանափակվում է որոշակի բժշկական ցուցումներով, սննդային ալերգիաներով կամ յուրահատակուկ կրոնական/ժողովրդական ավանդույթներով[75]։ Բեղմնավորման ժամանակահատվածում (բեղմնավորումից առաջ և հետո) ֆոլաթթվի (կոչվում է նաև ֆոլատ կամ վիտամին B9) օգտագործումը նվազեցնում է պտղի նյարդային խողովակի զարգացման արատների հավանականությունը (սպինա բիֆիդա)[76]։ Նյարդային խողովակը ձևավորվում է հղիության առաջին 28 օրերի ընթացքում։ Հղիության թեստերը սովորաբար տալիս են բացասական արդյունք առաջին 14 օրերի ընթացքում, դրա համար էլ անհրաժեշտ է ֆոլաթթվի ադեկվատ քանակի ընդունում նաև նախքան բեղմնավորումը[77]։ Ֆոլաթթուն պարունակվում է կանաչ բույսերում, լոբազգիներում և ցիտրուսային մրգերում[78]։ ԱՄՆ-ում և Կանադայում հացամթերքների մեծամասնությունը հարստացված է ֆոլաթթվով[79]։ Չհագեցած օմեգա-3 ճարպաթթուները կարևոր կառուցվածքային նշանակություն ունեն ուղեղի և ցանցաթաղանթի համար։ Դրանք գտնվում են մայրական կաթում[80]:Շատ կարևոր է, որպեսզի կինը ստանա չհագեցած ճարպաթթուների ադեկվատ քանակ, ապահովելու համար իր և նորածնի առողջությունն ու բարեկեցությունը[80]։ Զարգացող պտուղը այս կարևոր նյութը ստանում է մորից՝ հղիության ժամանակ պլացենտայով, իսկ ծննդաբերությունից հետո՝ մայրական կաթով[81]։ Շատ միկրոնուտրիենտներ ևս կարևոր են զարգացող պտղի համար, հատկապես այն երկրներում, որտեղ տարածված է մարդկանց թերսնուցումը[82]։ Չզարգացած և զարգացող երկրներում շատ կանայք ստիպված են լինում արհեստական հավելումների ստանալ երկաթ, ֆոլաթթու և այլ միկրոնուտրիենտներ[82]։ Այս հավելումները զարգացող երկրներում մեծացնում են նորածինների դրական ելքի հավանականությունը, սակայն չեն ազդում պերինատալ մահացության վրա[82][83]։ Ֆոլաթթվի և երկաթի ադեկվատ քանակների ընդունումը հաճախակի է խորհուրդ տրվում[84][85]։ Զարգացած երկրներում՝ ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում, հավելումների մեջ ավելացվում է նաև վիտամին D և կալցիում, որոնք պատասխանատու են պտղի ոսկրերի նորմալ զարգացման համար[86][87][88]։ Ապացուցված չէ վիտամին E-ի դրական ազդեցությունը պտղի լավ ելքի վրա[89]։ Ցինկի ընդունումը նվազեցնում է վաղաժամ ծննդաբերության հավանականությունը, սակայն դեռ լիովին պարզաբանված չէ արժե այն կիրառել, թե ոչ[90]։ Երկաթի ամենօրյա ընդունումը նվազեցնում է մոր մոտ անեմիայի զարգացման ռիսկը[91]։ Երկաթի ամենօրյա ընդունման վերաբերյալ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այդ դեպքում երկաթի մակարդակը պահպանվում է նորմալ, սակայն դեռ ակնհայտ չեն կլինիկական օգուտները[92]։ Երկվորյակներ կամ եռյակների սպասող կանայք ավելի մեծ քանակի սննդանյութերի կարիք ունեն, քան միապտուղ հղիները[93]։ Հղի կանայք պետք է հեռու մնան այնպիսի սննդանյութերից, որոնք կարող են վարակված լինել և թունավորում առաջացնել[94]։ Մրգերի և բանջարեղենի խնամքով լվանալը, ինչպես նաև մսի, կիսաֆաբրիկատների ջերմամշակումը նվազեցնում են այդ ռիսկը[95]։ Չպաստերիզացված կաթը կարող է պարունակել Լիստերիա, որը կարող է առաջացնել ներածնային մենինգիտ, վաղաժամ ծննդաբերություն և վիժում[96]։ Հղի կանայք նաև ավելի հակաված են սալմոնելային վարակի։ Սալմոնելաները կարող են պարունակվել ձվում և թռչնամսում, որոնք նորմալ ջերմամշակում չեն անցել[97]։ Կատվի մազերն ու լավ չեփված միսը կարող են պարունակել տոքսոպլազմա գոնդի և առաջացնել տոքսոպլազմոզ[95]։ Նորմալ խոհանոցային հիգիենան կարող է նվազեցնել սրանց ռիսկերը[98]։ Կանայք նաև պետք է հրաժարվեն սնդիկ պարունակող ծովամթերքից, քանի որ դա կարող է առաջացնել բնածին արատներ[97]։ Պետք է խուսափել կոֆեինի մեծ քանակներից, քանի որ այն կարող է առաջացնել վիժում։ Սակայն կոֆեինի, վաղաժամ ծննդաբերության և պտղի քաշի միջև կապը դեռ պարզաբանված չէ[99]։

Քաշի ավելացում խմբագրել

Հղիության ընթացքում քաշի ավելացման նորման տատանվում է[100]։ Քաշն ավելանում է պտղի, ընկերքի, արտաշրջանառային հեղուկի, հյուսվածքների մեծացման և սպիտակուցների ու ճարպերի կուտակման հաշվին։ Քաշի ամենամեծ ավելացումը տեղի է ունենում հղիության ուշ շրջանում[101]։

Նորմալ քաշ ունեցող մարդկանց համար (մարմնի զանգվածի ինդեքսը(ՄԶԻ)՝ 18.5-24.9) նորմալ է համարվում միապտուղ հղիության ընթացքում քաշի ավելացումը 11.3-15.9 կիլոգրամով (25-35 ֆունտ)[102]։ Նորմայից ցածր քաշ ունեցող կանայք (ՄԶԻ <18.5) միապտուղ հղիության ընթացքում պետք է գրանցեն քաշի 12.7-18կգ ավելացում։ Ավելորդ քաշ ունեցող կանանց (ՄԶԻ- 25-29.9) դեպքում քաշի ավելացումը պետք է կազմի 6.8-11.3կգ, իսկ ճարպակալում ունեցող կանանց դեպքում(ՄԶԻ>30)՝ 5-9կգ[103]։ Քաշի ավելացումը կախված է հղիության ժամկետից։

Հղիության ընթացքում քաշի նորմայից ավել կամ պակաս լինելը կարող է հանգեցնել մի շարք խնդիրների և՛ մոր, և՛ պտղի մոտ[101]։ Դեռ չի գտնվել քաշի պակասորդ ունեցող հղիների քաշն ավելացնելու լավագույն մեթոդը[101]։ Հղիության ընթացքում ավելորդ քաշի կուտակումը մեծացնում է կեսարյան հատման, գեստացիոն զարկերակային գերճնշման, պրե-էկլամպսիայի, մակրոսոմիայի (պտղի նորմայից մեծ քաշ) և պտղի ուսի դիստոցիայի (ծննդաբերության ժամանակ գլխի դուրս գալուց հետո ուսը մնում է հպված ցայլային համաճոնին և չի կարողանում դուրս գալ) հավանականությունը[100]։ Ավելորդ քաշի կուտակումը կարող է բարդացնել ծննդաբերությունից հետո նիհարելու գործընթացը[100][104]։

Զարգացած երկրներում ապրող կանանց մոտ 50%-ն ունեն ավելորդ քաշ նախքան հղիանալը[104]։ Սննդակարգի փոփոխությունները լավագույն մեթոդն են նիհարելու և հղիության հետ կապված ռիսկերը նվազեցնելու համար[104]։ Ցածր գլյուկոզային ինդեքս ունեցող սննդամթերքը կարող է կանխարգելել գեստացիոն դիաբետը[105]։

Դեղամիջոցներ խմբագրել

Հղիության ընթացքում օգտագործած դեղորայքը կարող է ժամանակավոր կամ մնայուն ազդեցություն ունենալ պտղի վրա[106]։ Ցանկացած նյութ (ներառյալ դեղորայքը), որը կարող է մնայուն վնաս հասցնել պտղին համարվում է տերատոգեն (հրեշածին)[107]։ Միացյալ նահանգներում ըստ սննդի և դեղորայքի ադմինիստրացիայի (Food and Drug Administration), դեղերը դասակարգվում էն A, B, C, D և X դասերի, ըստ բուժական էֆեկտի և պտղի վրա հնարավոր վնասակար ազդեցության ռիսկի[108] : Այն դեղերը, ներառյալ մուլտիվիտամինները, որոնց վնասակար ազդեցության բացակայությունը ապացուցվել է փորձարկումների արդյունքում մտնում են A դասի մեջ[106] : Մյուս կողմից այն դեղերը, որոնց վնասակար ազդեցությունը սաղմի վրա գերազանցում է թերապևտիկ էֆեկտին (թալիդոմիդ) ներառված են X դասի մեջ[106]։

Հոգեմետ նյութեր խմբագրել

Հոգեմետ նյութերի օգտագործումը հղիության ընթացքում կարող է հանգեցնել տարբեր բարդությունների.

