Իրկուտսկ

Իրկուտսկ (ռուս.՝ Иркутск), քաղաք Ռուսաստանի Դաշնությունում։ Իրկուտսկի մարզի և Իրկուտսկի շրջանի վարչական կենտրոնն է։ Ձևավորում է Իրկուտսկ քաղաքի քաղաքային շրջանը։ Սիբիրի վեցերորդ խոշորագույն քաղաքն է` 623736 բնակչությամբ (2017): Իրկուտսկի ագլոմերացիայի սահմանում 2016 թվականին այստեղ ապրում էր 1.1 միլիոն մարդ։

Բնակավայր
Իրկուտսկ
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Ռուսաստան
Ներքին բաժանում	Q4376063?, Oktyabrsky Okrug?, Sverdlovsky Okrug? և Leninsky Okrug?
Հիմնադրված է	1661 թ.
Մակերես	277,00 կմ²
ԲԾՄ	440 մետր
Բնակչություն	▲623 869 մարդ (հունվարի 1, 2018)
Ժամային գոտի	IRKT? և UTC+8
Հեռախոսային կոդ	3952
Փոստային դասիչ	664000–664999
Պաշտոնական կայք	admirk.ru​(ռուս.)
Իրկուտսկ (Ռուսաստան)
Իրկուտսկ Վիքիպահեստում

Քաղաքը գտնվում է Արևելյան Սիբիրում, Անգարա գետի ափին՝ Իրկուտ գետի միախառնման վայրում (այստեղից էլ՝ Իրկուտսկ)։ Գտնվում է Բայկալ լճից 66 կմ հեռավորության վրա։ Կլիման խիստ ցամաքային է, ջերմաստիճանի զգալի փոփոխություններով։ Սեյսմիկ ակտիվ Բայլկալի ճեղքվածներին մոտ գտնվելու պատճառով այստեղ կանոնավոր կերպով տեղի են ունենում թույլ երկրաշարժեր։

Իրկուտսկը խոշոր գիտակրթական կենտրոն է, որտեղ սովորում են ավելի քան 100000 ուսանող։ Արդյունաբերությունների շարքում մեծ տեղ են զբաղեցնում օդանավաշինությունը, հիդրոէներգետիկան և սննդի արդյունաբերությունը։ Քաղաքը Տրանսսիբիրյան երկաթուղու տրանսպորտային և «Բայկալ» ու «Սիբիր» ավտոճանապարհների դաշնային հանգույցն է։

Հնագույն սիբիրական քաղաքը հիմնվել է 1661 թվականին՝ որպես ամրոց։ Մեծ կորուստներ է ունեցել 1716 թվականին տեղի ունեցած հրդեհից։ Հաջորդ խոշոր հրդեհը տեղի է ունեցել 1879 թվականին։ Այն այնքան շատ ավերածություն առաջացրեց, որ քաղաքն ամբողջությամբ վերականգնելու համար պահանջվեց ավելի քան 10 տարի։

Քաղաքը կապված է Ռուսաստանի պատմական բնակավայրերի հետ. քաղաքի պատմական կենտրոնը ներառված է Ռուսաստանում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների նախնական ցանկում։

Մինչև 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը քաղաքը հիմնականում առևտրական էր։ Այն երկար տարիներ բարգավաճել է ռուս-չինական առևտրի, ապա նաև Սիբիրի ոսկու արդյունաբերության շնորհիվ։ Նաև համարվում է քաղաքական աքսորավայր։ 1803 թվականից եղել է Սիբիրի կենտրոնը, իսկ 1822-1884 թվականներին՝ Արևելյան Սիբիրի մարզպետարանը։

Քաղաքի անվանումը

Իրկուտսկի գագաթը

Քաղաքի անվանումը գալիս է Իրկուտ գետից, որի մոտ 1661 թվականին հայտնվեց Իրկուտսկի բանտը։ Սկզբում բանտը կոչվում էր Յանդաշկի՝ տուվացիների առաջնորդ Յանդաշ Դորոգիի (Դարուգի) անունով։ Բայց այդ անվանումը չպահպանվեց։ Քարտեզագիր Սեմյոն Ուլյանովիչի 1701 թվականին ստեղծված քարտեզում քաղաքը հիշատակվում է որպես «Իրկուցկյան քաղաք»։

Իրկուտ գետի հիդրոնիմը ունի բազատեսակ մեկնաբանություններ և կապված է մոնղոլա-բուրյաթական բառերի հետ, որոնք ունեն «ուժի, էներգիայի, պտտման, շրջադարձի» իմաստները։ Ըստ առավել հավանական տարբերակի՝ գետի անունը ձևավորվել է Իրխու (Ырху) ազգանունից, որը իրկիտ, իրգիտ տարբերակներով տարածված է տուվացիների և այլ ժողովուրդների մոտ։ Մոնղոլերենում գետը և քաղաքը կոչվում են Эрхүү, բուրյաթերենում համապատասխանաբար՝ Эрхγγ мγрэн և Эрхγγ хото, որտեղ «խոտոն» նշանակում է քաղաք։

