Վիքիպեդիա

Շառլ Խիզախ

(Վերահղված է Կարլոս Խիզախից)

Շառլ Խիզախ (ֆր.՝ Charles le Téméraire, նոյեմբերի 10, 1433[1], Դիժոն[2] - հունվարի 5, 1477[1], Նանսի, Լոթարինգիա[1]), Բուրգունդիայի վերջին դուքսը Վալուաների արքայատոհմից, դուքս Ֆիլիպ Բարիի որդին։ Երազում էր հասնել թագավորի աստիճանի և շատ մոտ էր այդ նպատակի իրագործմանը։ Նրա մահը Նանսիի ճակատամարտում շրջադարձային եղավ Եվրոպայի պատմության մեջ։ Համարվում է միջնադարյան ասպետի չափանիշ և «ավատատիրության վերջին հենարանը», ով դիմակայել է Լուի XI-ի կողմից կենտրոնացված պետության ստեղծմանը Ֆրանսիայում։ Շառլի մահից հետո նրա ընդարձակ տիրույթները բաժանվեցին Ֆրանսիայի և Հաբսբուրգների միջև (նրա ժառանգ Մարիա Բուրգունդացու ամուսնության միջոցով)։ Կողմերից ոչ մեկին չբավարարեցին արդյունքները, ինչն էլ հանգեցրեց ֆրանսիական թագավորների և Հաբսբուրգների դիմակայությանը, որը շարունակվեց մի քանի դար՝ մինչև XVIII դարի կեսերը։

Շառլ Խիզախ
 
Մասնագիտություն՝ քաղաքական գործիչ
Ծննդյան օր նոյեմբերի 10, 1433[1]
Ծննդավայր Դիժոն[2]
Վախճանի օր հունվարի 5, 1477[1] (43 տարեկան)
Վախճանի վայր Նանսի, Լոթարինգիա[1]
Թաղված Բրյուգեի Աստվածամոր եկեղեցի
Դինաստիա Վալուաներ
Քաղաքացիություն  Ֆրանսիայի թագավորություն
Հայր Ֆիլիպ Բարի[3]
Մայր Իզաբելլա Պորտուգալացի[3]
Ամուսին Քեթրին Վալուացին, Քարոլայի կոմսուհի[3], Իզաբելլա դե Բուրբոն[3] և Մարգարեթ Յորքցի[3]
Զավակներ Մարիա Բուրգունդացի[3]
 
Ինքնագիր Изображение автографа
 
Պարգևներ
Ոսկե գեղմի շքանշանի ասպետ

Գործունեության սկիզբ խմբագրել

Ծնվել է Դիժոնում` դուքս Ֆիլիպ Բարի Բուրգունդացու և պորտուգալացի ինֆանտա Իզաբելլայի ընտանիքում։ Վաղ մանկությունից եռանդագին զբաղվել է ասպետական խաղերով և զինվորական վարժություններով, ստացել է լավ կրթություն, առանց դժվարության կարդում էր անտիկ դասականներին։ Արդեն 19-ամյա պատանին ճակատամարտերից մեկում ցուցաբերեց համառ, անխոհեմության աստիճանի հասնող խիզախություն, որն ամբողջ կյանքում մնաց նրա բնավորության հիմնական գիծը։

Համաձայն ժամանակակիցների հուշերի՝ ապրում էր հասարակ, խուսափելով հայրական պալատում տիրող շվայտ կյանքից։ Օլիվյե դը Լամարշ պատմիչի խոսքերով, լինելով պատմության երկրպագու, նա «չէր պառկում քնելու մինչ իր համար բարձրաձայն չընթերցեին երկու ժամ», հատկապես՝ «հռոմեացիների գործերը»[4]։ Մեկ այլ պատմիչի վկայությամբ՝ Կարլոսը հրաշալի տիրապետում էր լատիներենին[5]։

