Խնձորենի

Խնձորենի

Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին	Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Վարդածաղկավորներ (Rosales)
Ընտանիք	Վարդազգիներ (Rosaceae)
Ենթաընտանիք	Խնձորայիններ (Maloideae)
Ցեղ	Խնձորենի (Malus) Mill., 1754

Խնձորենի (լատին․՝ Mālus), վարդազգիների ընտանիքի պտղատու ծառերի և թփերի ցեղ։

Դասը պատկանում է խնձորենիների (Maleae) ցեղին, Սալորենիների (Spiraeoídeae)^[1] ենթաընտանիքին։ Հաշվում են 36 տեսակ (1976)։ Առավել տարածված են. խնձորենի այգու կամ մշակովի (Malus domestica), որը պատկանում է ամենաշատ աճեցվող սորտին (որոնց թիվը գերազանցում է 10 000^[2])։

Բազմաթիվ տեսակներ, որպես դեկորատիվ ծառեր աճեցնում են այգիներում և պուրակներում։ Բոլոր տեսակները լավ մեղրատու են։ Խնձորենիների բնափայտը ամուր է, հեշտ կտրվող, հարմար է կոնստրուկցիաների, նավերի պատրաստման համար^[3]։

Հայկական տեսակներ խմբագրել

Հայաստանում տարածված է արևլյան կովկասյան վայրի խնձորենին. աճում է բոլոր մարզերի անտառներում։ Գրանցված է կարմիր գրքում։ Ամենուր մշակում են սովորական խնձորենին՝ իր բազմաթիվ տեսակներով։

Արևմտյան Հայաստանում խնձորի հայրենիք էր համարվում Արտամետ գյուղը։ Հայաստանում մինչև «դեմիրճյանական» խնձորների մուտքը տարածված էին հետևյալ տեսակները.

Անարատ
Ախլախնձոր - Ընտիր խնձորի տեսակ
Մեղրախնձոր
Շաքարկենի- շատ քաղցր խնձորի տեսակ
Շաքարալմազի
Շերտավոր ամառվա
Շշի
Սոխի
Չրխկան
Պապի-սպիտակ, խոշոր, փուլփուլ և շատ համեղ տեսակ
Տափակ
Ուլի
Փոքրենի-ամառվա համեղ խնձորի տեսակ

Կենսաբանական բնութագիր խմբագրել

Մշակովի խնձորենու բարձրությունը 2 - 10 մ է, ունի լայն բրգաձև սաղարթ։ Տերևները խոշոր են և տարբեր ձևի։ Միատուն բույս է, երկսեռ ծաղիկներով, պսակաթերթիկները սպիտակ են, հիմքի մասում՝ վարդագույն, սերմնարանը ցածրադիր է։ Խաչաձև փոշոտվող և ինքնաստերիլ է։

Պտուղ խմբագրել

Պտուղը՝ խնձորը կեղծ֊կլոր, կլոր-տափակավուն, օվալաձև, ձևաձև, տձև է։ Գույնը կանաչա-դեղնավուն է, դեղին, դեղնականաչավուն։ Կշռում է 30 - 500, երբեմն՝ 600 գ։

Ծաղկի բանաձևը՝ $\ast Ca_{5}\;Co_{5}\;A_{(5+5)}\;G_{({\overline {5}})}$ ^[4]։

Տարածում խմբագրել

Խնձորենին զով կլիմայի, ցրտադիմացկուն, խոնավասեր բույս է։ Բազմանում է պատվաստներով։ Բերքատվությունը 150 - 200 ց/հա է։ Կարելի է մշակել Հայաստանի բոլոր գոտիներում։ Հատկապես լավ է աճում Գուգարքի, Սպիտակի, Թումանյանի, Ստեփանավանի, Նոյեմբերյանի, Իջևանի, Հայաստանի հարավարևելյան, ինչպես նաև Սևանի ավազանի և Գյումրու սարահարթի շրջաններում։

Նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածքում կա խնձորենու 500 սորտ։ Տարածված Հյուսիսային կիսագնդի տաք գոտում։ Առավել տարածված են սովորական, անտառային, արևելյան, ցածրաճ, սիբիրական և չինական տեսակները։ Խնձորենու հայրենիքը համարում են Կովկասը և Միջին Ասիան։ Սակայն, հավանաբար, եղել են նաև ընտանեցման ուրիշ օջախներ, քանի որ երկրագնդի շատ շրջաններում աճում են վայրի խնձորենու բազմաթիվ տեսակներ, որոնցից ստացվել է ավելի քան 20 հազար սորտ։

ՀՀ-ում տարածված է արևելյան կամ կովկասյան վայրի խնձորենին. աճում է բոլոր մարզերի անտառներում։ Գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում։ Ամենուր մշակվում է սովորական խնձորենին՝ բազմաթիվ սորտերով։

Տեսակներ խմբագրել

Հայտնի է 36 տեսակ, առավել տարածված են.

