Վիքիպեդիա

Հակաֆոսֆոլիպիդային համախտանիշ

մարդու հիվանդություն

Հակաֆոսֆոլիպիդային համախտանիշը (ՀՖՀ) հակաֆոսֆոլիպիդային հակամարմիններով հարուցված աուտոիմուն գերմակարդելիության վիճակ է։ ՀՖՀ-ը հարուցում է արյան թրոմբների (թրոմբոզ) առաջացումը ինչպես զարկերակներում, այնպես էլ երակներում և բերում է հղիության մի շարք բարդությունների՝ կրելախախտերի, մեռելածնության, վաղաժամ ծննդաբերության և ծանր պրեէկլամպսիաների։

Հակաֆոսֆոլիպիդային համախտանիշ
Պատկերված է Երիկամների բիպսիայի մանրադիտակային պատկեր, արտահայտված թրոմբոտիկ միկրոանգիոպաթիայով, ինչը հաճախ հանդիպում է Հյուզի համախտանիշի ժամանակ։
Տեսականբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
Բժշկական մասնագիտությունԱրյունաբանություն, Ռևմատոլոգիա
ՀՄԴ-9289.81
ՀՄԴ-10D68.6
ՀոմանիշներՀյուզի համախտանիշ[1]

Ախտորոշման համար հարկավոր է մեկ կլինիկական դրվագ (օրինակ՝ թրոմբոզ կամ հղիության հետ կապված որևէ խնդիր) և երկու արյան հետազոտության դրական պատկեր միմյանցից նվազագույնը երեք ամիս «հեռավորության» վրա։ Անհրաժեշտ հետազոտություններ են գայլախտային հակամակարդիչը կամ հակա-β2-գլիկոպրոտեին-1-ը (վերջինս քանի որ հանդիսանում է հակակարդիոլիպինային հակամարմնի ենթադաս, ապա հակակարդիոլիպինային հակամարմնի ստուգումը նույնպես արդարացված է, որպես ավելի ոչ սպեցիֆիկ թեստ)[2]։

ՀՖՀ-ը լինում է առաջնային և երկրորդային։ Առաջնային ՀՖՀ-ը սկսվում է որևէ այլ հիվանդության բացակայության ֆոնին վրա։ Երկրորդային ՀՖՀ-ը առաջանում է որևէ այլ աուտոիմուն հիվանդության, օր.՝ համակարգային կարմիր գայլախտի ֆոնին։ Որոշ դեպքերում ՀՖՀ-ը կարող է սկսվել սուր բազմաօրգանային անբավարաությոամբ, ինչն առաջանում է սուր գեներալիզացված թրոմբոզի հետևանքով և մեծ վտանգ է ներկայացնում մարդու կյանքի համար։ Այս վիճակը կոչվում է աղետային հակաֆոսֆոլիպիդային համախտանիշ (ԱՀՖՀ) կամ Աշերսոնի համախտանիշ։

ՀՖՀ-ն հաճախ կարիք է լինում բուժել հակամակարդիչներով, ինչպիսին է հեպարինը, հետագա թրոմբոզները կանխելու նպատակով։ Վարֆարինը կիրառելի չէ հղիության ընթացքում, քանի որ այն անցնում է պլացենտար պատնեշով և տերատոգեն (հրեշածին) հատկություն ունի։

Նշաններ և ախտանիշներ խմբագրել

Հակաֆոսֆոլիպիդային համակմարմինների (հՖԼ) առկայութնունը առանց որևէ կլինիկական նշանի և թրոմբների առկայության չի համարվում ՀՖՀ։ ՀՖՀ-ի ժամանակ կարող առաջացնել թրոմբներ ցանկացած օրգան համակրգի և՛ երակներում, և՛ զարկերակներում, ինչպես նաև հղիության բարդություններ։ ՀՖՀ-ով պացիենտների մոտ ամենահաճախ երակային թրոմբոզները առաջանում են ստորին վերջույթների խորանիստ երակներում, իսկ զարկերակային ամենահաճախ թրոմբոզների արդյունք են կաթվածները։ ՀՖՀ-ով հղի կնոջ մոտ առկա է կրկնվող կրելախաղտերի, ներարգանդային աճի հապաղման և վաղաժամ ծննդաբերությունների բարձր ռիսկ[3]։ Այս բարդությունների առավել հաճախ պատճառը պլացենտար ինֆարկտն է։ Որոշ դեպքերում ՀՖՀ-ն հանդիսանում է նորածնի մտավոր և/կամ ֆիզիկական զարգացման հապաղման գլխավոր պատճառը՝ տրոֆոբլաստի տարբերակման հՖԼ-հարուցված ընկճման պատճառով։ Համակարգային կարմիր գայլախտի և հղիության զուգակցման դեպքում ուշ եռամսյակներում կրելախաղտերի առավել հաճախ պատճառը ՀՖՀ-ն է[4]։