1440 թվականին, յոթ տարեկան հասակում, Շառլին ամուսնացրեցին Քեթրինի՝ Ֆրանսիայի թագավոր Շառլ VII դստեր և ապագա թագավոր Լուի XI-ի քրոջ հետ։ Նա 5 տարով մեծ էր ամուսնուց և 1446 թվականին 18 տարեկան հասակում մահացավ։ Նրանք երեխաներ չունեին։

Քսան տարեկանում նա կրկին ամուսնացավ՝ այս անգամ իր զարմուհի արքայադուստր Իզաբելլայի հետ։ Այս ամուսնությունից ծնվեց Մարիա Բուրգունդացին։ 1465 թվականին Իզաբելլան մահացավ։

Լուի XI-ը թաքնվում էր հորից Բուրգունդիայում, երբ դեռ թագաժառանգ էր, և հենց այն ժամանակներից էլ նա ընկերացել էր Կարլոսի հետ։ Սակայն, դառնալով թագավոր, Լուին շարունակեց հոր քաղաքականությունը։ Դեռևս հոր կենդանության օրոք Շառլ Խիզախը, որն այն ժամանակ կրում էր կոմս Շարոլե տիտղոսը, պատերազմում էր (1464-1465 թթ.) Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XI հետ, ով իր նենգությամբ ու խարդախությամբ զայրացնում էր իրենից վասալական կախվածության մեջ գտնվող բոլոր տիրակալներին` ստիպելով միավորվել «Ընդհանուր բարիքի լիգայի» մեջ։ ՇառլԿարլոս Խիզախը ընտրեց անգլուհի Մարգարեթ Յորքցուն։ Այդպիսով, Շառլը որոշեց միավորվել Բուրգունդիայի հին դաշնակից Անգլիայի հետ։ Լուի XI-ը ջանք չխնայեց ամուսնությունը կանխելու համար, սակայն 1468 թվականի ամռանն այն շքեղորեն նշվեց Բրյուգգեում։ Զույգը երեխաներ չունեցավ, Մարգարեթը ամբողջությամբ նվիրվեց խորթ դուստր Մարիային։ Մարիայի մահվանից շատ տարիներ անց էլ հոգ էր տանում նրա երկու երեխաների մասին։

Վաղ մարտեր խմբագրել

1465 թվականի ապրիլի 12-ին Ֆիլիպը հանձնեց կառավարումը Շառլին, որն էլ շարունակեց պատերազմը Լուի XI-ի հետ։ 1465 թվականի հոկտեմբերին կողմերը դաշինք կնքեցին, թագավորը Շառլ Խիզախին տվեց հողեր Սոմ գետի շրջանում։ Բանակցությունների ընթացքում հանկարծամահ եղավ կոմսի կին Իզաբելլան, ինչը հնարավոր էր դարձնում քաղաքական ամուսնությունը։ Որպես համաձայնության մաս` Լուին խոստացավ Շառլսին դստեր՝ Աննայի ձեռքը, և որպես օժիտ Շամպայն ու Պոնտյե կոմսությունները, սակայն ամուսնությունը չկայացավ։

Հաղթելով Լուիին` Շառլն ուժերը ուղղեց ընդդեմ Բուրգունդիայի ծանր հարկերի և հալածանքների ապստամբած (1464թ.) Լիեժի, որը հույս ուներ ստանալ թագավորի աջակցությունը։ Միևնույն ժամանակ Դինանտում լուրեր էին տարածվել, իբր Կարլոսը դքսուհի Իզաբելլայի և Լիեժի նախկին եպիսկոպոսի ապօրինի որդին է։ 1466 թվականի օգոստոսին Շառլը ժամանեց Դինանտ, որոշելով վրեժ լուծել մոր պատվի վիրավորանքի համար։ Նա կործանեց քաղաքը, հրամայեց սպանել քաղաքի բոլոր տղամարդկանց, կանանց ու երեխաներին։ Ֆիլիպ Բարիի մահից հետո (1467 թ.) Լիեժը կրկին ապստամբեց։ Այս անգամ էլ Կարլոսը հաղթական մուտք գործեց Լիեժ, քանդեց քաղաքի պարիսպները, զրկեց ինքնավարությունից և ծանր ռազմատուգանք նշանակեց։ Ապստամբած մյուս քաղաքները՝ Գենտ, Մեխելեն, Անտվերպեն, չհամարձակվեցին դիմադրել։