Խնձորենի կուլտուրական (M. domestica)
անտառային (M. sylvestris)
արևելյան (M. orientalis)
Խնձորենի ցածրաճ (M. pumila)
Խնձորենի սիբիրական (M. baccata)
Խնձորենի չինական (M. prunifolia)։

Խնձորի պտուղներ խմբագրել

Պարունակում է շաքարներ (5 - 15%), թթուներ (0,2-1,5%), պեկտիններ, սպիտակուցներ, վիտամիններ ( $A,B,C$ )։ Օգտագործվում է թարմ, մասամբ չորացրած։ Պտղից պատրաստում են կոմպոտ, ջեմ, պովիդլո, պաստեղ, ժելե, ստանում հյութեր, գինի, օղի։

2.4 գ
Սննդային արժեք (100 գ.)

Էներգետիկ արժեք 12 կկալ 52 կՋ

Ջուր	85,56 գ
Սպիտակուցներ	0.26 գ
Ճարպեր	0.17 գ
— տրանս-ճարպեր	0.028 գ
— մոնոհագեցած	0.007 գ
— պոլիհագեցած	0.051 գ
Ածխաջրեր	13,81 գ

Թիամին (B₁)	0,017 մգ
Ռիբոֆլավին (B₂)	0.026 մգ
Նիացին (B₃)	0.091 մգ
Պանտոտենային թթու (B₅)	0,061 մգ
Պիրիդօքսին (B₆)	0.041 մգ
Ֆոլացին (B₉)	1.5 մկգ
Ասկորբինաթթու (վիտ․ С)	4.6 մգ
Տոկոֆերոլ (виտ. E)	0.17 մգ
Վիտամին K	2.2 մկգ

Կալցիում	6 մգ
Երկաթ	0.12 մգ
Ֆոսֆոր	11 մգ
Կալիում	107 մգ
Նատրիում	1 մգ
Ցինկ	0.04 մգ

Սորտեր խմբագրել

Վաղահասներից սորտերից են՝

Պապիրովկա
Վիրգինկա
վարդագույն
Աստրախանի
Կարմիր

Աշնանայիններից են՝

Ռենետ
Լանդսբերգա
Պարմեն
Զիմնի զոլոտոյ
Բելֆլոր դեղին

Ձմեռայիններից են՝

Ռենետ սիբիրական,
Ռենեա բումաժնի,
Պեպին-լոնդոնկա,
Ռենեա օռլյանի

Տես նաև խմբագրել

Խնձոր

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Potter D. et al. Phylogeny and classification of Rosaceae // Plant Systematics and Evolution. — 2007. — Vol. 66. — № 1—2. — P. 5—43. — doi:10.1007/s00606-007-0539-9 Архивировано из первоисточника 19 Դեկտեմբերի 2013.
↑ Жизнь растений, т. 5, ч. 2, 1981, էջ 184
↑ Сергиевская, Е. В. Систематика высших растений : Практический курс. — 2-е изд. — СПб.: Лань, 2002. — С. 231—233. — ISBN 5-8114-0452-2
↑ Фёдоров, Ал. А., Артюшенко, З. Т. Атлас по описательной морфологии высших растений. — Л.: Наука, 1975. — С. 12.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 62)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խնձորենի» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խնձորենի» հոդվածին։

[1] Potter D. et al. Phylogeny and classification of Rosaceae // Plant Systematics and Evolution. — 2007. — Vol. 66. — № 1—2. — P. 5—43. — doi:10.1007/s00606-007-0539-9 Архивировано из первоисточника 19 Դեկտեմբերի 2013.

[Жизнь_растений,_т._5,_ч._2—1981——184-2] Жизнь растений, т. 5, ч. 2, 1981, էջ 184

[Sergievskaya-3] Сергиевская, Е. В. Систематика высших растений : Практический курс. — 2-е изд. — СПб.: Лань, 2002. — С. 231—233. — ISBN 5-8114-0452-2

[Атлас-4] Фёдоров, Ал. А., Артюшенко, З. Т. Атлас по описательной морфологии высших растений. — Л.: Наука, 1975. — С. 12.

[1]

[2]

[3]

[4]