Այլ հաճախ հանդիպող նշաններ են թրոմբոցիտների ցածր քանակը, սրտի փականային հիվանդությունը և ցանցանման լիվեդո, չնայած այս նշանները դեր չունեն հիվանդության դասակարգման հարցում։ Կան տվյալմներ, որ գոյություն ունի որոշակի կապ ՀՖՀ-ի և գլխացավերի, միգրենի և օսցիլօպսիայի միջև[5]։ Որոշ հետազոտություններ ցույց են տվել հոգեկան խանգարումներով անձանց արյան մեջ հՖԼ-ի առկայություն[6]։ Շատ քիչ դեպքերում առաջնային ՀՖՀ-ով պացիենտների մոտ կարող է զարգանալ համակարգային կարմիր գայլախտ։

Ռիսկի գործոններ խմբագրել

ՀՖՀ առաջացման ռիսկի գործոնները ներառում են[7][8].

  • Առաջնային ՀՖՀ
    • HLA-DR7 գենի առկայություն
  • Երկրորդային ՀՖՀ
    • Համակարգային կարմիր գայլախտ կամ այլ աուտոիմուն հիվանդություններ
    • Գենետիկ մարկերներ։ HLA-B8, HLA-DR2, HLA-DR3
    • Ռասսա։ սևամորթներ, ասիացիներ, բնիկ ամերիկացիներ, հիսպանիկներ

Պաթոգենեզ խմբագրել

Հակաֆոսֆոլիպիդային համախտանիշը աուտոիմուն հիվանդություն է, որի ընթացքում հակաֆոսֆոլիպիդային հակամարմինները (հՖԼ) (հակակարդիոլիպինային հակամարմինը և գայլախտային հակամակարդիչը) գործում են ցիտոպլազմատիկ թաղանթի մակերեսին անիոնային ֆոսֆոլիպիդները կապող սպիտակուցների դեմ։ Ինչպես և այլ բազմաթիվ աուտոիմուն հիվանդություններ, ՀՖՀ-ն նույնպես ավելի հաճախ հանդիպում է կանանց քան տղամարդկանց մոտ։ Կլինիկորեն նշանակալի հՖԼ-ները (նրանք որոնք առաջանում են աուտոիմուն պրոցեսների հետևանքով) բերում են թրոմբոզների և անոթային հիվանդություններ առաջացման։ Համախտանիշը բաժանվում է առաջնային (առանց հիմքում ընկած որևէ հիվանդության) և երկրորդային (որևէ այլ աուտոիմուն պրոցեսի հետևանք) տեսակների։

Հակա-ApoH և հակակարդիոլիպինային ենթադասի հակամարմինները կապում են Apoh-ը (β2-գլիկոպրոտեին I, β2GPI), ինչի պատճառով ընկճվում է C սպիտակուցը։ Վերջինս ունի կարգավորող ակտիվություն ընդհանուր մակարդելության համակարգի վար (նվազեցնում է ակտիվացած V գործոնի քանակը և ունի հակամակարդիչ ազդեցություն)[9]։

Գայլախտային հակամակարդիչը, որը իրականում հակամակարդիչ չէ, կապվում է պրոթրոմբինի հետ, վերածելով այն ակտիվ ձև թրոմբինի։

ՀՖՀ-ի ժամանակ կան նաև շրջանառող հակամարմիններ, որոնք կապում են S սպիտակուցը, որը C սպիտակուցի կոֆակտորն է։ Այսպիսով հակա-S-սպիտակուցային հակամարմինները նվազեցնում են C սպիտակուցի քանակը[10]։