Պերոննայի համաձայնագիր (1468 թ.) խմբագրել

 
Բուրգունդական դքսության տարածքը Շառլ Խիզախի կառավարման ժամանակ

Շուտով Լիեժը երրորդ անգամ փորձեց վերականգնել ինքնավարությունը, հույս ունենալով օգտվել Շառլի ու Լուիի, որն ուզում էր վերադարձնել Բուրգունդիան, հակամարտությունից։ Շառլը ծանր իրավիճակում էր հայտնվել, սակայն հաջողությունը նրա կողմն էր։ Լիեժի ապստամբության նախօրեին Լուի XI-ն ու Կարլոս Բուրգունդացին բանակցություններ էին սկսել Պերոննայում։ Լուի XI-ը ժամանել էր Պերոննա ընդամենը հարյուր հոգանոց շքախմբով` հավատալով Շառլի անվտանգության երաշխիքներին։ Սակայն վրա հասավ Լիեժի ապստամբության լուրը, որտեղ բարձրացվել էր Ֆրանսիայի թագավորի դրոշը։ Շառլը հրամայեց փակել դարպասները` մեղադրելով այդ ամենում թագավորին։

Հաշվեհարդարից Լուիին փրկեց Ֆիլիպպ դը Կոմմինեսը` խորհուրդ տալով թագավորին ընդունել դուքսի բոլոր պայմանները։ 1468 թվականի հոկտեմբերին Լուին ստիպված ստորագրեց համաձայնագիր, որով ընդունեց, որ Փարիզի խորհրդարանը չունի իշխանություն Ֆլանդրիայի ու Պիկարդիայի վրա, ինքն էլ չունի ոչ մի իրավունք այդ տարածքների նկատմամբ։ Լուին համաձայնվեց տալ եղբորը Շամպայնը և խոստացավ մասնակցել Լիեժի դեմ արշավանքին։ Համաձայնագրի ստորագրումից մեկ շաբաթ անց նվաստացած Լյուդովիկոսի ներկայությամբ Լիեժը գրավվեց ու դաժանորեն թալանվեց։

Համաձայնագրից մեկ տարի անց թագավորը մեղադրեց Շառլին դավաճանության մեջ և գրավեց որոշ քաղաքներ Սոմ գետի շրջանում։ Ի պատասխան, դուքս Շառլ Բուրգունդացին մեծ բանակով ներխուժեց Ֆրանսիա։ Նա գրավեց Նելը և զանգվածային կոտորածի ենթարկեց քաղաքի բնակչությանը։ Սակայն անհաջողություն ունեցավ Բովեում և նահանջեց առանց որևէ լուրջ արդյունքի։

Ներքին քաղաքականություն խմբագրել

Հրաժարվեց վատնող շքեղությունից, որով հայտնի էր Բուրգունդիան իր հոր օրոք։ Բոլոր ջանքերը ուղղեց ռազմական ու քաղաքական իշխանության հզորացմանը։ Կառավարման սկզբից սկսեց իրականացնել ռազմական ու դքսության կառավարման վերափոխումներ։ Նա ձգտում էր սահմանել բանակում խիստ կարգապահություն, ինչի համար վարձում էր անգլիացի ու իտալացի վարձկաններ, զարգացնում էր հրետանին։ Շառլի ժամանակագիրներից մեկի՝ Օլիվիյե դը Լամարշի հավաստմամբ, նրա օրոք Բուրգունդական դքսությունը ուներ 300 հրանոթ[6]։

Միապետական ամբիցիաներ խմբագրել

 
Ռուբենց Պ.Պ.. Շառլ Խիզախի դիմանկարը (1618). Արվեստի պատմության թանգարան (Վիեննա)
 