  • Էթանոլի օգտագործումը հղիության ընթացքում կարող է հանգեցնել պտղի ալկոհոլային համախտանիշի։ Գոյություն չունի ալկոհոլի անվտանգ քանակություն հղիների համար, այնպես որ ավելի ապահով է չօգտագործել ոգելից խմիչքներ՝ հղիության մասին իմանալու պահից[109]
  • Ծխախոտի օգտագործումը կարող է հանգեցնել պտղի հոգեկան, նյարդաբանական և ֆիզիկական մի շարք արատների[110]։ Հղիության ընթացքում ծխելը կրկնակի մեծացնում է պտղաթաղանթների վաղաժամ պատռման, ընկերքի շերտազատման և առաջադիր ընկերքի հավանականությունը[111]։ Ծխախոտն ասոցացված է վաղաժամ ծննդաբերությունների 30%-ի հետ[112]։
  • Հղիության ընթացքում կոկայինի օգտագործումը կապված է վաղաժամ ծննդաբերության, բնածին արատների և ուշադրության կենտրոնացման դեֆիցիտի համախտանիշի հետ
  • Մետամֆետամինի օգտագործումը հղիի կողմից կարող է հանգեցնել վաղաժամ ծննդաբերության և բնածին արատների հետ[113]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել մետամֆետամինի կարճատև էֆեկտները՝ պտղի նյարդավարքային գործառույթների և աճի տեմպի խանգարում[114]։ Իսկ երկարատև էֆեկտներից է գլխուղեղի զարգացման դանդաղումը[113]։
  • Կանեփի մեծ դոզայի օգտագործումը տերատոգեն էֆեկտ ունի կենդանիների մոտ, սակայն այդ էֆեկտը մարդկանց դեպքում ապացուցված չէ։

Տոքսինների ազդեցություն խմբագրել

Սաղմի/պտղի ենթարկվելը արտաքին միջավայրի տոքսինների ազդեցությանը ներարգանդային կյանքում կարող է համգեցնել նրա զարգացման խանգարմանը և հղիության բարդությունների առաջացմանը։ Օդի աղտոտվածության հետևանքով նորածիններն ունենում են նորմայից ցածր քաշ[115]։ Շատ ծանր բարդություններ են առաջանում սնդիկով և մկնդեղով թունավորումների դեպքում։ Շրջակա միջավայրի տոքսինների ազդեցությունը նվազեցնելու համար ԱՄՆ-ի բուժքույրական քոլեջը խորհուրդ է տալիս. ստուգել արդյոք տանն առկա է մկնդեղ, մանրակրկիտ լվանալ թարմ մրգերն ու բանջարեղենը և գնել օրգանական սնունդ, որը ներառում է նաև տոքսիններից մաքրված սնունդը[116]։ Աշխատող կանայք կարող են ենթարկվել տոքսինների ազդեցությանը աշխատավայրում՝ հատկապես օդային ճանապարհով։ N95 օդաֆիլտրող դիմակի օգտագործումը պաշտպանում է կնոջը օդային տոքսիններից և չի ազդում պտղի սրտի աշխատանքի ռիթմի վրա[117]։

Սեռական ակտիվություն խմբագրել

Շատ կանայք կարող են պահպանել իրենց սեռական ակտիվությունը հղիության ընթացքում[118][119]։ Շատ հետազոտություններ հաստատում են, որ հղիության ընթացքում կնոջ մոտ նվազում են և՛ սեռական ցանկությունը, և՛ սեռական հարաբերությունների հաճախականությունը[120][121]։ Սեռական ցանկության ընդհանուր իջեցման ֆոնի վրա կան հետազոտություններ, որոնք պնդում են, որ սեռական ցանկությունն աճում է 2-րդ եռամսյակում, և նվազում երրորդում[122][123]։ Հղիության ընթացքում սեքսը համարվում է նվազ ռիսկային, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ բժիշկը որևէ այլ պատճառով խորհուրդ է տվել զերծ մնալ սեռական ակտիվությունից[118]։ Առողջ հղի կնոջ համար չկան ապահով կամ անապահով սեքսի կոնկրետ եղանակներ[118]։ Հղիության ընթացքում փոխվում է հեշտոցային միկրոֆլորան[124]։

Մարմնամարզություն խմբագրել

Կանոնավոր աերոբիկան հղիության ընթացքում լավացնում է ֆիզիկական վիճակը[125]։ Հղիության ընթացքում ֆիզիկական վարժությունները նվազեցնում են կեսարյան հատման հավանականությունը[126]։ Անկողնային ռեժիմը խորհուրդ չի տրվում, քանի որ դեռ չեն ապացուցվել դրա դրական և բացասական հետևանքները[127]։ Կանադայի մանկաբարձների կոմիտեն պնդում է. «Բոլոր կանայք, ովքեր չունեն հակացուցումներ, հղիության ընթացքում պետք է կանոնավոր կերպով կատարեն ֆիզիկական վարժություններ և ունենան չափավոր ֆիզիկական ծանրաբեռնվածություն»[128]։ Չնայած դեռևս պարզաբանված չէ ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության վերին շեմը, կանայք, ովքեր կանոնավոր մարզվել են հղիությունից առաջ և որոնց հղիությունն ընթանում է առանց բարդությունների, կարող են ծանրաբեռնված ֆիզիկական վարժություններ ևս կատարել[128]։ Ընդհանուր առմամբ ֆիզիկական ակտիվություն ցուցաբերելը համարվում է ապահով, եթե կինը չի զբաղվում այնպիսի սպորտաձևով, որի ժամանակ կարող է ընկնել (օրինակ՝ ձիավարություն) կամ ստանալ որովայնի վնասվածք (ֆուտբոլ, հոկեյ)[129] : Ըստ Ամերիկայի գինեկոլոգների և մանկաբարձների քոլեջի, նախկինում հղիության ընթացքում առաջնահերթությունը տրվում էր պտղի առողջությանը՝ անտեսելով մոր առողջության վրա ունեցած հետևանքները։ Սակայն ըստ նրանց բարդություններից զերծ հղիության դեպքում պտղի ներարգանդային վնասվածքների հավանականությունը խիստ փոքր է[129]։ Կան իրավիճակներ, երբ կինը պետք է կապվի իր բժշկի հետ, թույլտվություն ստանալաու համար կատարել վարժությունները։ Այդ իրավիճակներից են հեշտոցային արյունահոսությունը, շնչահեղձությունն առանց ծանրաբեռնվածության, վատ ինքնազգացողությունը, գլխացավը, կրծքավանդակի ցավը, մկանային թուլությունը, վաղաժամկետ ծննդաբերության վտանգը, պտղի նվազած շարժողականությունը, պտղաջրերի սակավ քանակը, սրունքների ցավն ու այտուցը (անհրաժեշտ է ժխտել թրոմբոէմբոլիան)[129]։

Քուն խմբագրել

Պնդում են, որ հերթափոխով աշխատանքը և վառ լույսի ազդեցությունը քնած ժամանակ պետք է բացառել գոնե հղիության վերջին եռամսյակում՝ պտղի մոտ ֆիզիոլոգիական և հոգեբանական խնդիրներից խուսափելու համար[130]։