Անեքսին A5-ը շրջապատելով բացասական լիցքավորված ֆոսֆոլիպիդների մոլեկուլները, ընկճում են նրանցով հարուցվող մակարդելիությունը։ Այսպիսով հակա-անեքսին A5 հակամարմինները բարձրացնում են ֆոֆոլիպիդներով պայմանավորված մակարդելիությունը[11]։

Գայլախտային հակամակարդիչ հակամարմինները ավելի մոտ են ասոցիացվում թրմբոզների հետ քան հակա-β2GPI հակամարմինների առկայությունը։ Միաժամանակ երկու տեսակի հակամարմինների առկայությունը ավելի շատ է ասոցիացնում թրմբոզների հետ, քան դրանցից յուրաքանչյուրի առանձին գոյությունը։

Կրելախախտերի, ներարգանդային աճի հապաղման, վաղաժամ ծննդաբերության բարձր ռիսկերը հՖԼ-ով անձանց մոտ, ըստ in vitro հետազոտությունների, պայմանավորված են տրոֆոբլաստի ապրելիության, սինցիտիալիզացիյի և ինվազիայի ընկճմամբ, տրոֆոբլաստի կողմից հորմոնների և ազդանշանային մոլեկուլների սինթեզի ընկճմամբ, ինչպես նաև գերմակարդելիությամբ և կոմպլեմենտի համակարգի ակտիվացմամբ[3]։

Ախտորոշում խմբագրել

ՀՖՀ-ի լաբորատոր ախտորոշման համար կիրառվում է ինչպես մակարդելիության հեղուկ փուլի գնահատումը (գայլախտային հակամակարդիչի հայտնաբերման նպատակով), այնպես էլ պինդ փուլի ELISA գնահատումը (հակակարդիոլիպինային հակամարմիններ)։

Ժառանգական թրոմբոֆիլիաները տարբերակիչ ախտորոշման մի մասն են կազմում, և կարող են գոյություն ունեալ ՀՖՀ-ով հիվանդների մի մասի մոտ։ Ժառանգական թրոմբոֆիլիաների առկայությունը հիմք է հանդիսանում հակամակարդիչ թերապիայի սկսման համար։ Ժառանգական թրոմբոֆիլիաների հայտնաբերման համար կարևոր է մակարդելիության համակարգի մի շարք բաղադրիչների հետազոտումը, այդ թվում՝ մակարդելիության V, VIII գործոնները, հակաթրոմբին, պլազմինոգեն, հյուսվածքային պլազմինոգենի ակտիվատոր, պրոտեին C և S, ինչպես նաև մի շարք սպեցիֆիկ գեներ։

Ներկայումս կա տեսակետ, որ հակակարդիոլիպինային հակամարմինների հայտնաբերումը բավական զգայուն հետազոտություն է ՀՖՀ-ի համար, և այլ հետազոտությունների անհրաժեշտությունը հարցականի տակ է դրվում։

Ախտորոշման չափանիշներ խմբագրել

Համաձայն վերջին ախտորոշիչ չափանիշների, ՀՖՀ ախտորոշման համար անհրաժեշտ է մեկ փաստաթղթավորված կլինիկական տիպիկ դրսևորում (թրոմբոզ կամ մանկաբարձական բարդություն) և լաբորատոր տվյալներ կրկնվող հակաֆոսֆոլիպիդային հակամարմինների մասին[12]։ Ախտորոշման չափանիշներն են.