Ֆրանսիան 1477 թ.      Թագավորական տիրույթ     Շառլ Խիզախի տիրույթ

Շառլը ձգտում էր միացնել Բուրգունդիային Էլզասն ու Լոթարինգիան և ստեղծել թագավորություն։ Նա բանակցություններ սկսեց Գերմանիայի թագավոր (Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր) Ֆրիդրիխ III հետ, համաձայնվելով կնության տալ միակ դուստր Մարիային նրա որդուն՝ հռոմեացիների թագավոր դառնալու պայմանով (հետագայում կայսերական թագ ստանալու երազանքով)։

Ֆրիդրիխ կայսրը դրա փոխարեն առաջարկեց թագադրել նրան որպես Բուրգունդիայի թագավոր։ 1473 թվականին Տրևեսում սկսվեցին այդ առաջարկն իրագործելու միջոցառումները, սակայն կուրֆյուրստները բողոք ներկայացրեցին Ֆրիդրիխին, որը հայտնի էր իր անվճռականությամբ, և համոզեցին գիշերով գաղտնի փախչել[7]։

Պատերազմ Լոթարինգիայի ու շվեցարացիների հետ խմբագրել

 
Էժեն Բյուրնան. «Կարլոս Խիզախի փախուստը» (1894)

Լուի XI-ը, վախենալով Շառլի հետ պատերազմելուց, համոզեց շվեյցարացիներին, որ վերջինս ձգտում է ճնշել իրենց ազատությունը։ Միևնույն ժամանակ Լուին գումար տրամադրեց Սիգիզմունդ կոմսին գրավադրված հողերը վերադարձնելու համար (1469 թվականին Սիգիզմունդը գրավադրել էր Էլզասը, Շառլը այստեղ նշանակել էր դաժան կառավարիչ)[8]։ Շառլը ձգձգում էր հողերի վերադարձը, էլզասցիները, համոզված լինելով, որ շվեյցարացիները կօգնեն, դուրս քշեցին բուրգունդական կայազորին և մահապատժի ենթարկեցին Շառլի նշանակած կառավարչին։ Զայրացած Շառլը ներխուժեց Լոթարինգիա, գրավեց նրա մայրաքաղաք Նանսին և շարժվեց շվեյցարացիների դեմ։ Այսպես սկսվեցին դքսության անկմանը հանգեցրած Բուրգունդյան պատերազմները։ Դավաճանության շնորհիվ Գրանդսոնի գրավումը, որի կայազորի մի մասին կախաղան բարձրացրեցին, մի մասին էլ խեղդեցին լճում, ոգևորեց շվեյցարացիներին և նրանց զորքը 1476 թվականին Գրանդսոնի ճակատամարտում ջախջախիչ պարտության մատնեց բուրգունդացիներին։ Ըստ որոշ գնահատականների, բուրգունդական բանակն ուներ 30-40 հազար զինվոր, իսկ դաշնակիցների բանակը՝ 20 հազար։ Սակայն թվերը հուսալի չեն. այն ժամանակ ոչ ոք չէր կարող կատարել բանակի թվաքանակի ստույգ հաշվարկ։

Հաղթողների ձեռքն ընկավ Շառլի հրետանին և գանձերով լի ճամբարը, որոնց համբավը տարածված էր ողջ Եվրոպայում։ Շառլը դաս չքաղեց այս պարտությունից։ 1476 թվականին Մուրթենում շվեյցարացիները էլ ավելի ծանր պարտության մատնեցին Կարլոս Խիզախին։ Դուքսի բանակը ամբողջությամբ ջախջախված էր։ Կատաղած Շառլը մերժում էր ամեն տեսակի միջնորդություն և երրորդ անգամ դուրս եկավ մարտերում կոփված թշնամու դեմ։

Մահը Նանսիում խմբագրել

 
Շառլ Անտուան Խուրի. «Շառլի մարմնի հայտնաբերումը Նանսիի ճակատամարտից հետո» (1862)