Ատամների խնամք խմբագրել

Հղիության ընթացքում պրոգեստերոնի և էստրոգենի բարձրացած քանակը կարող է առաջացնել լնդաբորբ. լնդերը դառնում են այտուցված, կարմիր, հակված են արյունահոսության[131]։ Վնասվածքները կարող են բուժվել տեղային մշակման և բերանի խոռոչի հիգիենայի պահպանման միջոցով[132]։ Կային պնդումներ, որ ծանր պերիօդոնտիտը կարող է մեծացնել վաղաժամ ծննդաբերության և ցածր քաշով նորածնի ռիսկը, սակայն կոխրեյնյան հետազոտությունը չի գտել բավարար հիմքեր այդ պնդման հաստատման համար[133]։

Թռիչքներ խմբագրել

Բարդություններ խմբագրել

Յուրաքանչյուր տարի հղիության հետ ասոցացված հիվանդությունների հետ առնչվում են 20 միլիոնից ավել կանայք[134]։ 2016 թվականին հղիության բարդությունների հետևանքով մահացել է 230.600 կին։ Յաս ցուցանիշը 1990 թվականին կազմել է 377.000[13]: Հիմնական պատճառներն են արյունահոսությունը (72.000), վարակը(20.000), զարկերակային գերճնշումը(32.000), դժվարացած ծննդաբերությունը(10.000) և աբորտով ավարտված հղիությունները(20.000), որն իր մեջ ներառում է վիժումները, արտարգանդային հղիությունը և ընտրողական աբորտը[13]։

Հղիության բարդություններից են.

  • Հղիություն հետևանքով առաջացած զարկերակային գերճնշում
  • Սակավարյունություն[135]
  • Հետծննդաբերական բարդություններ
  • Հետծննդաբերական փսիխոզ
  • Թրոմբոէմբոլիկ բարդություններ. սրանք հղի կանանց մահվան գլխավոր պատճառն են ԱՄՆ-ում[136][137]
  • Հղիության կեղևային եղնջանման պապուլաներն ու թիթեղները. մաշկի հիվանդություն է, որը զարգանում է մոտ 32-րդ շաբաթում։ Նշաններն են թիթեղները, պապուլաները և կարմրությունը պորտի շրջանում, որը հետագայում տարածվում է ա,բողջ մարմնի վրա, բացառությամբ ձեռքի ափերի և դեմքի
  • Արտարգանդային հղիություն. սաղմի իմպլանտացիա արգանդից դուրս
  • Հիպերեմեզիս գրավիդարում. նորմայից ուժեղ սրտխառնոց և փսխում
  • Թոքային էմբոլիա. արյան մակարդուկ, որն առաջանում է ոտքերում և գաղթում դեպի թոքեր[137]

Հղիության ընթացքում նաև մեծանում է ինֆեկցիոն հիվանդությունների հավանականությունն ու ծանրությունը

Ուղեկցող հիվանդություններ խմբագրել

Հղի կինը կարող է ունենալ ուղեկցող հիվանդություններ, որոնք հղիության հետևանքը չեն, սակայն դրանց ընթացքը կարող է վատանալ, կամ առաջացնել հղիության բարդություններ։

  • Շաքարային դիաբետ (խոսքը չի գնում հղիության դիաբետի մասին). մեծացնում է վիժման, աճի դանդաղման կամ արագացման, գեստացիոն տարիքին անհամապատասխան մեծ չափերի (մակրոսոմիա), գերջրություն (ամնիոնային հեղուկի նորմայից մեծ քանակ), բնածին արատներ։
  • Վահանագաեղձի խնդիրները հղիության ընթացքում (եթե չբուժվեն) կարող են հանգեցնել պտղի և մոր վիճակի վատացման։ Վահանագեղձի դիսֆունկցիայի վնասակար ազդեցությունները կարող են արտահայտվել նաև հղիությունից հետո, քանի որ վահանագեղձի արտադրած հորմոնի թիրոքսինը ունի հսկայական նշանակություն երեխայի կյանքի վաղ շրջանում նեյրոինտելեկտուալ զարգացման համար։ Հղիության ընթացքում վահանագեղձի ֆունկցիան ուժեղանում է, ինչը կարող է հանգեցնել մինչ այդ աննկատելի խնդիրների վատթարացման։
  • Չբուժված ցելիակիան կարող է հանգեցնել վիժման, ներարգանդային աճի դանդաղման, գեստացիոն տարիքի և քաշի անհամապատասխանության, ցածր քաշով նորածնի և վաղաժամ ծննդաբերության։ Հաճախ վերարտադրության հետ կապված խնդիրները չախտորոշված ցելիակիայի միակ նշաններն են։ Բարդությունները բացատրվում են ոչ միայն ցելիակիայի հետևանքով առաջացած մալաբսորբցիայով, այլ նաև գլյուտենի հանդեպ առաջացած հակամարմինների վնասակար ազդեցությամբ ընկերքի վևա։ Գլյուտեն չպարունակող սննդի օգտագործումը կանխում է ցելիակիա ունեցող կանանց մոտ հղիության բարդությունների զարգացումը[138][139]։ Հղիությունը կարող է նաև դրդող գործոն լինել, որպեսզի ժառանգական տրամադրվածություն ունեցող և գլյուտեն պարունակող սնունդ օգտագործող կանանց մոտ զարգանա ցելիակիա[140]։
  • Համակարգային կարմիր գայլախտ ունեցող հղի կանանց դեպքում մեծ է պտղի ներարգանդային մահվան, վիժման և նորածնային համակարգային կարմիր գայլախտի հավանականությունը։
  • Արյան գերմակարդունակությունը հղի կանանց մոտ ռիսկի գործոն է թրոմբների (արյան մակարդուկների) առաջացման համար։ Հղիությունն ինքը առաջացնում է գերմակարդունություն, քանի որ անհրաժեշտ է պաշտպանվել հետծննդաբերական արյունահոսությունից[141]։ Ամեն դեպքում գերմակարդունության որոշակի մակարդակից հետո թրոմբագոյացումը կարող է դառնալ հղիի կյանքի համար վտանգավոր[141]

Բժշկական տեսապատկերում խմբագրել

Բժշկական տեսապատկերումը կարող է անհրաժեշտ լինել հղիության ժամանակ բարդությունների հայտնաբերման, ուղեկցող հիվանդությունների և պարտադիր նախածննդյան խնամքի համար։ Առանց կոնտրաստի մագնիսառեզոնանսային շերտագրությունը (ՄՌՇ, MRI) և ուլտրաձայնային հետազոտությունը չունեն որևէ ռիսկ մոր կամ պտղի համար, քանի որ չունեն իոնացնող ճառագայթում և ընտրության մեթոդ են հղի կանանց համար[142]։ Պրոյեկցիոն ռադիոգրաֆիան, ռենտգեն համակարգչային շերտագրությունը և միջուկային սկանավորումն ունեն իոնացնող ճառագայթում, սակայն ճառագայթման ցածր դոզաների հիմնականում վնաս չեն պատճառում պտղին[142]։ Բարձր դոզաների հետևանքով կարող է առաջանալ վիժում, արատներ, մտավոր խնդիրներ[142]։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

2012 թվականին գրանցվել է հղիության 213 միլիոն նոր դեպք, որոնցից 190 միլիոնը՝ զարգացող երկրներում, իսկ 23 միլիոնը՝ զարգացած երկրներում[12]։ Սա կազմում է 133 հղիության դեպք 15-44 տարեկան 1000 կնոջ հաշվարկով[12]։ Հղիությունների 10-15%-ն ավարտվում է վիժումով[7]։ Հղիությունների 44%-ը չպլանավորված են։ պլանավորված հղիությունների կեսից ավելին (56%) ավարտվում են աբորտով։ Այն երկրներում, որտեղ աբորտը արգելված է օրենքով, կամ թույլատրվում է աբորտ կատարել միայն մոր կյանքին վտանգ սպառնացող բարդությունների դեպքում, չպլանավորված հղիությունների 44%-ն ավարտվում է անօրինական աբորտով։ Այն երկրներում, որտեղ աբորտն օրինական է, չպլանավորված հղիությունների 69%-ն է ավարտվում հղիության արհեստական ընդհատմամբ[15]։