  • Կլինիկական.
    • Զարկերակային, երակային կամ մանր անոթային թրոմբոզի փաստաթղթավորված մեկ էպիզոդ (բացառությամբ մակերեսային երակների թրոմբոզի), որը ախտորոշվել է օբյեկտիվ ախտորոշիչ չափանիշներով և չի հաստատվել անոթի պատի բորբոքման նշանների որևէ կասկած։
    • Մեկ կամ մի քանի կառուցվածքորեն նորմալ զարգացած պտղի մահ (փաստաթղթավորված ուլտրաձայնային հետազոտությամբ կամ պտղի անմիջական զննմամբ) հղիության 10-րդ շաբաթից սկսած ժամկետներում կամ երեք և ավելի չբացատրված սպոնտան վիժումներ մինչև հղիության 10 շաբաթականը, մայրական նորմալ անատոմիական և հորմոնալ վիճակի ինչպես նաև մայրական և հայրական քրոմոսոմային խնդիրների բացակայության պարագայում կամ առնվազն մեկ վաղաժամ ծննդաբերություն անատոմիորեն նորմալ զարգացած պտղի պարագայում, մինչև 34 շաբաթական հիղության ժամկետներում՝ էկլամպսիայի կամ ծանր պրեէկլամպսիայի պատճառով, որը ախտորոշվել է ստանդարտ ախտորոշիչ չափանիշներով կամ հայտնաբերված պլացենտար անբավարաություն։
  • Լաբորատոր.
    • Հակակարդիոլիպինային IgG և/կամ IgM, որոշված ստանդարտացված մեթոդներով, 2 և ավելի չափում առնվազն 12 շաբաթ միջակայքով[13]
    • Հակա-β2GPI IgG և/կամ IgM, որոշված ստանդարտացված մեթոդներով, 2 և ավելի չափում առնվազն 12 շաբաթ միջակայքով
    • Գայլախտային հակամակարդիչ, հայտնաբերված համաձայն Թրոմբոզների և հեմոստազի միջազգային միության չափորոշիչների, 2 և ավելի չափում առնվազն 12 շաբաթ միջակայքով

Կան ՀՖՀ 3 հստակ տեսակներ. առաջնային, երկրորդային և աղետալի։

2006 թ. եկած համաձայնությամբ ՀՖՀ ախտորոշումները գիտական նպատակով դասակարգվում են[12].

  • I։ Առկա են ավելին քան մեկ լաբորատոր չափորոշիչներ ցանկացած համադրությամբ,
  • IIa։ Առկա է միայն գայլախտային հակամակարդիչ հակամարմինը
  • IIb։ Առկա է հակակարդիոլիպինային IgG և/կամ IgM հակամարմին միջին կամ բարձր արժեքներով
  • IIc։ Առկա է հակա-β2GPI IgG և/կամ IgM հակամարմինը, 99-րդ պերցենտիլից բարձր արժեքով։

Աղետալի ՀՖՀ ախտորոշման չափանիշներն են[14].

  • a) Անոթների թրոմբոզ երեք և ավելի օրգաններում կամ հյուսվածքներում և
  • b) Թրոմբոզների զարգացումը միաժամանակ կամ առավելագույնը մեկ շաբաթվա ընթացքում և
  • c) Մանր անոթների թրոմբոզի ապացույց առնվազն մեկ օրգանում կամ հյուսվածքում և
  • d) հՖԼ առկայության լաբորատոր հաստատում։

Բուժում խմբագրել

Հաճախ հիվանդությունը բուժվում է ասպիրինով, որպեսզի ընկճվի թրոմբոցիտների ակտիվությունը կամ վարֆարինով՝ որպես հակամակարդիչ։ Կանխարգելիչ բուժման հիմնական նպատակը հիվանդի ՄՆՀ-ն (Միջազգային նորմալիզացված հարաբերակցություն) լինի 2.0-3.0 արժեքների սահմանում[15]։

Հակամակարդիչները կանխում են կրելախաղտերը[16]։ Հղիների մոտ որպես բուժում կիրառվում են ցածր մոլեկուլային հեպարին և ցածր դոզաներով ասպիրին[17]։ Վարֆարինը իր տերատոգեն հատկության շնորհիվ հակացուցված է։ Ծանր դեպքերում կարող է առաջարկվել պլազմոֆերեզ[18]։

Կանխատեսում խմբագրել

ՀՖՀ-ով հիվանդների կանխատեսումը կախված է կրկնակի թրոմբոզների հավանականությունից։ Ախտորոշելուց հետո առաջին 5 տարների ընթացքում կրկնակի թրոմբոզների հավանականությունը կազմում է 16.6%, իսկ հաջորդ 5 տարիների ընթացքում՝ 14.4%[19]։

Պատմություն խմբագրել

ՀՖՀ-ը ամբողջությամբ նկարագրվել է 1980-ականներին, Նիգել Հարիսի (E. Nigel Harris) և Ազիզ Ղարավիի (Aziz Gharavi) կողմից։ Նրանք տպագրել են իրենց առաջին հոդվածը 1982-ին[20][21]։ Հիվանդությունը սկսել է անվանվել Հյուզի համախտանիշ, անգլիացի ռևմատոլոգ Գրահամ Հյուզի (Graham R.V. Hughes) պատվին, ով հավաքեց այս թիմը։

