Հայոց ցեղասպանությունը մշակույթում

Հայոց ցեղասպանությունը մշակույթում, մշակույթի տարբեր ճյուղերում Հայոց ցեղասպանության թեմատիկան արտահայտող գործեր։ Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտթուրքական «Իթթիհաթ վե թերաքի» կուսակցության կողմից կազմակերպված ոճրագործություն է[1][2], որի արդյունքում 1915-1923 թվականներին[3][4][5] զանգվածային տեղահանության է ենթարկվել և բնաջնջվել Օսմանյան կայսրության նահանգների, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչությունը։

Լուսանկարներ և ֆիլմեր խմբագրել

 
«Հոգիների աճուրդ» ֆիլմի ազդագիրը, 1919

Հայոց ցեղասպանության մասին առաջին կինոնկարը եղել է «Հոգիների աճուրդ» ֆիլմը, որից պահպանվել է 15 րոպեանոց մի հատված։ Հայոց ցեղասպանության մասին փաստագրական ֆիլմերի հիմնական խնդիրը բավարար չափաքանակով փաստագրական լուսանկարների և հոլովակների բացակայությունն է։ Օսմանյան կայսրության գրաքննությունը արգելում էր լուսանկարել հայերի տեղահանումը և սպանդը։ Ռազմական գործողությունների վայրերում լրագրողների ազատ տեղաշարժը սահմանափակված էր։ Այդուհանդերձ, որոշ քանակությամբ լուսանկարներ, որոնք արվել էին քրիստոնյա միսիոներների և գերմանացի մասնագետների կողմից, հասել են Արևմուտք։ Ամենահայտնի լուսանկարները արվել են Կարմիր խաչի աշխատակից, գերմանացի մարդասեր Արմին Վեգների և ԱՄՆ հյուպատոս Լեսլի Դևիսի կողմից։ Հայերի տեղահանության և սպանդի կադրերը երբևիցե չեն տրամադրվել հանրությանը։ Ցեղասպանության մասին առաջին փաստագրական ֆիլմը եղել է «Որտե՞ղ է իմ ժողովուրդը» ֆիլմը (անգլ.՝ Where Are My People? պրոդյուսեր Մայքլ Հակոբյան), որը մեծ էկրան է բարձրացել 1965 թվականին՝ իրադարձությունների 50 ամյակի առթիվ։ Թուրքիայի Հանրապետությունը բողոքել և Հակոբյանին հայտարարել է պերսոնա նոն գրատա։ 1976 թվականին էկրան են բարձրացել «Մոռացված ցեղասպանություն» (անգլ.՝ The Forgotten Genocide), որը կինոփառատոնների ժամանակ ստացել է մի քանի մրցանակներ և «Հայկական նախադեպ» (անգլ.՝ The Armenian Case) ֆիլմերը։ 1990 թվականին Կալիֆորնիա նահանգի կրթության խորհրդի հանձնարարությամբ նկարահանվել է «Հայոց ցեղասպանություն» ֆիլմը, որն օգտագործվում է 10-րդ դասարանի դպրոցական դասագրքերում։ 20-21-րդ դարերի ընթացքում նկարահանվել են փաստագրական մի քանի ֆիլմեր, որոնցից ամենահայտնին եղել է «Թաքնված հոլոքոստ» (անգլ.՝ The Hidden Holocaust) ֆիլմը։ 2000 թվականին նկարահանված «Ձայներ լճից» (անգլ.՝ Voices from the Lake) ֆիլմը ներկայացնում էր Հայոց ցեղասպանության խնդիրը թուրքական ոչ մեծ շրջանի օրինակով, որտեղ իրադարձությունները նկարագրվում էին ականատեսների աչքերով։ «Գերմանիան և ցեղասպանության գաղտնիքները» (անգլ.՝ Germany and the Secret Genocide, 2003 թվական) ֆիլմը ուսումնասիրում էր հայոց ցեղասպանության և Բեռլին-Բաղդադ երկաթուղու աշխատանքի միջև կապը[6]։ Թուրքիան խոչընդոտում է ցեղասպանության վերաբերյալ ֆիլմերի նկարահանման գործընթացը։ ԱՄՆ պետքարտուղարության վրա Թուրքիայի ազդեցության պատճառով Մետրո-Գոլդուին-Մայեր ընկերությունը մի քանի անգամ կասեցրել է Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի հիման վրա համանուն ֆիլմերի նկարահանումը։ Հայոց ցեղասպանության որոշ տեսարաններ ցուցադրվել են Էլիա Կազանի «Ամերիկա, Ամերիկա» ֆիլմում։ Հայոց ցեղասպանության մասին առաջին գեղարվեստական ֆիլմը համարվում է «Մայրիկ» ֆիլմը, որը նկարահանվել է 1991 թվականին ֆրանսահայ ռեժիսոր Անրի Վերնոյի կողմից։ Ցեղասպանության թեման արծարծվում է նաև Դոն Ասկարյանի «Կոմիտաս» (Գերմանիա) և Հենրիկ Մալյան «Նահապետ» (ՀԽՍՀ) ֆիլմերում։ Թեմային է նվիրված նաև Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» ֆիլմը (2002)[7]։ Իտալացի հայտնի ռեժիսորներ Վիտորիո և Պաոլո Տավիանիները Անտոնիա Արսլանի համանուն գրքի հիման վրա նկարահանել են «Արտույտների ագարակը» ֆիլմը (իտալ.՝ «La Masseria Delle Allodole»): Ֆիլմը մեծ էկրան է բարձրացել 2007 թվականին։ 2014 թվականին թուրք ռեժիսոր Ֆաթիհ Աքընը Վենետիկի կինոփառատոնի ժամանակ առաջին անգամ ներկայացրել է իր «Սպի» ֆիլմը, որը նվիրված էր Հայոց ցեղասպանության 100 ամյակին[8]։ Հայտնի է դարձել, որ «Սպին» իր տեսակի մեջ առաջին ֆիլմն է, որ ցուցադրվել է Թուրքիայում[8]։ 2015 թվականին հայկական Ման փիքչըրս կինոստուդիան նկարահանել է «Փրկության քարտեզ» փաստագրական ֆիլմը, որը նվիրված էր Ցեղասպանության 100 ամյակին։ Ֆիլմը պատմում է եվրոպացի հինգ կին միսիոներների մասին, ովքեր դարձել էին Հայոց ցեղասպանության ականատես և հիմնել մահվանից հրաշքով փրկված կանանց և երեխաների փրկարարական կենտրոններ։