Քաղաքի անվանման հին ուղղագրությունն էր «Իրկուցկը»։ Մինչև հեղափոխությունը քաղաքը կոչում էին «Արևելյան Փարիզ», «Սիբիրյան Պետերբուրգ», «Սիբիրյան Աթենք»։

1931 թվականին կոմիսար Կլիմենտ Վորոշիլովի այցի կապակցությամբ քաղաքի անունը պետք է վերանվանվեր Վորոշիլովսկ։

Տեղի բնակիչներին դուր էր գալիս մտածել իրենց քաղաքի մասին այնպես ինչպես Երկրի, Սիբիրի առաջին քաղաքի, Արևելյան Սիբիրի մայրաքաղաքի, մշակութային կենտրոն Սիբիրի, Պրիանգարյա մայրաքաղաքի մասին։

Պատմությունը

Իրկուտսկի տարածքում հայտնաբերվել են Վերին պալեոլիթի, մեզոլիթի, նեոլիթի, էնեոլիթի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջանների կայաններ։

17-րդ դար

Իրկուտսկի կրեմլ, 1735 թվական

Իր սկզբնավորումը քաղաքը սկսել է բանտից, գրավադրվելով Յակով Պոխաբովի ջոկատի կողմից 1661 թվականի հուլիսի 6֊ին՝ Ենիսեյի նահանգապետի հանձնարարությամբ։

Մի շարք հետազոտողներ նշում են, որ Իրկուտսկը ստեղծվել է 1620 թվականին։ Մյուսները կարծում են, որ Դյաչե կղզու վրա 1650-ական թվականներին այնտեղ կային անընդհատ ձմեռող ռուսներ։ Իրկուտսկի բանտի ստեղծմանը նախորդել է ռուսների դուրս գալը Բայկալից 1643 թվականին։ Դա Արևելյան Սիբիրի բազմաթիվ բանտերից մեկն էր, որը նախատեսված էր տուրք հավաքելու համար։ Նոր կալանքի առաջին քարտուղարը նշանակվել է ղազախ բևեռապետ Վասիլի Եզդակովը։ 1660-ականների վերջում բանտի կառուցվածքը քայքայվեց, պաշտպանական կառույցը վերակառուցվեց։ Նրա շուրջը՝ պատերից դուրս մի պալատ փորվեց:1672 թվականին կառուցվել է առաջին փայտե եկեղեցին` Փրկիչ եկեղեցին, հիմնվել Համբարձման վանքը։

1682 թվականին քաղաքը դառնում է Իրկուտսկի վոեվոդի կենտորնը՝ միավորելով Բայկալի շրջանի բոլոր բանտերը։ Վոեվոդի նստավայրը ինքնիշխան մարմին է։ 1886 թվականին Իրկուտսկին տրվեց քաղաքի կարգավիճակ։ 1698 թվականին ռուս-չինական հարաբերությունների կարգավորումից հետո Ներչինսկիի համաձայնագրով իրկուտսկի միջով առևտրական ճանապարհ բացվեց դեպի Չինաստան։ Սիբիրից արտահանվում էր մորթի, Չինաստանից Սելենգուի և Բայկալի միջով՝ թեյ, շաքար և գործվածքներ։ 1692 թվականին Ամստերդամում հրատարակվել է Նիկոլաաս Վիտսենի «Հյուսիսային և Արեւելյան Թաթարիա» գիրքը, որտեղ այս կերպ է նկարագրվում Իրկուտսկը։

«Մի քանի տարի առաջ կառուցված Իրկուտսկ քաղաքը գտնվում է Բայկալ լճի ափից մոտ ութ մղոն հեռավորության վրա. այն հարուստ է հզոր աշտարակներով և ունի մեծ արվարձան… Հողն այստեղ շատ արգավանդ է և շատ ռուսներ բնակվել են այստեղ… Այս տարածքում շատ են երկրաշարժերը… Քաղաքում՝ ամրոցի մեջ, գլխավոր քաղաքապետի տունն է, զինամթերքն ու քաղաքապետարանը. պահակը գտնվում է ամրոցում, բայց զինվորներն ապրում են դրսում։ Բանտն ունի արվարձան կամ բնակավայր…»:

1696 թվականին Իրկուտսկում տեղի ունեցավ ապստամբություն՝ ընդդեմ մարզպետ Աֆանասի Սավելովի։ Վերջինս դեմ է եղել տեղի բնակչությանը։ Այդ ժամանակ զարգացան դարբնոցները, արհեստանոցները.: 1700 թվականին Իրկուտսկում բնակվում էր մոտ 1000 մարդ, որոնցից 409 ղազախ, 110 քաղաքացի, 50 զինծառայող, 15 երեխա և այլք։

18-րդ դար

Առևտրատուն, Պ. Դ. Տրապեզնիկով

1701 թվականին հիմնվեց առաջին քարե շենքը՝ օրենքի խրճիթը։

1716 թվականին հրդեհը զգալի վնասեց կղզու կառույցները, որոնք վերականգնվել էին մեկ տարում։

1701 թվականին Մոսկվայի հետ կազմակերպվեց փոստային հաղորդագրություն՝ ստորջրյա օգտագործման համար։ 1719 թվականին Իրկուտսկը դառնում է Սիբիրի նահանգի կազմի մեջ մտնող Իրկուտսկի պրովինցիայի կենտրոնը։ 1722 թվականին բացվեց Իրկուտսկի քաղաքապետարանը, մեկ տարի անց վերակազմավորվեց մագիստրատը։ 1725 թվականին Իրկուտսկ է այցելում Վիտուս Բերինգի գլխավորած Կամչատկայի արշավախումբը։

1720-ական թվականներին Համբարձման վանքում բացվեց ռուս-մոնղոլական դպրոց, սկսվում է օգտագործվել «Մաքսատներից և քաղաքապետարանից տրված անձնագրեր՝ առևտրականներին դիմելու համար» կնիքներ։ 1730 թվականին վաճառական Լանինը բացում է գործարան՝ երկաթի պատրաստման համար։ 1738 թվականին բացվում է Օխոտսկ փոստային երթուղին։ 1745 թվականին կառուցվում է առաջին բնակելի քարե շենքը։ 1747 թվականին հողագործ Պրոկոպևը բացում է ապակու և գործվածքների գործարան։ 1750-ական թվականներին բացվում է դպրոց նավարկության համար, քաղաքում հայտնվում են առաջին հավատացյալները։ 1757 թվականին ստեղծվում է ոստիկանությունը։ 1750-ական թվականներին Իրկուտսկ եկավ Մոսկվայի մայրուղին։

Մորթեղենի արտահանման վերաբերյալ ցարական մենաշնորհի վերացումը 1762 թվականին Իրկուտսկի առևտրականների համար բացում է «Ոսկեդարը»։ Խոշոր առևտրական դինաստիաներ Սինիրյակովները, Տրապեզնիկովները, Բասնինիները, Սոլդատովները հարստանում են ռուս-չինական առևտրով՝ գնելով և վերավաճառելով մորթեղենը և տեղական շուկայից տեղահանված առևտրականների մուտքը թույլ չտալու համար։ Նրանց հարստացման համար մեկ այլ աղբյուր էր հանդիսանում պետական կարիքների համար մթերքի և մետաղների մատակարարմանը մասնակցելը։ Շատ առևտրական դինաստիաներ Ռուսաստանի հյուսիսի բնակիչներ էին։ 18-րդ դարի վերջին առևտուրը առաջատար դեր էր խաղում Իրկուտսկի քաղաքացիական կյանքում։ Դա հակասում էր պետական կառավարման մարմիններին։ Քաղաքային կառավարման մարմիններում զբաղեցնելով առանցքային դիրքեր, առևտրականները ձեռք էին բերել պայմաններ, որոնք օգտակար էին վերջիններիս համար։ Ամրացնելով վաճառականների բարեգործական գործունեության ավանդույթները, դրանց միջոցներով կառուցվեցին և բարեկարգվեցին եկեղեցիներ, հիվանդանոցներ, դպրոցներ, թատրոններ, գրադարաններ, անկելանոցներ։ Հայտնի առևտրականների անուններով հետագայում ստեղվեցին փողոցներ.` Բասնինսկայա, Լանինսկայա, Մեդվեդնիկովսկայա, Տրապեզնիկովսկայա և այլ անուններով։

1826 թվականի քարտեզի վրա պատկերված են Իրկուտսկի փողոցները:

1764 թվականին ձևավորվում է Սիբիրի նահանգը, որը գտնվում էր Սիբիրյան թագավորության կազմում։ 1770-ական թվականներին պաշտոնապես բացվում է քաղաքային շուկա և բանկ։ 1780-ական թվականներին հիմվում է հանրային գրադարան, քաղաքային դպրոց, տպարան և այլն։ 1783 թվականին գլխավոր գեներալության ղեկավարությամբ ձևավորվում է Իրկուտսկի նահանգապետարանը։ 1787 թվականի հունվարի 1-ին ստեղվեց քաղաքային դումա, քաղաքի գլուխ ընտրվում է վաճառական Մ. Սիբիրյակովը, ով երեք անգամ վերընտրվել և արժանացել է «ազնիվ քաղաքացու» կոչմանը՝ քաղաքի զարգացման գործում ունեցած մեծ ավանդի համար։ 1775 թվականին հրդեհը գրեթե ամբողջովին վերացնում է քաղաքի կենտրոնը։ 1790 թվականին բանտի խարխլված պատերը ապամոնտաժվել են։ 1791 թվականին մոտ երկու ամիս Իրկուտսկում է եղել առաջին քաղաքական աքսոյրալ Ալեքսանդր Ռադիշչևը։ Վերջինս դատապարտվել էր «Ճանապարհորդություն Սանկտ Պետերբուրգից Մոսկվա» հրապարակման համար։ 18-րդ դարի վերջին նախկին հայրապետական Իրկուտսկը սկսեց ձեռք բերել եվրոպական քաղաքի տեսք, որտեղ զարգացավ մշակույթը, հայտվեց ժամանակակից հագուստ, տղամարդիկ արդեն սափրում էին մորուքը և ուներ կարճ սանրվածք։

1799 թվականին Իրկուտսկի վաճառական Գ. Շելիխովի մասնակցությամբ ստեղծվեց ռուս-ամերիկյան ընկերություն։ 18-րդ դարի կեսերից սկսած քաղաքը սկսեց խաղաղօվկիանոսյան ձկնորսության մեջ հիմնական բազայի դերը խաղալ։ Իրկուտսկում իրականացվել են առևտրական գործարքներ, մատակարարումներ, հավաքագրվել են արդյունաբերողների և նավաստիների խմբեր, որոնց մեծ մասը Իրկուտսկի քաղաքացիներ էին։ Քաղաքի բնակչության 9 տոկոսը պատկանում էր ընկերությանը։

19-րդ դար

Ն. Մուրավյով-Ամուրսկի, 1908 թվական

1807 թվականին մասնավոր միջոցներով բացվում է առաջին հիվանդանոցը։ 1812 թվականին Իրկուտսկից 566 զինվոր է ուղարկվում Նապոլեոնի հետ պատերազմի։ 1813 թվականին Մոսկվայի ճանապարհի կողքին կանգնեցվել է հաղթական դարպաս։ 1816 թվականին ձևավորվեց Իրկուտսկի ղազախական բանակը։

Գտնվելով մայրաքաղաքից հեռու, տեղական իշխանությունները գրեթե անսահմանափակ իշխանություն ունեին։ 1717 և 1736 թվականներին Պետերբուրգում տեղի ունեցած անկարգությունների համար հեռացվել են Իրկուտսկի վոեվոդ Լ. Ռակիտինն ու փոխմարզպետ Ա. Ժալոբովը։ Տարբեր ժամանակներում հեռացվել են գեներալ-մայորներ Իվան Յակոբին, Բորիս Լեցցանոն, Իվան Սելիֆոնտովը։ Փոխմարզպետ Ա. Պլեշեևը կեղծել է նվերները, մարզպետ Ֆ. Նեմցովը առանձնացել է իր կաշառակերությամբ։ մարզպետ Նիկոլայ Տրեսկինը հայտնի դարձավ քաղաքի փողոցներում կարգուկանոն և մաքրություն հաստատելու, առևտրական ընդդիմության կոտորածի և «հասարակության վնասակար անդամների» տեղահանման շնորհիվ։ Նրա ղեկավարության շրջանում վերացավ կորուպցիան։ 1819 թվականին գեներալ-մայոր Պեստելն ազատվում է աշխատանքից։ Նրա փոխարեն նշանակվում է ռուս բարերար Միխայիլ Սպերանսկին, ում հանձնարարված էր ստեղծել «Այս հեռավոր տարածաշրջանի ամենաարդյունավետ սարքը»։ Նրա ղեկավարության 2 տարիների ընթացքում Իրկուտսկում դատվել է քաղաքացիական մարզպետ Տրսեկինը, հայտնաբերվել են ավելի քան 700 պաշտոնյաներ, ովքեր մեղադրվել են անօրինականությունների մեջ։

 
Քաղաքի տեսքը կայուն է, քանի որ այն լավ է առևտուր անում,
Ոչ թե նրա համար, որ այն ներկայացնում է Արևլյան Սիբիրի վարչական կենտրոնը… 
Իրկուտսկը ժողովրդական, բնիկ սիբիրյան, հնագույն քաղաք է,
Որտեղ սոցիալիստներն ունեն գերակայություն ծառայողական գույքի նկատմամբ։