Վերջին ճիգերը գործադրելով, Շառլ Խիզախը հավաքեց նոր բանակ և հոկտեմբերի 22-ին պաշարեց Լոթարինգիայի մայրաքաղաք Նանսին։ Պաշարվածներին օգնության շտապեցին դաշնակիցները՝ ավստրիացիները, էլզասցիները, ֆրանսիացիները ու շվեյցարացիները (մոտ 20 հազար մարդ)։ Սաստիկ ցրտի պատճառով Շառլը շատ զինվորներ կորցրեց, սակայն չհանեց հանձնման եզրին հայտնված, սովի մատնված քաղաքի պաշարումը։

1477 թվականի հունվարի 5-ին Նանսիի մոտ սառույցով պատված դաշտում Շառլի զորքը սարսափելի պարտություն կրեց։ Գրեթե ողջ զորքը սպանվեց կամ գերեվարվեց, սպանվեց նաև Շառլ Խիզախը։ Նրա սառած, այլանդակված դին մի քանի օր անց գտան մոտակա գետում։ Մարմնի վրա կային բազմաթիվ վերքեր, դեմքն այլանդակել էին կենդանիները և միայն մարտական սպիերով անձնական բժշկին հաջողվեց ճանաչել նրան։

Շառլ Խիզախի գերեզմանը գտնվում է Բրյուգգեի Աստվածամոր եկեղեցում։ Թշնամիները հիշում են Շառլին որպես Շառլ Սարսափելի (Ահեղ)։ Այդ անվանումը նա ստացել է թշնամիների նկատմամբ իր դաժանության համար, հատկապես` Ֆրանսիայի դեմ պատերազմում 1471 թվականի վերջին, երբ նա կրակի մատնեց ավելի քան 2000 գյուղ[9]։

Ժառանգություն խմբագրել

 
Շառլ Խիզախի զինանշանը

Քանի որ Շառլը որդի չուներ, նրան հաջորդեց 19-ամյա դուստր Մարիա Բուրգունդացին։ Պատերազմներից հյուծված նրա ընդարձակ տիրույթները փաստացի (դե ֆակտո) կորցրեցին ինքնիշխանությունը և բաժանվեցին Լյուդովիկոս XI ու Մարիայի ամուսնու՝ Մաքսիմիլիան Հաբսբուրգ կայսեր միջև։ Բուրգունդիայի վերջին ինքնիշխան կոմսը Մարիայի որդի Ֆիլիպն էր։ Բուրգունդիայի Վալուաների ժառանգությանը տիրանալու ֆրանսիական թագավորների փորձերը վերածվեցին մի շարք հակամարտությունների Հաբսբուրգների հետ։

Սկզբնաղբյուրներ խմբագրել

Շառլ Խիզախի կյանքի ու գործունեության մասին հիմնական աղբյուրներ, ի թիվս նամակների ու արխիվային փաստաթղթերի, հանդիսանում են նրա ժամանակակիցների աշխատությունները՝ առաջին հերթին բուրգունդական արքունիքի պաշտոնական տարեգիր Ժորժ Շատելենի («Իմ ժամանակի տարեգրությունը» աշխատության հեղինակ, 1417-1474 թթ)։ Արժեքավոր են նաև նրա շարունակող Ժան Մոլինեի աշխատությունը, հայտնի դիպլոմատ ու պատմաբան Ֆիլիպպ դը Կոմմինեսի և բանաստեղծ Օլիվիե դը Լամարշի հուշերը։ Որոշակի արժեք է ներկայացնում նաև շվեյցարացի պատմաբան Դիբոլդ Շիլլինգ Ավագի նկարազարդ տարեգրությունը։