2012 թվականին հղիություններից 120 միլիոնը գրանցվել են Ասիայում, 54 միլիոնը՝ Աֆրիկայում, 19 միլիոնը՝ Եվրոպայում, 18 միլիոնը՝ Լատինական Ամերիկայում և Կարիբյան կղզիներում, 7 միլիոնը՝ Հյուսիսային Ամերիկայում և 1 միլիոնը՝ Օվկիանիայում[12]։ Զարգացող երկրներում ռեպրոդուկտիվ տարիքում գտնվող յուրաքանչյուր 1000 կնոջից հղի է 140-ը, իսկ զարգացած երկրներում՝ 94-ը 1000-ից[12]։

Հղիության բաշխվածությունը ըստ կանանց տարիքի տարբեր երկրներում տարբեր է։ Դա կախված է մի շարք գործոններից. մշակութային, սոցիալական, կրոնական նորմեր, հակաբեղմնավորման մեթոդների ընդունվածություն, կրթվածության մակարդակ։ Բեղունության ամենաբարձր մակարդակը 2013 թվականին գրանցվել է Նիգերում (7.03 երեխա/կին), իսկ ամենացածրը՝ Սինգապուրում (0.79 երեխա/կին)[143]։

Եվրոպայում հղիության տարիքային շեմը գնալով աճում է։ Ասիայում, Ճապոնիայում և Միացյալ Նահանգներում ևս աճում է առաջին ծննդաբերության տարիքային շեմը և այս երևույթը գնալով տարածվում է ներառելով Չինաստանը, Թուրքիան և Իրանը։ ԱՄՆ-ում առաջին ծննդաբերության միջին տարիքը 2010 թվականին կազմել է 25,4 տարեկան[144]։

Միացյալ Նահանգներում և Միացյալ թագավորությունում հղիությունների 40%-ը չպլանավորված է։ Դրանց մեկ քառորդից մինչև մեկ երկրորդ մասը անցանկալի են[145][146]։

Հասարակություն և մշակույթ խմբագրել

Շատ մշակույթներում հղի կինը ունի առանձնահատուկ կարգավիճակ հասարակության մեջ և արժանանում է հատուկ ուշադրության և խնամքի[147]։ Միևնույն ժամանակ նրանք հանդիսանում են օբյեկտ, որոնցից կոնկրետ ակնկալիքներ են ունենում, ինչը կարող է ճնշում գործադրել նրանց վրա։ Օրինակ՝ որդի և ժառանգորդ լույս աշխարհ բերելու պահանջը։ Ավանդապաշտ հասարակություններում ընդունված է, որ հղիությունը պետք է լինի ամուսնության արդյունք, իսկ ապօրինի երեխաներն ու մայրերը վտարման առարկա են։

Հղիության հետ կապված են շատ ավանդույթներ, որոնք երբեմն կապված են ավանդական բժշկության և կրոնի հետ։ Դրանց օրինակ է «baby shower»-ը (երեխայի առաջին լոգանք)։

Հղիությունը ընտանիքի ինստիտուտի կարևոր բաղադրիչ է։ Ծնվել պատրաստվող երեխան ապագայում հասարակությունում որոշակի դեր ու դիրք է ունենալու։ Դրա վրա անդրադառնում են ծնողների միջև առկա հարաբերությունները և հարաբերություննեչը ծնողների ու նրանց շրջապատի միջև։

Արվեստներ խմբագրել

Հղի կանանց նկարները ստեղծվել են շատ մշակույթներում, վայրերում ու ժամանակաշրջաններում։ Կարելի է ասել հղի կնոջ պատկերն ամենատարածված նկարներից է։ Գտնվել են հղի կնոջ կերամիկական արձանիկներ նախա-Կոլումբիական մշակույթներում, ինչպես նաև փոքր ֆիգուրներ՝ մկիջերկրածովյան ավազանում։ Սրանցից շատերը կապված են եղել բեղունության հետ։ Դժվար է տարբերակել, որ այդ ֆիգուրները հենց հղիություն են խորհրդանշում և դժվար է մեկնաբանել նրանց դերը հասարակությունում։

Պահպանված ամենահին նմուշները Եվրասիայում հայտնաբերված արձանիկներն են, որոնք հավաքականորեն կոչվում են Վենուս արձանիկներ։

Քրիստոնեության մեջ մեծ դեր է խաղում Աստվածածինը։ Արևմտյան մշակույթներում ընդունված է պատկերել Սուրբ Մարիամին հղի վիճակում։ Այդ կրոնական պատկերները կոչվում են Մադոննա դել Պարտո (Madonna del Parto)[148]:

Դիանայի և Կալիստոյի դժբախտ տեսարանը, երբ բացահայտվում է Կալիստոյի հղիությունը, հաճախակի է պատկերվել վերածննդի դարաշրջանում։

Հղիությունը, հատկապես չամուսնացած կանանց հղիությունը, գրականության կարևոր մոտիվներից է։ Կարևոր նմմուշ է Գյոթեի «Ֆաուստը»։

Անպտղություն խմբագրել

Ժամանակակից բժշկությունը առաջարկում է բազմաթիվ եղանակներ՝ ռեպրոդուկտիվ տեխնոլոգիաների կիրառման միջոցով անպտղության դեմ պայքարելու համար։ Դրանցից են անպտղության դեղորայքային բուժումը, արտաարգանդային բեղմնավորումը և փոխնակ մոր ծառայությունը։

Աբորտ խմբագրել

Աբորտը հղիության ընդհատումն է կա՛մ բնական եղանակով, կա՛մ բժշկական մեթոդներով[149]։ Ընտրողական աբորտը սովորաբար իրականացվում է առաջին եռամսյակում, հազվադեպ՝ երկրորդ կամ երրորդ[32]։ Հակաբեղմնավորիչներ չկիրառելը, հակաբեղմնավորման ձախողումը, ընտանիքի վատ պլանավորումն ու բռնաբարությունները կարող են հանգեցնել անցանկալի հղիությունների։ Աբորտի օրինականությունը փոփոխվում է տարբեր ժամանակներում և երկրներում։ Արևմտյան Եվրոպայի շատ պետություններում մի քանի տասնամյակ առաջ հղիության ընդհատումը առաջին եռամսյակի ընթացքում անօրինական էր։ Օրինականացումից հետո աբորտի համար պարտադիր դարձավ բժշկի կոնսուլտացիան։ Գերմանիայում 2009 թվականից սկսած աբորտների միայն 3%-ն է ունեցել բժշկական ցուցում։

Պաշտպանություն օրենքով խմբագրել

Շատ երկրներ ունեն տարբեր օրենքներ հղի կանանց և երեխաների պաշտպանության համար։ Մայրության պաշտպանության կոնվենցիան երաշախավորում է, որ հղի կանայք ազատվում են այնպիսի ծանրաբեռնվածություններից, ինչպիսիք են օրինակ գիշերային հերթապահությունները։ Մայրության արձակուրդը վճարվում է պետության կողմից հղիության վերջին եռամսյակում և ծննդաբերությունից հետո որոշ ժամանակ։ Էքստրեմալ դեպքեր են Նորվեգիան (պետությունը վճարում է 8 ամիս) և ԱՄՆ-ը (պետությունը չի վճարում մայրական արձակուրդի համար, բացառությամբ որոշակի իրավիճակների)։ Շատ երկրներ ունեն օրենքներ հղիներին խտրականությունից պաշտպանելու համար։