Հետազոտություններ խմբագրել

APS ACTION-ը՝ the AntiPhospholipid Syndrome Alliance for Clinical Trials and InternatiOnal Networking, աշխարհում առաջին միջազգային հետազոտական խումբն է, որը ստեղծվել է կայուն հՖԼ ունեցող անհատների մոտ բազմակենտրոն լայնածավալ կլինիկական հետազոտություններ կազմակերպելու նպատակով[22]։ Խումբը կազմված է բազմաբնագավառ բժիշկներից և հետազոտողներից ամբողջ աշխարհից, ում գիտական հետաքրքրությունների շրջանակը ներառում է ՀՖՀ-ը։ APS ACTION-ի հիմնական խնդիրն է կանխարգելել և բուժել հՖԼ-ասոցիացված կլինիկական իրավիճակները, գործի դնելով բազմակենտրոն և բազմաբողանդակ կլինիկական հետազոտության տվյալները։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Hughes, Graham; Khamashta, Munther A. (2013 թ․ հուլիսի 1). Hughes Syndrome: Highways and Byways (անգլերեն). Springer Science & Business Media. ISBN 9781447151616. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 31-ին.
  2. ↑ «Aps | Action». Apsaction.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 Tong, M.; Viall, C. A.; Chamley, L. W. (2014). «Antiphospholipid antibodies and the placenta: a systematic review of their in vitro effects and modulation by treatment». Human Reproduction Update. 21 (1): 97–118. doi:10.1093/humupd/dmu049. PMID 25228006.
  4. ↑ Lupus and Pregnancy Արխիվացված 2013-02-18 Wayback Machine by Michelle Petri. The Johns Hopkins Lupus Center. Retrieved May 2011
  5. ↑ Rinne T, Bronstein AM, Rudge P, Gresty MA, Luxon LM (1998). «Bilateral loss of vestibular function: clinical findings in 53 patients». J. Neurol. 245 (6–7): 314–21. doi:10.1007/s004150050225. PMID 9669481.
  6. ↑ Sokol DK, O'Brien RS, Wagenknecht DR, Rao T, McIntyre JA (2007). «Antiphospholipid antibodies in blood and cerebrospinal fluid of patients with psychosis». Journal of Neuroimmunology. 190 (1): 151–6. doi:10.1016/j.jneuroim.2007.08.002. PMID 17868908.
  7. ↑ Granados, J.; Vargas-Alarcón, G.; Drenkard, C.; Andrade, F.; Melín-Aldana, H.; Alcocer-Varela, J.; Alarcón-Segovia, D. (1997). «Relationship of anticardiolipin antibodies and antiphospholipid syndrome to HLA-DR7 in Mexican patients with systemic lupus erythematosus (SLE)». Lupus. 6 (1): 57–62. doi:10.1177/096120339700600108. ISSN 0961-2033. PMID 9116720.
  8. ↑ De Carolis, Sara; Tabacco, Sara; Rizzo, Francesca; Giannini, Andrea; Botta, Angela; Salvi, Silvia; Garufi, Cristina; Benedetti Panici, Pierluigi; Lanzone, Antonio (2018-10). «Antiphospholipid syndrome: An update on risk factors for pregnancy outcome». Autoimmunity Reviews (անգլերեն). 17 (10): 956–966. doi:10.1016/j.autrev.2018.03.018.
  9. ↑ Willis, Rohan; Pierangeli, Silvia S. (2011-11). «Pathophysiology of the antiphospholipid antibody syndrome». Autoimmunity Highlights (անգլերեն). 2 (2): 35–52. doi:10.1007/s13317-011-0017-9. ISSN 2038-0305. PMC 4389016. PMID 26000118.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ PMC format (link)
  10. ↑ Triplett DA (November 2002). «Antiphospholipid antibodies». Archives of Pathology & Laboratory Medicine. 126 (11): 1424–9. doi:10.1043/0003-9985(2002)126<1424:AA>2.0.CO;2 (inactive 2019 թ․ դեկտեմբերի 12). PMID 12421152.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of 2019 (link)
  11. ↑ Rand JH (1998). «Antiphospholipid antibody syndrome: new insights on thrombogenic mechanisms». The American Journal of the Medical Sciences. 316 (2): 142–51. doi:10.1097/00000441-199808000-00009. PMID 9704667.