Նախնիներ խմբագրել

Շառլ Խիզախի կերպարը դասական գրականությանում խմբագրել

  • Վալտեր Սքոթը երկու անգամ անդրադարձել է Շառլ Խիզախի կերպարին՝ «Քվենտին Դորվարդ» (1823 թ., հայկական հրատարակություն՝ 1939 թ.), «Анна Гайерштайн, или Дева Мрака» կամ «Карл Смелый» (1829 թ., «Anne of Geierstein, or The Maiden of the Mist»):
  • Շառլ Խիզախը անանուն Կոմսի հիմնական նախատիպն է Պուշկինի «Ժլատ ասպետի» («Скупого рыцаря», 1830թ.[10]) եզրափակիչ տեսարանում։
  • Ալեքսանդր Դյումա-հայրը նվիրել է կոմսին գեղարվեստական-կենսագրական ակնարկ «Շառլ Խիզախ» (Charles le Téméraire, 1857 թ.)[11]:
  • Հանդես է գալիս Հենրի Դյուպուի-Մազուելի «Գայլերի հրաշք» (1924 թ., «Чудо волков») պատմավեպում, որն էկրանավորեց Անդրե Հունեբելլը (André Hunebelle) 1961 թվականին։

Շառլ Խիզախի կերպարը կինոյում[12] խմբագրել

  • «Գայլերի հրաշք» / «Le miracle des loups» (Ֆրանսիա, 1924 թ.), կինոռեժիսոր Ռայմոնդ Բերնար, Կարլոսի դերում՝ Բաննի Մարկու։
  • «Քվենտին Դորվարդ» / «Quentin Durward» (ԱՄՆ, 1955 թ.), կինոռեժիսոր Ռիչարդ Տորպ, Կարլոսի դերում՝ Ալեկ Կլունիզ։
  • «Բուրգունդյան պալատի գաղտնիքները» / «Le miracle des loups» (Ֆրանսիա, 1961 թ.), կինոռեժիսոր Անդրե Հունեբելլ, Կարլոսի դերում՝ Ռոժե Անեն։
  • «Քվենտին Դորվարդ» / «Quentin Durward» (Ֆրանսիա-Գերմանիա, 1971 թ.), կինոռեժիսոր Ժիլ Գրանժե, Կարլոսի դերում՝ Վիլյամ Սաբատե։
  • «Քվենտին Դորվարդի արկածները» / «Приключения Квентина Дорварда, стрелка королевской гвардии» (ԽՍՀՄ, 1988 թ.), կինոռեժիսոր Սերգեյ Տարասով, Կարլոսի դերում՝ Ալեքսանդր Յակովլև։
  • «Սպիտակ թագուհին» / «The Price of Power» (Մեծ Բրիտանիա, 2013 թ.), կինոռեժիսորներ Քոլին Տիգ, Ջեմի Փեյն, Կարլոսի դերում՝ Յորեն Սելդեսլախտս։

Գրականություն խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Deutsche Nationalbibliothek Record #118560026 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Карл Смелый // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Kindred Britain
  4. ↑ Гене Бернар. История и историческая культура Средневекового Запада. — М.: Языки славянской культуры, 2002. — С. 70.
  5. ↑ Асейнов Р. М. Карл Смелый, Гийом Югоне и политическая мысль при бургундском дворе в 1470-е гг. // В кн.: Асейнов Р. М. При дворе герцогов Бургундских. — М., 2019. — С. 398.
  6. ↑ Контамин Филипп. Война в Средние века. Արխիվացված 2019-07-18 Wayback Machine — СПб., 2001. — С. 167.
  7. ↑ Britannica 1911
  8. ↑ Wilhelm Baum: Sigmund der Münzreiche. Zur Geschichte Tirols und der habsburgischen Länder im Spätmittelalter, Bozen 1987.
  9. ↑ Taylor, Aline S, Isabel of Burgundy, pp.212-213
  10. ↑ Горовенко А. В. «Скупой рыцарь» глазами историка-медиевиста // Valla, 2017, № 1. — С. 38.
  11. ↑ Рябов Ф. Г. История в произведениях А. Дюма // Новая и новейшая история. — М., 2003. — № 1.
  12. ↑ «Charles of Burgundy (Character)». IMDb. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 25-ին.(չաշխատող հղում)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շառլ Խիզախ» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Շառլ_Խիզախ&oldid=9276355» էջից