Միացյալ Նահանգներում մի շարք գործողությունները, որոնք հանգեցնում են վիժման կամ վաղաժամ ծննդաբերության, համարվում են հանցագործություններ։ Այդ օրենքներից է բռնության չծնված զոհերի վերաբերյալ ակտը։ 2014 թվականին Ամերիկայի Թենեսի նահանգում ընդունեցին մի օրենք, որը հնարավորություն է տալիս քրեական պատասխանատվության ենթարկել այն կանաց, ովքեր հղիության ընթացքում օգտագործել են ապօրինի դեղորայք, որը հանգեցրել է պտղի վնասմանը[150]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 «Pregnancy: Condition Information». Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 2013 թ․ դեկտեմբերի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 14-ին.
  2. ↑ Wylie L (2005). Essential anatomy and physiology in maternity care (Second ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone. էջ 172. ISBN 978-0-443-10041-3. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  3. ↑ Shehan CL (2016). The Wiley Blackwell Encyclopedia of Family Studies, 4 Volume Set (անգլերեն). John Wiley & Sons. էջ 406. ISBN 978-0-470-65845-1. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Abman SH (2011). Fetal and neonatal physiology (4th ed.). Philadelphia: Elsevier/Saunders. էջեր 46–47. ISBN 978-1-4160-3479-7.
  5. ↑ «What are some common signs of pregnancy?». Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 2013 թ․ հուլիսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 14-ին.
  6. ↑ «How do I know if I'm pregnant?». Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 2012 թ․ նոյեմբերի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 14-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 The Johns Hopkins Manual of Gynecology and Obstetrics (4 ed.). Lippincott Williams & Wilkins. 2012. էջ 438. ISBN 978-1-4511-4801-5. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «What is prenatal care and why is it important?». Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 2013 թ․ հուլիսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 14-ին.
  9. ↑ «What are some common complications of pregnancy?». Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development. 2013 թ․ հուլիսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 14-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 American Congress of Obstetricians and Gynecologists (2013 թ․ փետրվար), «Five Things Physicians and Patients Should Question», Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation, American Congress of Obstetricians and Gynecologists, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 1-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն)
  11. ↑ World Health Organization (2014 թ․ նոյեմբեր). «Preterm birth Fact sheet N°363». who.int. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 6-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Sedgh G, Singh S, Hussain R (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Intended and unintended pregnancies worldwide in 2012 and recent trends». Studies in Family Planning. 45 (3): 301–314. doi:10.1111/j.1728-4465.2014.00393.x. PMC 4727534. PMID 25207494.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 GBD 2016 Causes of Death Collaborators (2017 թ․ սեպտեմբեր). «Global, regional, and national age-sex specific mortality for 264 causes of death, 1980–2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016». Lancet. 390 (10100): 1151–1210. doi:10.1016/S0140-6736(17)32152-9. PMC 5605883. PMID 28919116. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  14. ↑ GBD 2013 Mortality Causes of Death Collaborators (2015 թ․ հունվար). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385 (9963): 117–171. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |author1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Bearak J, Popinchalk A, Alkema L, Sedgh G (2018 թ․ ապրիլ). «Global, regional, and subregional trends in unintended pregnancy and its outcomes from 1990 to 2014: estimates from a Bayesian hierarchical model». The Lancet. Global Health. 6 (4): e380–e389. doi:10.1016/S2214-109X(18)30029-9. PMC 6055480. PMID 29519649.
  16. ↑ Hurt KJ, Guile MW, Bienstock JL, Fox HE, Wallach EE (2012 թ․ մարտի 28). The Johns Hopkins manual of gynecology and obstetrics (4th ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer Health / Lippincott Williams & Wilkins. էջ 382. ISBN 978-1-60547-433-5.
  17. ↑ 17,0 17,1 «definition of gravida». The Free Dictionary. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 17-ին.
  18. ↑ «Gravidity and Parity Definitions (Implications in Risk Assessment)». patient.info. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  19. ↑ Կաղապար:Cite-TMHP, page 596.
  20. ↑ «Definition of nulligravida». Merriam-Webster, Incorporated. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 9-ին.
  21. ↑ «Nulliparous definition». MedicineNet, Inc. 2000 թ․ նոյեմբերի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 9-ին.
  22. ↑ «Definition of Premature birth». Medicine.net. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 16-ին.
  23. ↑ Lama Rimawi, MD (2006 թ․ սեպտեմբերի 22). «Premature Infant». Disease & Conditions Encyclopedia. Discovery Communications, LLC. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 16-ին.
  24. ↑ Vazquez JC (2010 թ․ օգոստոս). «Constipation, haemorrhoids, and heartburn in pregnancy». BMJ Clinical Evidence. 2010: 1411. PMC 3217736. PMID 21418682.
  25. ↑ MedlinePlus > Breast pain Արխիվացված 5 Օգոստոս 2012 archive.today Update Date: 31 December 2008. Updated by: David C. Dugdale, Susan Storck. Also reviewed by David Zieve.
  26. ↑ 26,0 26,1 Hoffman CS, Messer LC, Mendola P, Savitz DA, Herring AH, Hartmann KE (2008 թ․ նոյեմբեր). «Comparison of gestational age at birth based on last menstrual period and ultrasound during the first trimester». Paediatric and Perinatal Epidemiology. 22 (6): 587–596. doi:10.1111/j.1365-3016.2008.00965.x. PMID 19000297.
  27. ↑ Tunón K, Eik-Nes SH, Grøttum P, Von Düring V, Kahn JA (2000 թ․ հունվար). «Gestational age in pregnancies conceived after in vitro fertilization: a comparison between age assessed from oocyte retrieval, crown-rump length and biparietal diameter». Ultrasound in Obstetrics & Gynecology. 15 (1): 41–46. doi:10.1046/j.1469-0705.2000.00004.x. PMID 10776011.
  28. ↑ «Calculating Your Due Date». Healthline Networks, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 13-ին.
  29. ↑ Chambliss LR, Clark SL (2014 թ․ փետրվար). «Paper gestational age wheels are generally inaccurate». American Journal of Obstetrics and Gynecology. 210 (2): 145.e1–4. doi:10.1016/j.ajog.2013.09.013. PMID 24036402.
  30. ↑ Weschler T (2002). Taking Charge of Your Fertility (Revised ed.). New York: HarperCollins. էջեր 242, 374. ISBN 978-0-06-093764-5.
  31. ↑ Berger KS (2011). The Developing Person Through the Life Span. Macmillan. էջ 90. ISBN 978-1-4292-3205-0. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 25-ին.
  32. ↑ 32,0 32,1 * Lennart Nilsson, A Child is Born 91 (1990): at eight weeks, "the danger of a miscarriage ... diminishes sharply."
  33. ↑ Kalverboer AF, Gramsbergen AA (2001 թ․ հունվարի 1). Handbook of Brain and Behaviour in Human Development. Springer. էջեր 1–. ISBN 978-0-7923-6943-1. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  34. ↑ Illes J, ed. (2008). Neuroethics : defining the issues in theory, practice, and policy (Repr. ed.). Oxford: Oxford University Press. էջ 142. ISBN 978-0-19-856721-9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  35. ↑ 35,0 35,1 Mor G, ed. (2006). Immunology of pregnancy. Medical intelligence unit. Georgetown, Tex. : New York: Landes Bioscience/Eurekah.com; Springer Science+Business Media. էջեր 1–4. doi:10.1007/0-387-34944-8. ISBN 978-0-387-34944-2.
  36. ↑ Williams Z (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Inducing tolerance to pregnancy». The New England Journal of Medicine. 367 (12): 1159–1161. doi:10.1056/NEJMcibr1207279. PMC 3644969. PMID 22992082.
  37. ↑ trimester Արխիվացված 27 Հունիս 2012 Wayback Machine. CollinsDictionary.com. Collins English Dictionary – Complete & Unabridged 11th Edition. Retrieved 26 November 2012.
  38. ↑ thefreedictionary.com > trimester Citing:
    • The American Heritage® Dictionary of the English Language, Fourth Edition, copyright 2000