  12. ↑ 12,0 12,1 Miyakis S, Lockshin MD, Atsumi T, Branch DW, Brey RL, Cervera R, Derksen RH, DE Groot PG, Koike T, Meroni PL, Reber G, Shoenfeld Y, Tincani A, Vlachoyiannopoulos PG, Krilis SA (February 2006). «International consensus statement on an update of the classification criteria for definite antiphospholipid syndrome (APS)». J. Thromb. Haemost. 4 (2): 295–306. doi:10.1111/j.1538-7836.2006.01753.x. hdl:11379/21509. PMID 16420554.
  13. ↑ https://www.childrensmn.org/references/lab/serology/cardiolipin-(igg-igm)-antibodies.pdf
  14. ↑ Asherson RA, Cervera R, de Groot PG, Erkan D, Boffa MC, Piette JC, Khamashta MA, Shoenfeld Y (2003). «Catastrophic antiphospholipid syndrome: international consensus statement on classification criteria and treatment guidelines». Lupus. 12 (7): 530–4. doi:10.1191/0961203303lu394oa. PMID 12892393.
  15. ↑ Horton JD, Bushwick BM (1999). «Warfarin therapy: evolving strategies in anticoagulation». American Family Physician. 59 (3): 635–46. PMID 10029789.
  16. ↑ de Jong PG, Goddijn M, Middeldorp S (2013). «Antithrombotic therapy for pregnancy loss». Human Reproduction Update. 19 (6): 656–673. doi:10.1093/humupd/dmt019. PMID 23766357.
  17. ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 17-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  18. ↑ Titeca-Beauport, Dimitri; Salle, Valery; Kontar, Loay; Maizel, Julien; Choukroun, Gabriel (2016). «Plasma Exchange in the Management of Catastrophic Antiphospholipid Syndrome». Case Reports in Critical Care. 2016. doi:10.1155/2016/5375080. ISSN 2090-6420. PMC 5090084. PMID 27833765.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  19. ↑ Reshetniak, T. M.; Alekberova, Z. S.; Kotel'nikova, G. P.; Aleksandrova, E. N.; Mach, E. S.; Radenska-Lopovok, S. G.; Kalashnikova, L. A.; Nasonova, V. A. (2003). «[Survival and prognostic factors of death risk in antiphospholipid syndrome: results of 8-year follow-up]». Terapevticheskii Arkhiv. 75 (5): 46–51. ISSN 0040-3660. PMID 12847898.
  20. ↑ Ruiz-Irastorza G, Crowther M, Branch W, Khamashta MA (October 2010). «Antiphospholipid syndrome». Lancet. 376 (9751): 1498–509. doi:10.1016/S0140-6736(10)60709-X. PMID 20822807.
  21. ↑ Hughes GR (October 1983). «Thrombosis, abortion, cerebral disease, and the lupus anticoagulant». Br. Med. J. (Clin. Res. Ed.). 287 (6399): 1088–9. doi:10.1136/bmj.287.6399.1088. PMC 1549319. PMID 6414579.
  22. ↑ Erkan D, Derksen R, Levy R, Machin S, Ortel T, Pierangeli S, Roubey R, Lockshin M (2011). «Antiphospholipid Syndrome Clinical Research Task Force Report». Lupus. 20 (2): 219–224. doi:10.1177/0961203310395053. PMID 21303838.

Գրականություն խմբագրել

  • Triona Holden (2003). Positive Options for Antiphospholipid Syndrome (APS): Self-Help and Treatment. Hunter House (CA). ISBN 978-0-89793-409-1.
  • Kay Thackray (2003). Sticky Blood Explained. Braiswick. ISBN 978-1-898030-77-5. A personal account of dealing with the condition.
  • Graham R V Hughes (2009). Understanding Hughes Syndrome: Case Studies for Patients. Springer. ISBN 978-1-84800-375-0. 50 case studies to help you work out whether you have it.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հակաֆոսֆոլիպիդային_համախտանիշ&oldid=9258514» էջից