նախկին հեղափոխական հրատարակություն

1822 թվականին Իրկուտսկում ստեղծվում է Արևելյան Սիբիր նահանգը իր կենտրոնով։ 1826 թվականին քաղաքում են լինում առաջին աքսորյալ դեկաբրիստները։ Ծանր աշխատանքին մասնակցելուց հետո Տրուբեցկին և Վոլկոնսկիին թույլ են տալիս բնակվել Իրկուտսկում։ Մուրավյովի սահմանադրության նախագծի համաձայն՝ Իրկուտսկը պետք է դառնար Ռուսաստանի Դաշնության կազմում գտնվող Լենսկի իշխանության մայրաքաղաքը։ 1836 թվականին բացվել է առաջին մասնավոր բանկը։ 1839 թվականին բացվել է առաջին հանրային գրադարանը։ 1840-ական թվականներին Իրկուտսկը դառնում է «Լենսկյան ոսկու մայրաքաղաքը», ոսկու հանքագործողների կապիտալացման վայր։ Այդ տարիներին քաղաք է գալիս առաջին շոգեքարշը, բացվում է ազնվական ացջիկների համար ինստիտուտ և թատրոն։

1848-1861 թվականներին գեներալ-մայոր է եղել Նիկոլայ Մուրավյով-Ամուրսկին։ Նա ոչ միայն Ռուսաստանին կցեց Պրիամուրին այլ նաև քիչ բան չարեց բոլոր գավառներում ցարական իշխանության դիրքերի ամրապնդման համար։ 1854 թվականի Ամուր գետի հայտնաբերումից սկսած Սանկտ Պետերբուրգից դեպի Խաղաղ օվկիանոս ընկած տարածքում սկսում է նվազել Հին Յակուտիայի ճանապարհը։ Իրկուտսկ ժամանաում էին աքսորյալ լեհերը։ Քաղաքի բնակչությունը կազմում է 28 հազար մարդ, որոնցից 3768-ը աքսորյալներ են։ 1866 թվականին Իրկուտսկում տեղի է ունենում 683 լեհի դատ, որը Բայկալում ապստամբության պատճառ է դառնում։

1879 թվականի Մեծ հրդեհը

1879 թվականի հունիսի 22-ին և 24-ին քաղաքում հրդեհ է բռնկվում, որը գրեթե ամբողջովին ոչնչացնում է պատմական կենտրոնը։ Այս իրադարձությունը քաղաքի պատմությունը բաժանեց 2 մասի՝ մինչև հրդեհը և հրդեհից հետո։ Հրդեհին զոհ է գնում 11 մարդ, հազարավոր մարդիկ կորցնում են իրենց տները։ Այրվում է թանգարանը, Ռուսական աշխարհագրական ընկերություն գրադարանի ավելի քան 10000 գրքերը, ինչպես նաև գավառային արխիվը։ Ճանապարհորդ Ջորջ Քեննանը նշել է, որ քաղաքը 1880-ականներին շատ բան կորցրեց և դարձավ ավելի քիչ հետաքրքիր, քան մինչև հրդեհն էր։ Քաղաքի վերականգնման գործընթացը համընկավ 1870-1880-ական թվականների Լենսկիի ոսկու արդյունաբերության ծաղկման հետ։

1880-ական թվականների վերջում սկսվում է ոսկու արդյունաբերության անկումը։ 1890 թվականին քաղաքում հանգրվանում է Չեխովը, ով Իրկուտսկն ավնանեց «Խելացի քաղաք»։ 1890 թվականի հունիսին քաղաք է այցելում արքայազն Նիկոլայը։ 1897 թվականին տեղի է ունենում առաջին ֆիլմի ցուցադրությունը։ 1899 թվականին փողոցներում հայտնվեցին օմնիբուսներ, որոնց գինը սահմանվեց դումայով։

Համաձայն նախնական նախագծի՝ երկաթուղին պետք է անցներ ավելի փոքր ճանապարհով դեպի Բայկալի հյուսիս։ Այնուամենայնիվ, քաղաքն ունեցավ Տոմսկի ճակատագիրե. 1898 թվականին Տրանս-սիբիրյան երկաթուղու առաջին գնացքը ժամանեց Իրկուտսկ։ Երկաթուղին առաջացրեց քաղաքում նոր տրանսպորտային ձեռնարկությունների ձևավորում, ածխի և փայտի արդյունահնաման վերականգնում, նպաստեց բնակչության ներհոսքին։