  39. ↑ Cunningham, et al., (2010). Williams Textbook of Obstetrics, chapter 8.
  40. ↑ Campbell LA, Klocke RA (2001 թ․ ապրիլ). «Implications for the pregnant patient». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 163 (5): 1051–1054. doi:10.1164/ajrccm.163.5.16353. PMID 11316633.
  41. ↑ «Your baby at 0–8 weeks pregnancy – Pregnancy and baby guide – NHS Choices». www.nhs.uk. 2017 թ․ դեկտեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  42. ↑ Stacey T, Thompson JM, Mitchell EA, Ekeroma AJ, Zuccollo JM, McCowan LM (2011 թ․ հունիս). «Association between maternal sleep practices and risk of late stillbirth: a case-control study». BMJ. 342: d3403. doi:10.1136/bmj.d3403. PMC 3114953. PMID 21673002.
  43. ↑ «RHL». apps.who.int. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  44. ↑ World Health Organization (2013 թ․ նոյեմբեր). «Preterm birth». who.int. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 American Congress of Obstetricians and Gynecologists; Society for Maternal-Fetal Medicine (2013 թ․ հոկտեմբերի 22). «Ob-Gyns Redefine Meaning of 'Term Pregnancy'». acog.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  46. ↑ Cunningham FG, Leveno KJ, Bloom SL, Spong CY, Dashe JS, Hoffman BL, Casey BM, Sheffield JS, eds. (2014). «Chapter 12. Teratology, Teratogens, and Fetotoxic Agents». Williams obstetrics (24th ed.). New York: McGraw-Hill Education. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին.
  47. ↑ American Congress of Obstetricians and Gynecologists (2013 թ․ փետրվար), «Five Things Physicians and Patients Should Question», Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation, American Congress of Obstetricians and Gynecologists, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 1-ին {{citation}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (օգնություն); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (օգնություն), which cites
  48. ↑ Michele Norris (2011 թ․ հուլիսի 18). «Doctors To Pregnant Women: Wait At Least 39 Weeks». All Things Considered. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  49. ↑ Norwitz ER. «Postterm Pregnancy (Beyond the Basics)». UpToDate, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  50. ↑ The American College of Obstetricians and Gynecologists (2006 թ․ ապրիլ). «What To Expect After Your Due Date». Medem. Medem, Inc. Արխիվացված է օրիգինալից 2003 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 16-ին.
  51. ↑ «Induction of labour – Evidence-based Clinical Guideline Number 9» (PDF). Royal College of Obstetricians and Gynaecologists. 2001. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 18-ին.
  52. ↑ Jenkins A, Millar S, Robins J (2011 թ․ հուլիս). «Denial of pregnancy: a literature review and discussion of ethical and legal issues». Journal of the Royal Society of Medicine. 104 (7): 286–291. doi:10.1258/jrsm.2011.100376. PMC 3128877. PMID 21725094.
  53. ↑ Gabbe S (2012 թ․ հունվարի 1). Obstetrics : normal and problem pregnancies (6th ed.). Philadelphia: Elsevier/Saunders. էջ 1184. ISBN 978-1-4377-1935-2.
  54. ↑ «Pregnancy Symptoms». National Health Service (NHS). 2010 թ․ մարտի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 11-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 «Early symptoms of pregnancy: What happens right away». Mayo Clinic. 2007 թ․ փետրվարի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  56. ↑ 56,0 56,1 «Pregnancy Symptoms – Early Signs of Pregnancy : American Pregnancy Association». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 16-ին.
  57. ↑ «Pregnancy video». Channel 4. 2008. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 22-ին.
  58. ↑ «NHS Pregnancy Planner». National Health Service (NHS). 2010 թ․ մարտի 19. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 29-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 19-ին.
  59. ↑ Cole LA, Butler SA, eds. (2015). Human chorionic gonadotropin (hCG) (2nd ed.). Amsterdam: Elsevier. ISBN 978-0-12-800821-8. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին.
  60. ↑ Qasim SM, Callan C, Choe JK (1996 թ․ հոկտեմբեր). «The predictive value of an initial serum beta human chorionic gonadotropin level for pregnancy outcome following in vitro fertilization». Journal of Assisted Reproduction and Genetics. 13 (9): 705–708. doi:10.1007/BF02066422. PMID 8947817.
  61. ↑ «BestBets: Serum or Urine beta-hCG?». Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  62. ↑ Cole LA, Khanlian SA, Sutton JM, Davies S, Rayburn WF (2004 թ․ հունվար). «Accuracy of home pregnancy tests at the time of missed menses». American Journal of Obstetrics and Gynecology. 190 (1): 100–105. doi:10.1016/j.ajog.2003.08.043. PMID 14749643.
  63. ↑ Verhaegen J, Gallos ID, van Mello NM, Abdel-Aziz M, Takwoingi Y, Harb H, Deeks JJ, Mol BW, Coomarasamy A (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Accuracy of single progesterone test to predict early pregnancy outcome in women with pain or bleeding: meta-analysis of cohort studies». BMJ. 345: e6077. doi:10.1136/bmj.e6077. PMC 3460254. PMID 23045257.
  64. ↑ Whitworth M, Bricker L, Mullan C (2015 թ․ հուլիս). «Ultrasound for fetal assessment in early pregnancy». The Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD007058. doi:10.1002/14651858.CD007058.pub3. PMID 26171896.
  65. ↑ Nguyen TH, Larsen T, Engholm G, Møller H (1999 թ․ հուլիս). «Evaluation of ultrasound-estimated date of delivery in 17,450 spontaneous singleton births: do we need to modify Naegele's rule?». Ultrasound in Obstetrics & Gynecology. 14 (1): 23–28. doi:10.1046/j.1469-0705.1999.14010023.x. PMID 10461334.
  66. ↑ Pyeritz RE (2014). Current Medical Diagnosis & Treatment 2015. McGraw-Hill.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Lyons P (2015). Obstetrics in family medicine: a practical guide. Current clinical practice (2nd ed.). Cham, Switzerland: Humana Press. էջեր 19–28. ISBN 978-3-319-20077-4. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին.
  68. ↑ «WHO | Antenatal care». www.who.int. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  69. ↑ Dowswell T, Carroli G, Duley L, Gates S, Gülmezoglu AM, Khan-Neelofur D, Piaggio G (2015 թ․ հուլիսի 16). «Alternative versus standard packages of antenatal care for low-risk pregnancy». Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD000934. doi:10.1002/14651858.cd000934.pub3. PMID 26184394.
  70. ↑ American College of Obstetricians Gynecologists Committee on Health Care for Undeserved Women (2006 թ․ օգոստոս). «ACOG Committee Opinion No. 343: psychosocial risk factors: perinatal screening and intervention». Obstetrics and Gynecology. 108 (2): 469–477. doi:10.1097/00006250-200608000-00046. PMID 16880322.
  71. ↑ Hurt KJ, ed. (2011). The Johns Hopkins manual of gynecology and obstetrics (4th ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 978-1-4511-0913-9.
  72. ↑ McCormick MC, Siegel JE, eds. (1999). Prenatal care: effectiveness and implementation. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66196-6. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 Lammi-Keefe CJ, Couch SC, Philipson EH, eds. (2008). Handbook of nutrition and pregnancy. Nutrition and health. Totowa, NJ: Humana Press. էջ 28. doi:10.1007/978-1-59745-112-3. ISBN 978-1-59745-112-3.
  74. ↑ Ota E, Hori H, Mori R, Tobe-Gai R, Farrar D (2015 թ․ հունիս). «Antenatal dietary education and supplementation to increase energy and protein intake». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6 (6): CD000032. doi:10.1002/14651858.CD000032.pub3. PMID 26031211.
  75. ↑ «| Choose MyPlate». Choose MyPlate. 2015 թ․ ապրիլի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  76. ↑ Klusmann A, Heinrich B, Stöpler H, Gärtner J, Mayatepek E, Von Kries R (2005 թ․ նոյեմբեր). «A decreasing rate of neural tube defects following the recommendations for periconceptional folic acid supplementation». Acta Paediatrica. 94 (11): 1538–1542. doi:10.1080/08035250500340396. PMID 16303691.(չաշխատող հղում)
  77. ↑ Stevenson RE, Allen WP, Pai GS, Best R, Seaver LH, Dean J, Thompson S (2000 թ․ հոկտեմբեր). «Decline in prevalence of neural tube defects in a high-risk region of the United States». Pediatrics. 106 (4): 677–683. doi:10.1542/peds.106.4.677. PMID 11015508.