Երաժշտություն խմբագրել

Ցեղասպանությունը՝ որպես ցավի և պատմական ինքնագիտակցման աղբյուր, արտացոլվել է հայկական արվեստում, այդ թվում նաև երաժշտության մեջ։ «Հայկական երաժշտության հայր» համարվող կոմպոզիտոր Կոմիտասը հայ այլ մտավորականների հետ միասին տեղահանվել է, սակայն կարողացել է փրկվել։ Չկարողանալով դիմանալ տեղահանման արհավիրքներին, Կոմիտասը, խելագարվել է և 1919 թվականից, մինչև իր մահը գտնվել է Փարիզի հոգեբուժական հիվանդանոցում։ Կոմիտասի երաժշտական ժառանգության մեծ մասը անհետացել է։

Ցեղասպանության վերաբերյալ բանավոր պատմությունները արտացոլվում են երգերում, որոնց մեծ մասը ներկայացված են Վերժինե Սվազլյանի «The Armenian Genocide in the Memoirs and Turkish Language Songs of Eye-Witness Survivors» ձայնագրությունների փաթեթի մեջ[9]։ Վերլուծելով երգերը՝ Սվազլյանը նշում է, որ երգերը ստեղծվել են պատմական իրադարձությունների անմիջական ազդեցության տակ և չնայած, որ երգերի մի մասը թուրքերեն բառերով են, նրանք ունեն հայկական ծագում։ Երգերի մեջ ամրագրված բանավոր ավանդույթը համարվում է Ցեղասպանության ապացույցներից մեկը[10]։