20-րդ դար

Բելոչեխերի մուտքը Իրկուտսկ, 1918 թվական

20-րդ դարի սկիզբը նշանավորվեց հեղափոխական շարժման զարգացմամբ։ 1903 թվականի ապրիլին 1903 Իննոկենտևսկիի կայարանում տեղի ունեցավ երկաթուղային գործադուլ, որն ավարտվեց զանգվածային ձերբակալություններով։ 1905 թվականի հոկտեմբերին տեղի ունեցավ աշխատողների ընդհանուր գործադուլ։ Հոկտեմբերի 19-ին գեներալ-մայոր Պ. Կուտայսովը գրեց թագավորին.` «Իրավիճակը հուսահատ է։ Զինվոր գրեթե չկա։ Ապստամբությունը լիքն է, համընդհանուր»։ Զինված դիրքի հետ մեկտեղ բաց ելույթները դադարեցվեցին։ 1908 թվականի ամռանը սոցիալ-դեմոկրատները փորձել են խոչընդոտել Ալեքսանդր III-ի հուշարձանի հանդիսավոր բացումը, հայտարարելով, որ այս օրը ցարական պաշտոնյաների «սև տոնն» է։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Իրկուտսկի ավելի քան 10000 բնակիչներ են մոբիլիզացվել։ Նախկին հեղափոխական քաղաքի արդյունաբերական ձեռնարկությունները փոքր էին և հիմնականում արհեստագործական էին։ Բնակչության մեծամասնությունը զբաղվում էր առևտրով, ծառայությունների կատարմամբ, այգեգործությամբ և արհեստագործությամբ։ 1917 թվականի մարտին քաղաքապետ Ա. Յուգոնը հեռացվեց պաշտոնից, գեներալ-մայոր Ա. Պիլցը և ոստիկանության բարձրաստիճան պաշտոնյաներ ձերբակալվեցին։ Տարածաշրջանային բանտից ազատ են արձակվել բոլոր քաղբանտարկյալները։ 1917 թվականի դեկտեմբերին Սպիտակ տանը 9 օրվա ընթացքում տեղի ունեցավ կատաղի պայքար յունկերների և կարմիր գվարդիականների միջև։ Պայքարի ընթացքում մահացավ 300 մարդ, վիրավորվեց 700 մարդ։ Կռվի վերջում ժամանակավորապես հաստատվեց խորհրդային իշխանություն։ 1918 թվականի հունիսի 11-ի գիշերը կարմիրները կամավոր կերպով լքում են Իրկուտսկը։ Օրվա ընթացքում քաղաք մտան Չեխոսլովակիայի կորպուսի խմբերը և Սիբիրի ժամանակավոր կառավարությունը։ Քաղաքացիական իշխանությունը ժամանակավորապես տեղափոխվեց քաղաքային դումա։

1919 թվականի նոյեմբերին Օմսկից Իրկուտսկ տեղափոխվեց Ա. Կոլչակի կառավարությունը և զորքերը տեղակայեց ռուս-ասիական բանկի շենքում։ 1919 թվականի նոյեմբերի 12-ին Իրկուտսկի քաղաքների համամիութենական կոնֆերանսում ստեղծվեց քաղաքական կենտրոն, որը կազմավորվել էր 1919 թվականի վերջին՝ հակակոլչակյան ապստամբության հետևանքով։ 1920 թվականի հունվարին Կոլչակը Պոլովինա կայարանում Չերեմխովսկիի աշխատակիցների կողմից ձերբակալվում և ուղարկվում է Իրկուտսկ։ 1920 թվականի փետրվարին ծովակալը, իր կառավարության ղեկավար Վ. Պեպելյաևի հետ նկարահանվել է Ուշակովկ գետի ափին։ 1920 թվականի մարտի 7-ին քաղաք մուտք է գործում Կարմիր բանակը. Խորհրդային իշխանությունը վերականգնվել էր։

1926 թվականին Իրկուտսկի նահանգը վերացվել է, Սիբիրյան շրջանում ձևավորվել է Իրկուտսկի շրջանը։ 1922-1923 թվականներին Իրկուտսկը եղել է Մոնղոլա-բուրյաթական ինքնավար մարզի կենտրոնը, 1930 թվականից Արևելյան Սիբիրի կենտրոնը, իսկ 1937 թվականից՝ Իրկուտսկի կենտրոնը։ 1923 թվականին կառուցվեց առափին 2000-հոգանոց մարզադաշտը։ 1936 թվականին Անգարայի միջով Լենինի անունով բացվում է առաջին երկաթբետոնե կամուրջը։ 1920-1950-ական թվականներին Անգարայում գործում էր հիդրոպորտ։ 1930-ական թվականներին կատարվեց օդանավակայանի, մետաղամշակման գործարանի, թեյի փաթեթավորման, կարի, մակարոնի, օճառի և այլ գործարանների կառուցումը։ Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ ճակատ մեկնեցին մոտ 20000 Իրկուտսկի բնակիչ, որոնց կեսը չվերադարձավ։