  78. ↑ «Folic acid in diet: MedlinePlus Medical Encyclopedia». www.nlm.nih.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  79. ↑ Centers for Disease Control Prevention (CDC) (2008 թ․ հունվար). «Use of supplements containing folic acid among women of childbearing age--United States, 2007». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 57 (1): 5–8. PMID 18185493.
  80. ↑ 80,0 80,1 Guesnet P, Alessandri JM (2011 թ․ հունվար). «Docosahexaenoic acid (DHA) and the developing central nervous system (CNS) – Implications for dietary recommendations». Biochimie. Bioactive Lipids, Nutrition and Health. 93 (1): 7–12. doi:10.1016/j.biochi.2010.05.005. PMID 20478353.
  81. ↑ Salem N, Litman B, Kim HY, Gawrisch K (2001 թ․ սեպտեմբեր). «Mechanisms of action of docosahexaenoic acid in the nervous system». Lipids. 36 (9): 945–959. doi:10.1007/s11745-001-0805-6. PMID 11724467.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 Haider BA, Bhutta ZA (2017 թ․ ապրիլ). «Multiple-micronutrient supplementation for women during pregnancy». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4: CD004905. doi:10.1002/14651858.CD004905.pub5. PMID 28407219.
  83. ↑ Kawai K, Spiegelman D, Shankar AH, Fawzi WW (2011 թ․ հունիս). «Maternal multiple micronutrient supplementation and pregnancy outcomes in developing countries: meta-analysis and meta-regression». Bulletin of the World Health Organization. 89 (6): 402–411B. doi:10.2471/BLT.10.083758. PMC 3099554. PMID 21673856. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  84. ↑ Canada, Public Health Agency of. «Folic acid, iron and pregnancy». www.canada.ca (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  85. ↑ «Recommendations | Folic Acid | NCBDDD | CDC». Centers for Disease Control and Prevention (ամերիկյան անգլերեն). 2017 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 25-ին.
  86. ↑ Theobald HE (2007). «Eating for pregnancy and breast-feeding». The Journal of Family Health Care. 17 (2): 45–49. PMID 17476978.
  87. ↑ Basile LA, Taylor SN, Wagner CL, Quinones L, Hollis BW (2007 թ․ սեպտեմբեր). «Neonatal vitamin D status at birth at latitude 32 degrees 72': evidence of deficiency». Journal of Perinatology. 27 (9): 568–571. doi:10.1038/sj.jp.7211796. PMID 17625571.
  88. ↑ Kuoppala T, Tuimala R, Parviainen M, Koskinen T, Ala-Houhala M (1986 թ․ հուլիս). «Serum levels of vitamin D metabolites, calcium, phosphorus, magnesium and alkaline phosphatase in Finnish women throughout pregnancy and in cord serum at delivery». Human Nutrition. Clinical Nutrition. 40 (4): 287–293. PMID 3488981.
  89. ↑ Rumbold A, Ota E, Hori H, Miyazaki C, Crowther CA (2015 թ․ սեպտեմբերի 7). «Vitamin E supplementation in pregnancy». Cochrane Database of Systematic Reviews (9): CD004069. doi:10.1002/14651858.cd004069.pub3. PMID 26343254.
  90. ↑ Ota E, Mori R, Middleton P, Tobe-Gai R, Mahomed K, Miyazaki C, Bhutta ZA (2015 թ․ փետրվարի 2). «Zinc supplementation for improving pregnancy and infant outcome». Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD000230. doi:10.1002/14651858.cd000230.pub5. PMID 25927101.
  91. ↑ Peña-Rosas JP, De-Regil LM, Garcia-Casal MN, Dowswell T (2015 թ․ հուլիսի 22). «Daily oral iron supplementation during pregnancy». Cochrane Database of Systematic Reviews (7): CD004736. doi:10.1002/14651858.cd004736.pub5. PMC 4233117. PMID 26198451.
  92. ↑ McDonagh, M.; Cantor, A.; Bougatsos, C.; Dana, T.; Blazina, I. (2015 թ․ մարտ). «Routine Iron Supplementation and Screening for Iron Deficiency Anemia in Pregnant Women: A Systematic Review to Update the U.S. Preventive Services Task Force Recommendation». Evidence Syntheses. U.S. Preventive Services Task Force Evidence Syntheses, formerly Systematic Evidence Reviews (123). PMID 25927136.
  93. ↑ «Nutritional Needs During Pregnancy». Choose MyPlate (անգլերեն). 2015 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  94. ↑ «| Choose MyPlate». Choose MyPlate. 2015 թ․ ապրիլի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  95. ↑ 95,0 95,1 CDC – Centers for Disease Control and Prevention. «Toxoplasmosis – General Information – Pregnant Women». www.cdc.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  96. ↑ «Listeria and Pregnancy, Infections». www.cdc.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  97. ↑ 97,0 97,1 Tam C, Erebara A, Einarson A (2010 թ․ ապրիլ). «Food-borne illnesses during pregnancy: prevention and treatment». Canadian Family Physician. 56 (4): 341–343. PMC 2860824. PMID 20393091.
  98. ↑ Tarlow MJ (1994 թ․ օգոստոս). «Epidemiology of neonatal infections». The Journal of Antimicrobial Chemotherapy. 34 Suppl A: 43–52. doi:10.1093/jac/34.suppl_a.43. PMID 7844073.
  99. ↑ Jahanfar S, Jaafar SH (2015 թ․ հունիսի 9). «Effects of restricted caffeine intake by mother on fetal, neonatal and pregnancy outcomes». Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD006965. doi:10.1002/14651858.cd006965.pub4. PMID 26058966.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 Viswanathan M, Siega-Riz AM, Moos MK, և այլք: (2008 թ․ մայիս). Outcomes of Maternal Weight Gain. Agency for Healthcare Research and Quality. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 23-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 Institute for Quality and Efficiency in Health Care. «Weight gain in pregnancy». Fact sheet. Institute for Quality and Efficiency in Health Care. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 23-ին.
  102. ↑ «Weight Gain During Pregnancy: Reexaminging the Guidelines, Report Brief». Institute of Medicine. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 29-ին.
  103. ↑ American College of Obstetricians Gynecologists (2013 թ․ հունվար). «ACOG Committee opinion no. 548: weight gain during pregnancy». Obstetrics and Gynecology. 121 (1): 210–212. doi:10.1097/01.AOG.0000425668.87506.4c. PMID 23262962.
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 Thangaratinam S, Rogozińska E, Jolly K, և այլք: (2012 թ․ հուլիս). Interventions to Reduce or Prevent Obesity in Pregnant Women: A Systematic Review. NIHR Evaluation, Trials and Studies Coordinating Centre. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 23-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  105. ↑ Tieu J, Crowther CA, Middleton P (2008 թ․ ապրիլ). «Dietary advice in pregnancy for preventing gestational diabetes mellitus». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD006674. doi:10.1002/14651858.CD006674.pub2. PMID 18425961.
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 Briggs GG, Freeman RK (2015). Drugs in pregnancy and lactation: A Reference Guide to Fetal and Neonatal Risk (Tenth ed.). Philadelphia: Wolters Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins Health. էջ Appendix. ISBN 978-1-4511-9082-3. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին.
  107. ↑ Alliance, Genetic; Collaborative, The New England Public Health Genetics Education (2010 թ․ փետրվարի 17). «Teratogens/Prenatal Substance Abuse». Genetic Alliance. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն) Appendix A
  108. ↑ «Press Announcements – FDA issues final rule on changes to pregnancy and lactation labeling information for prescription drug and biological products». www.fda.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  109. ↑ «Basics about FASDs». CDC. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  110. ↑ Hackshaw A, Rodeck C, Boniface S (Sep–Oct 2011). «Maternal smoking in pregnancy and birth defects: a systematic review based on 173 687 malformed cases and 11.7 million controls». Human Reproduction Update. 17 (5): 589–604. doi:10.1093/humupd/dmr022. PMC 3156888. PMID 21747128.
  111. ↑ Centers for Disease Control and Prevention. 2007. Preventing Smoking and Exposure to Secondhand Smoke Before, During, and After Pregnancy Արխիվացված 11 Սեպտեմբեր 2011 Wayback Machine.
  112. ↑ «Tobacco Use and Pregnancy – Reproductive Health». www.cdc.gov. 2019 թ․ հունվարի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 29-ին.