Ամերիկյան System of a Down ռոք խմբի երաժշտացանկում, որը բաղկացած է 4 հայ երաժիշտներից, հաճախ քննարկվում է Ցեղասպանության թեման։ Ամեն տարի խումբը իրականացնում է «Souls» («Հոգիներ») համերգային շրջագայությունը՝ ուշադրությունը Հայոց ցեղասպանության ուղղությամբ սևեռելու համար։ Իր դեբյուտային ալբոմում խումբը կատարել է Հայոց ցեղասպանության մասին երգ՝ «P.L.U.C.K.» («Քաղաքական ստախոսները անազնիվ վախկոտներ մարդասպաններ են»)։ Սկավառակի թռուցիկի տեքստում գրված է. «SOAD-ը իր երգը նվիրում է Հայոց ցեղասպանության ժամանակ նահատակված 1,5 միլիոն զոհերին, որն իրականացվել է 1915-1920-ական թվականներին թուրքական կառավարության կողմից»։ Այլ երգեր ևս, մասնավորապես «X» (Toxicity) և «Holy Mountains» («Սուրբ լեռներ», Hypnotize), նույնպես նվիրված են 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությանը։ Խմբի մեներգիչ Սերժ Թանկյանը չի շրջանցել Հայոց ցեղասպանության թեման իր սոլո կարիերայի ընթացքում։ Իր երկրորդ Imperfect Harmonies ալբոմում ներառել է «Yes, It’s Genocide» հայերեն երգը։

Ռուսական Adaen պրոգ ռոք/ մետալ խումբը 2011 թվականին թողարկել է «1915» անվամբ երգ, որը նվիրված է Հայոց ցեղասպանությանը։

Ամերիկացի կոմպոզիտոր և երգիչ Դանիել Դեքերը, համագործակցելով կոմպոզիտոր Արա Գևորգյանի հետ, գրել է «Ադանա» երգը, որը նվիրված է Ադանա քաղաքում տեղի ունեցած կոտորածին, որի զոհն են դարձել շուրջ 300 000 հայեր։

Եվրոպայի «Cross Rhythms» առաջատար կրոնական ամսագիրը «Ադանա» երգի մասին գրել է հետևյալը. «Շատ հազվադեպ է անթիվ զոհերի ողբը դառնում հիասքանչ ստեղծագործություն»։ Դանիել Դեքերը Հայաստանի կառավարության կողմից պաշտոնապես հրավիրվելու է կատարելու երգը՝ 2005 թվականի ապրիլի 24-ին Երևանում տեղի ունեցած ոգեկոչման արարողության ժամանակ, որը նվիրված էր Ցեղասպանության 90-րդ տարելիցին։ Ներկայումս, «Ադանա» երգը թարգմանվել և ձայնագրվել է 17 լեզուներով։

Նկարչություն խմբագրել

 
Վարդգես Սուրենյանցի «Ոտնահարված սրբություն» կտավը, 1895 թվական

Դեռևս 19-րդ դարի վերջին հայ նկարիչ Վարդգես Սուրենյանցը իր նկարների մի մասը («Ոտնահարված սրբություն», 1895, «Ջարդից հետո» 1899) նվիրել է Արևմտյան Հայաստանում հայերի ջարդերին[11]։ Արշիլ Գորկին իր կտավների մեծ մասը նկարել է վերապրած իրադարձությունների ազդեցության տակ[12]։ Գորկու հայտնի «Նկարչի և նրա մոր դիմանկարը» կտավը Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» ֆիլմի հիմնական թեմաներից մեկն է։

Գրականություն խմբագրել

 
Վերֆելը և իր «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի հերոսը 1995 թվականին Հայաստանում թողարկված նամականիշի վրա:

Ցեղասպանության տարիներին ամենահայտնի հայ բանաստեղծներից մեկը եղել է Սիամանթոն։ 1909 թվականին նա գրել է «Կարմիր լուրեր բարեկամես» բանաստեղծությունների շարքը, որը նվիրված է Ադանայի ջարդերին։ Իր պոեզիայում Սիամանթոն, ի տարբերություն Առաջին համաշխարհային պատերազմի բրիտանացի «խրամատային բանաստեղծների», հրաժարվել է մետաֆիզիկական և դեկորատիվ կերպարներից՝ նախապատվությունը տալով բռնության ակնհայտ և ռեալիստիկ նկարագրություններին։ Սիամանթոն ապրիլի 24-ին 250 հայ մտավորականների կազմում ձերբակալվել, տանջահար է արվել և սպանվել է օգոստոսի 19-ին։ Եղիշե Չարենցի շատ բանաստեղծություններ, ով ծնվել է Կարսում և Դիմադրության շարժման կազմում դարձել ցեղասպանության ականատես, նկարագրում է Ցեղասպանության արհավիրքները։ Ցեղասպանության թեմատիկան նկարագրած մեկ այլ հեղինակ՝ Վահան Թեքեյանը 1915 թվականին գտնվել է Կահիրեում և խուսափել մահվանից[13]։ 20-րդ դարի սկզբում Հայոց ցեղասպանության թեմային անդրադարձել են Վլադիմիր Նեմիրովիչ-Դանչենկոն, Սերգեյ Գորոդեցկին, Վալերի Բրյուսովը, Վլադիմիր Սոլովյովը («Երեք զրույց»՝ գեներալի պատմությունը հայերի նկատմամբ բաշիբոզուկների արհավիրքների մասին) և այլք։ Հայոց ցեղասպանության մասին ամենահայտնի գրական ստեղծագործությունը համարվում է Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպը, որը տպագրվել է 1933 թվականին և, արդյունքում, նացիստական իշխանությունների կողմից հայտարարվել «ոչ ցանկալի»։ Կուրտ Վոննեգուտը 1988 թվականին գրել է «Կապույտ մորուս» հորինված պատմությունը, որի հիմնական թեմաներից մեկը համարվում է Հայոց ցեղասպանությունը։ Լուի դը Բերնեն Հայոց ցեղասպանության տեղը և ժամանակը օգտագործում է իր «Անթև թռչուններ» նովելի համար՝ որպես հետնապատկեր։ Վերջինս որոշ հետազոտողներ համարում են պրոթուրքական։ Հայոց ցեղասպանության թեմային է անդրադառնում նաև Էդգար Հիլզենրաթը իր «Վերջին մտքի հեքիաթըը» (գերմ.՝ Das Marchen vom letzten Gedanken) վեպի մեջ։ Վեպը հրատարակվել է 1989 թվականին և միևնույն տարում արժանացել է Ալֆրեդ Դոբլինի մրցանակի։ Ռիչարդ Կալինովսկին համարվում է «Լուսնային հրեշ» պիեսի հեղինակը, որը պատմում է երկու մարդկանց մասին, ովքեր վերապրել են Հայոց ցեղասպանությունը։

Թուրք որոշ գրողներ, հատկապես Նազըմ Հիքմեթը և Օրհան Փամուքը, բացահայտ խոսել են Հայոց ցեղասպանության մասին։ Օրհան Փամուքը այդ հայտարարությունների համար ենթարկվել է դատական հետապնդման[14]։ Հայոց ցեղասպանությանն է նվիրված թուրք գրող Հալիլ Իբրահիմ Օզջանի «Հրդեհատեղու վայրում» («Küller Arasında») ստեղծագործությունը, որը հրապարակվել է 2009 թվականին[15]։ Ցեղասպանության թեման արծարծվել է նաև ադրբեջանցի գրող Աքրամ Այլիսլիի «Քարե երազներ» վեպ-ռեքվիեմի մեջ, որը հրատարակվել է 2012 թվականին։ Վեպն ունի ուղերձ На՝ «իմ երկրացիների հիշատակին, ովքեր իրենց հետևից թողել են չողբացած ցավ»։ Վեպը պատմում է գրողի հայրենի Այլիսում (Ագուլիսում) հայերի ջարդերի մասին, որը տեղի է ունեցել 1919 թվականին[16]։ Գիրքը դժգոհությունների մեծ ալիք է առաջացրել Ադրբեջանում[17]։