1950-ական թվականներին, որպես ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի 1955 թվականի հունվարի 17-ի որոշման կատարման մաս, քաղաքի ձեռնարկություններում և շինհրապարակում աշխատել են չինացի աշխատողներ։

1958 թվականին Իրկուտսկի հիդրոէլեկտրակայանը շահագործման հանձնվեց։ Այդ ժամանակ քաղաքը մնաց հիմնականում փայտյա և մեկ հարկանի։ 1960-1970-ական թվականներին կատարվեց լայնածավալ բնակարանային և արդյունաբերական շինարարություն։ 1986 թվականին «Իրկուտսկի հեղափոխական շարժման մեջ աշխատող մարդկանց մեծ արժանիքների, Հայրենական պատերազմում գերմանացի ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարի գործում իրենց մեծ ներդրման համար», քաղաքը պարգևատրվեց Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշանով։

Մինչև 1990-ականների սկիզբը, Իրկուտսկը մնաց ՌԽՖՍՀ-ի խոշորագույն արդյունաբերական կենտրոններից մեկը՝ իր բարձր տեխնոլոգիական ճարտարագիտության՝ ավիացիոն տեխնիկայի, գործիքի պատրաստման, ռադիոէլեկտրոնիկայի, ինչպես նաև՝ մետալուրգիական և հանքարդյունաբերական սարքավորումների, ավտոմոբիլային մասերի և մեքենաների արտադրության շնորհիվ։ Մետաղագործական արտադրանքը ներկայացրեց երկաթուղային շարժակազմի, գետային նավերի, ինքնաթիռների վերանորոգման մասին։ Այլ խոշոր արդյունաբերություններ էին շինարարական նյութերի, կահույքի, տպագրության, թեթև և սննդի արդյունաբերությունը։ Հինգ խոշորագույն գործարաններում աշխատում էին ավելի քան 40000 մարդ։

Ֆիզիկա-աշխարհագրական բնութագիր

Աշխարհագրական դիրք

Իրկուտսկը վերևից

Իրկուտսկը գտնվում է Արևելյան Սիբիրում, Անգարա գետի ափին` ջրամբարի հարևանությամբ, որը կազմում է Իրկուտսկի ՀԷԿ-ի 56 մետր ունեցող պատնեշը։ Ամենամոտ գնտվող քաղաքը Ուլան Ուդեն է, որը գտնվում է քաղաքից 439 կմ հեռավորության վրա։ Սմենամոտ գտնվող քաղաք-միլիոնատերը Կրասնոյարսկն է, որը գտնվում է 850 կմ հեռավորության վրա։ Իրկուտսկը համարվում է Չիլիի Պիունտա Արենասայի հակապատկերը։

Իրկուտսկը 3 կողմից շրջապատված է Իրկուտսկի քաղաքային շրջանով, հյուսիս-արևմունքում սահմանակցում է Անգարայի քաղաքային շրջանին։ Շրջակայքում կան մարգագետիններ, սոճու և այլ տեսակի անտառներ։ Քաղաքի տարածքը կազմում է 27998 կմ²։ Քաղաքային շինությունների տարածքը կազմում է 11 950 հա, անտառների տարածքը 6350 հա, ջրային տարածքը 2870 հա, իսկ մարգագետինների տարածքը՝ 4260 հա տարածք։ Քաղաքի մակերևույթը կտրտված է։ Երկրի բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 420-550 մետր։ Քաղաքի և նրա շրջակայքի լանդշաֆտը իրենից ներկայացնում է լեռնային տարածք։ Իրկուտսկի հիմնական մասը կանգնած է Անգարայի, Իրկուտի, Ուշակովկի և այլ գետերի վրա. ծայրամասերը գտնվում են լանջերին։

Քաղաքի հատուկ պահպանվող տարածքները ներառում են Իրկուտսկի Բուսաբանական համալսարանի այգու տարածքները, ինչպես նաև՝ քաղաքային նշանակության հողերը. Սինյուշինա անտառային պուրակը, Անգարայի հանգստավայրի անտառային գոտին, «Ակադեմգորոդկա» այգին և այլն։ Քաղաքում կան ավելի քան 40 այգիներ և հրապարակներ, որոնգ ընդհանուր տարածքը կազմում է 360 հա. ծաղիկների հրապարակի տարածքը կազմում է 9 հազար կմ²։ Ամբողջ Իրկուտսկում և նրա շրջակայքում կան 1105 տեսակ բույսեր, որոնցից 58-ը ներառված են տարածաշրջանի կարմիր գրքում։ Քաղաքի տարածքի գրեթե 42%-ը զբաղեցնում է 5,5 հազար հեկտար կազմող կանաչ տարածքներ, որոնցից առանձնանում են՝ Պլիշկինսկի անտառը, Բուսաբանական այգին, «Աստղիկ» պուրակը, «Անգարա» հանգստավայրի շրջանը, Ակադեմգորոդկայի այգին, Յուբիլեյնի, Երշովսկի շրջանները, Բատարեյնի և Վերեսովկի կայանները։ Տարածքի այգիներից են.` Փարիզի կոմունայի այգին, Թոմսոնի այգին, Կաշտակովկի պուրակը, Տիխվինսկի և Կիրովի հրապարակները և այլն։