  113. ↑ 113,0 113,1 «New Mother Fact Sheet: Methamphetamine Use During Pregnancy». North Dakota Department of Health. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  114. ↑ Della Grotta S, LaGasse LL, Arria AM, Derauf C, Grant P, Smith LM, Shah R, Huestis M, Liu J, Lester BM (2010 թ․ հուլիս). «Patterns of methamphetamine use during pregnancy: results from the Infant Development, Environment, and Lifestyle (IDEAL) Study». Maternal and Child Health Journal. 14 (4): 519–527. doi:10.1007/s10995-009-0491-0. PMC 2895902. PMID 19565330.
  115. ↑ Martin R, Dombrowski SC (2008). «12. Air and Water Pollution». Prenatal exposures: psychological and educational consequences for children. New York: Springer. doi:10.1007/978-0-387-74398-1. ISBN 978-0-387-74398-1.
  116. ↑ Environmental Hazards During Pregnancy Volume 51, No. 1, January/February 2006.
  117. ↑ «N95 Respirator Use During Pregnancy – Findings from Recent NIOSH Research | NIOSH Science Blog | Blogs | CDC». blogs.cdc.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
  118. ↑ 118,0 118,1 118,2 Cunningham FG, Leveno KJ, Bloom SL, Spong CY, Dashe JS, Hoffman BL, Casey BM, Sheffield JS, eds. (2014). «Chapter 9: Prenatal Care». Williams obstetrics (24th ed.). New York: McGraw-Hill Education. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 25-ին.
  119. ↑ Սեռական հարաբերությունը հղիության ընթացքում | Մեդեքս
  120. ↑ Bermudez MP, Sanchez AI, Buela-Casal G (2001). «Influence of the Gestation Period on Sexual Desire». Psychology in Spain. 5 (1): 14–16. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 9-ին.
  121. ↑ Fok WY, Chan LY, Yuen PM (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Sexual behavior and activity in Chinese pregnant women». Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica. 84 (10): 934–938. doi:10.1111/j.0001-6349.2005.00743.x. PMID 16167907.
  122. ↑ Reamy K, White SE, Daniell WC, Le Vine ES (1982 թ․ հունիս). «Sexuality and pregnancy. A prospective study». The Journal of Reproductive Medicine. 27 (6): 321–327. PMID 7120209.
  123. ↑ Malarewicz A, Szymkiewicz J, Rogala J (2006 թ․ սեպտեմբեր). «[Sexuality of pregnant women]». Ginekologia Polska (Polish). 77 (9): 733–739. PMID 17219804.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  124. ↑ Sharma H, Tal R, Clark NA, Segars JH (2014 թ․ հունվար). «Microbiota and pelvic inflammatory disease». Seminars in Reproductive Medicine. 32 (1): 43–49. doi:10.1055/s-0033-1361822. PMC 4148456. PMID 24390920.
  125. ↑ Kramer MS, McDonald SW (2006 թ․ հուլիս). Kramer MS (ed.). «Aerobic exercise for women during pregnancy». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 3 (3): CD000180. doi:10.1002/14651858.CD000180.pub2. PMID 16855953.
  126. ↑ Domenjoz I, Kayser B, Boulvain M (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Effect of physical activity during pregnancy on mode of delivery». American Journal of Obstetrics and Gynecology. 211 (4): 401.e1–411. doi:10.1016/j.ajog.2014.03.030. PMID 24631706.
  127. ↑ McCall CA, Grimes DA, Lyerly AD (2013 թ․ հունիս). «"Therapeutic" bed rest in pregnancy: unethical and unsupported by data». Obstetrics and Gynecology. 121 (6): 1305–1308. doi:10.1097/aog.0b013e318293f12f. PMID 23812466.
  128. ↑ 128,0 128,1 Davies GA, Wolfe LA, Mottola MF, MacKinnon C, Arsenault MY, Bartellas E, Cargill Y, Gleason T, Iglesias S, Klein M, Martel MJ, Roggensack A, Wilson K, Gardiner P, Graham T, Haennel R, Hughson R, MacDougall D, McDermott J, Ross R, Tiidus P, Trudeau F (2003 թ․ հունիս). «Exercise in pregnancy and the postpartum period». Journal of Obstetrics and Gynaecology Canada. 25 (6): 516–529. PMID 12806453.
  129. ↑ 129,0 129,1 129,2 Artal R, O'Toole M (2003 թ․ փետրվար). «Guidelines of the American College of Obstetricians and Gynecologists for exercise during pregnancy and the postpartum period». British Journal of Sports Medicine. 37 (1): 6–12, discussion 612. doi:10.1136/bjsm.37.1.6. PMC 1724598. PMID 12547738.
  130. ↑ Reiter RJ, Tan DX, Korkmaz A, Rosales-Corral SA (2014). «Melatonin and stable circadian rhythms optimize maternal, placental and fetal physiology». Human Reproduction Update. 20 (2): 293–307. doi:10.1093/humupd/dmt054. PMID 24132226.
  131. ↑ «Oral health care during pregnancy: A strategies and considerations» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  132. ↑ Jafarzadeh H, Sanatkhani M, Mohtasham N (2006 թ․ դեկտեմբեր). «Oral pyogenic granuloma: a review». Journal of Oral Science. 48 (4): 167–175. PMID 17220613.
  133. ↑ Iheozor-Ejiofor Z, Middleton P, Esposito M, Glenny AM (2017 թ․ հունիս). «Treating periodontal disease for preventing adverse birth outcomes in pregnant women». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6: CD005297. doi:10.1002/14651858.CD005297.pub3. PMID 28605006.
  134. ↑ «Reproductive Health and Research Publications: Making Pregnancy Safer». World Health Organization Regional Office for South-East Asia. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  135. ↑ Merck. «Pregnancy complicated by disease». Merck Manual, Home Health Handbook. Merck Sharp & Dohme. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  136. ↑ C Blackwell S (2008 թ․ դեկտեմբեր). «Thromboembolic Disorders During Pregnancy». Merck Sharp & Dohme Corp. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
  137. ↑ 137,0 137,1 Leveno K (2013). «52». Williams manual of pregnancy complications. New York: McGraw-Hill Medical. էջեր 323–334. ISBN 978-0-07-176562-6.
  138. ↑ Tersigni C, Castellani R, de Waure C, Fattorossi A, De Spirito M, Gasbarrini A, Scambia G, Di Simone N (2014). «Celiac disease and reproductive disorders: meta-analysis of epidemiologic associations and potential pathogenic mechanisms». Human Reproduction Update. 20 (4): 582–593. doi:10.1093/humupd/dmu007. PMID 24619876. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.Կաղապար:Free access
  139. ↑ Saccone G, Berghella V, Sarno L, Maruotti GM, Cetin I, Greco L, Khashan AS, McCarthy F, Martinelli D, Fortunato F, Martinelli P (2016 թ․ փետրվար). «Celiac disease and obstetric complications: a systematic review and metaanalysis». American Journal of Obstetrics and Gynecology. 214 (2): 225–234. doi:10.1016/j.ajog.2015.09.080. PMID 26432464.
  140. ↑ «The Gluten Connection». Health Canada. 2009 թ․ մայիս. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  141. ↑ 141,0 141,1 Page 264 in: Gresele, Paolo (2008). Platelets in hematologic and cardiovascular disorders: a clinical handbook. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88115-9.
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 «Guidelines for Diagnostic Imaging During Pregnancy and Lactation». American Congress of Obstetricians and Gynecologists. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 30-ին. February 2016
  143. ↑ «The World Factbook». cia.gov. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  144. ↑ National Vital Statistics Reports Արխիվացված 20 Հուլիս 2017 Wayback Machine from Centers for Disease Control and Prevention National Center for Health Statistics. Volume 61, Number 1 August 28, 2012: Births: Final Data for 2010
  145. ↑ «40% of pregnancies 'unplanned'». BBC News. 2004 թ․ մարտի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 30-ին.
  146. ↑ Jayson S (2011 թ․ մայիսի 20). «Unplanned pregnancies in U.S. at 40 percent». PhysOrg.com. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 5-ին.
  147. ↑ Womack M (2010). The anthropology of health and healing. Plymouth: AltaMira Press. էջ 133. ISBN 978-0-7591-1044-1.
  148. ↑ Rossi TV (2005). Mary in western art. New York: In Association with Hudson Hills Press. էջ 106. ISBN 978-0-9712981-9-4.
  149. ↑ «Abortion – Definition and More from the Free Merriam-Webster Dictionary». merriam-webster.com. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 19-ին.
  150. ↑ Katie Mcdonough (2014 թ․ ապրիլի 30). «Tennessee just became the first state that will jail women for their pregnancy outcomes». Salon. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 5-ին.

Լրացուցիչ գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հղիություն (մարդ)» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 435)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հղիություն_(մարդ)&oldid=9755668» էջից