Հուշարձաններ խմբագրել

 
«Հայ փախստականներ», նկարիչ Ա. Պետրովի նկարը

Առաջին հուշարձանը, որը նվիրված է հայերի զանգվածային սպանդին, զանգակատան տեսքով 1950-ական թվականներին տեղադրվել է Լիբանանի Անթիլիասի կաթողիկոսության տարածում։ Հուշարձանը հանդիսանում է հայկական եղբայրական գերեզմաններից վերցրած մարդկային ոսկորների հավաքածու, որոնք բերվել էին Սիրիական անապատից։ 1965 թվականին Էջմիածնի Մայր Տաճարի տարածքում տեղադրվել է Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված հուշարձան, որը բաղկացած էր բազմաթիվ խաչքարերից։ Սկսած 1960-ական թվականներին տարբեր երկրների հայկական համայնքները սկսել են տեղադրել հուշարձաններ, որոնք նվիրված էին Ցեղասպանությանը, որոնք հանգեցրեցին թուրքական կառավարության դժգոհությանը։ Խոշոր հուշարձաններ են տեղադրված Մոնթեբելլոյում (Կալիֆորնիա նահանգ), Սիդնեյում, Սան Պաուլոում, Բուենոս Այրեսում։ Փոքր հուշարձաններ տեղադրված են աշխարհի բոլոր այն քաղաքներում, որտեղ կա հայկական համայնք։ 1990 թվականին Սիրիայի Դեր Զորի անապատում կառուցվել է զանգակատուն։ Ներկայումս այն համարվում է միակ հուշարձանը, որը տեղադրված է Հայոց ցեղասպանության հետ կապ ունեցող վայրում[18]։

«Ծիծեռնակաբերդ» հուշահամալիր խմբագրել

 
«Ծիծեռնակաբերդ» հուշահամալիրը

1965 թվականին, երբ նշվում էր Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը, Խորհրդային Հայաստանում տեղի են ունեցել զանգվածային ցույցեր, որոնք նվիրված էին Ցեղասպանության տարելիցին։ Ցույցերի և Խորհրդային Հայաստանի կողմից պաշտոնապես ճանաչվելու ազդեցության տակ որոշվել է կառուցել զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիր։ Երկու տարի անց Երևանում՝ Հրազդան գետի ափին՝ Ծիծեռնակաբերդ կոչվող բլուրում ավարտվել է հուշահամալիրի կառուցման աշխատանքները։ Ճարտարապետները եղել են Արթուր Թարխանյանը և Սաշուր Քալաշյանը, իսկ քանդակագործը եղել է Հովհաննես Խաչատրյան։ Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրը բաղկացած է երեք հիմանական կառույցներից՝ Հավերժության տաճար, «Վերածնվող Հայաստան» Հուշասյուն և Հուշապատ։ Հավերժության տաճարը բաղկացած է 12 քարե սալերից, որոնք դասավորված են շրջանաձև կորացած դեպի ներս։ 12 թիվը ընտրված է՝ ելնելով երկրաչափական օրենքներից, բայց ժողովուրդը համարում է, որ այդ սյուները խորհրդանշում են Արևմտյան Հայաստանում գտնվող 12 խոշորագույն նահանգները[19]։ Մինչև ԽՍՀՄ փլուզումը, ելնելով Թուրքիայի հետ ունեցած հարաբերություններից, հուշարձանի վրա որևէ գրվածք չի եղել։ 1998 թվականին բազալտե պատի վրա գրվել են այն քաղաքների անվանումները, որոնք դարձել էին սպանդի կենտրոններ։ Վերջինը նշված էր Դեր Զորի անվանումը՝ որպես տեղահանման վերջին հանգրվան։ Այսօր Ծիծեռնակաբերդը հայերի համար դարձել է սրբատեղի։ Ամեն տարի ապրիլի 24-ին՝ Հայոց Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, հազարավոր մարդիկ այցելու են Ծիծեռնակաբերդ՝ իրենց հարգանքն արտահայտելու Մեծ եղեռնի անմեղ զորհերին[18]։

1995 թվականին հուշահամալիրի տարածքում բացվեց փոքր ստորգետնյա թանգարան, որտեղ կարելի է գտնել տեղեկություններ 1915 թվականի իրադարձությունների մասին։ Մասնավորապես թանգարանում ներկայացված են գերմանացի լուսանկարիչների (թուրքերի դաշնակիցները «Առաջին համաշխարհային պատերազմում»), այդ թվում՝ Արմին Վեգների մի շարք լուսանկարներ և որոշ հրատարակություններ։ Թանգարանին մոտ գտնվում է մի պուրակ, որտեղ օտարերկրյա պաշտոնյաները Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին տնկում են ծառեր։ Համալիրի մոտ կանգնեցվել է ոչ մեծ խաչքար (քանդակագործ՝ Ս. Հակոբյան)՝ ի հիշատակ 1988 թվականին Սումգայիթում կազմակերպված հայերի ցեղասպանության զոհերի[20]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities». www.armenian-genocide.org. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  2. International Association of Genocide Scholars Արխիվացված 2009-03-14 Wayback Machine, 2005
  3. Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A-L, p. 21:

    The Armenian Genocide Institute-Museum was opened in Yerevan, Armenia, in 1995, as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide (1915-1923) at the hands of the Young Turk regime.

  4. Heather S. Gregg., Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States (Inter-University Committee on International Migration), ԱՄՆ, 2002, էջ 19 — 35 էջ։
  5. Alan L. Berger. Bearing witness to the Holocaust, p. 55:

    Indeed, following the shock of the Holocaust, we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War. One thinks, for example, of the Armenian genocide of 1915-1923, of the Stalinist Gulag, Burundi, Biafra, Indonesia, Sudan, Ethiopia, and of the Cabodian «autogenocide».

  6. J. Michael Hagopian. Films, Armenian Documentary // Films, Armenian Documentary // Shelton D. L. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — Vol. I. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  7. Atom Egoyan. Films, Armenian Feature // Shelton D. L. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  8. 8,0 8,1 Впервые фильм о геноциде армян показали в Турции//Независимая газета, 19.02.2015 (Трейлер)
  9. Svazlian, Verjine. The Armenian Genocide in the Memoirs and Turkish Language Songs of Eye-Witness Survivors, ed. Sarkis Harutyunian. Yerevan: Museum-Institute of the Armenian Genocide of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia. 1999
  10. Jonathan McCollum. Music Based on the Armenian Genocide // Music Based on the Armenian Genocide // Shelton D. L. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — Vol. II. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  11. Е. Костина. Искусство Армении // Искусство 19 века / Под общей редакцией Ю. Д. Колпинского и Н. В. Яворской. — М.: Искусство, 1964. — Т. 5. — С. 255. — 1200 с. — (Всеобщая история искусств).
  12. Stephen C. Feinstein. ART OF OTHER GENOCIDES // Charny I. W. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 2. — P. 108. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  13. Peter Balakian. Poetry of the Armenian Genocide // Shelton D. L. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — Vol. 2. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  14. «Турецкий суд оштрафовал лауреата Нобелевской премии Орхана Памука за слова о геноциде армян». 28.03.2011.
  15. «Ermeni tehciri üzerine cesur bir roman». www.cnnturk.com.
  16. Ulvi Ismail. «Sincerity, truth and mercy in action: the role of Akram Aylisli's Stone Dreams in revisiting and questioning Azerbaijanis' views on their conflict with Armenians». www.caucasus-survey.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  17. MIKAIL MAMEDOV. «The Stone Dreams scandal: the Nagorny Karabakh conflict and Armenian-Azerbaijani relations in contemporary literature». www.caucasus-survey.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  18. 18,0 18,1 Charny I. W. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 1. — P. 102-104. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  19. «Ծիծեռնակաբերդը՝ աղոթատեղի և ուխտավայր». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 24-ին.
  20. Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, p. 21.

Տես նաև խմբագրել