Հիդրոգրաֆիա

Անգարան Իրուտսկում

Անգարան քաղաքը բաժանում է աջակողմյա և ձախակողմյա մասերի։ Գետի երկարությունը քաղաքի տարածքում կազմում է 29 կմ, լայնությունը քաղաքի կենտրոնում գտնվող Հին Անգարա կամրջի տակ՝ մոտ 300 կմ։ Գետի վրա կան ավելի քան 30 կղզիներ։ Գետի ձախ ճյուղը՝ Իրկուտը, համարվում է Սվերդլովսկի և Լենինի սահմանը։ Փոքր գետերից են.` Տոպկան, Ուշակովկան, Վերեսովկան։ Վտակներն են Կայան և Օլխան։

Իրկուտսկի հիդրոէլեկտրակայանի պատնեշը փակվում է Իրկուտսկի ջրամբարը։ Նախքան ջրամբարի կառուցումը քաղաքում անընդհատ տեղի են ունեղել ջրհեղեղներ։ Հիդրոէլեկտրակայանի պատնեշի կառուցումը հանգեցրեց նրան, որ ջրամբարի ջուրը սկսեց պակասել, ստորերկրյա ջրերի մակարդակը բարձրացավ, հատկապես՝ քաղաքի աջափնյա հատվածում։

Քաղաքում կա հանքային ջրերի կենտրոն։ «Անգարա» հանգստավայրում արտանետվում են հիկարբոնատ-սուլֆատ-քլորիդ-նատրիումային ջուր։

Երկրաշարժեր

Իրկուտսկը գտնվում է համեմատաբար անվտանգ Սիբիրական պլատֆորմի եզրին՝ սեյսմիկ ակտիվ տեկտոնական ծագում ունեցող Բայկալի ճեղքվածքի գոտու մոտ։ Այստեղ կա երկրաշարժերի մեծ հավանականություն, որոնց ինտենսիվությունը կարող է հասնել 8 բալի։ Իրկուտսկում քիչ է հավանականությունը 9-բալանոց երկրաշարժի, քանի որ ամենակործանարար երկրաշարժերի էպիկենտրոնները գտնվում են քաղաքից դուրս՝ Բայկալ լճի ավազանում և Արևելյան Սայան լեռներում։ Քաղաքի հյուսիսարևմտյան ուղղությամբ տեկտոնական ծագում ունեցող Անգարսկի ճեղքվածքն է, որը չի համարվում մեր ժամանակների խոշոր երկրաշարժերի աղբյուրը։ Իրկուտսկի տարածքում ցունամիներ տեղի չեն ունեցել։ Իրկուտսկի Հիդրոէլեկտրակայանը կարող է դիմակայել 8-բալանոց երկարաշարժերը։ Իրկուտսկի պատմության մեջ չեն գրանցվել մարդիկ, ովքեր զոհվել են երկրաշարժից։ Այնուամենայնիվ, քաղաքում պարբերաբար կեղծ լուրեր են հնչում առաջիկա երկրաշարժի մասին։

Իրկուտսկում տարեկան գրանցվում է 304 երկրաշարժ, որոնց ինտենսիվությունը հասնում է 4 բալի։ 6-բալանող երկրաշարժեր Իրկուտսկում գրանցվում են 15 տարին մեկ անգամ։ 1862 թվականին Բայկալի տարածքում տեղի ունեցավ 8-բալանոց երկրաշարժ։ Էպիկենտրոնում ինտենսիվությունը հասնում էր 10 բալի, ինչն էլ հանգեցրել էր 2-մենտրանոց ցունամիի ալիքի առաջացմանը։ Երկրաշարժի հետևանքով քաղաքի եկեղեցիներից խաչերը ընկան, զանգերը սկսեցին ինքնիրեն ղողանջել, Անգարայի վրա սառույցը ընկավ։ 20-րդ դարում 5-7-բալանող երկրաշարժեր գրանցվել են 903, 1905, 1950, 1957, 1959, 1967, 1995 և 1999 թվականներին։ Վերջին խոշոր երկրաշարժը տեղի է ունեցել 2008 թվականի օգոստոսի 27-ին, 6-բալանոց ինտենսիվությամբ։

Ժամային գոտի

Իրկուտսկը գտնվում է UTC+8 ժամային գոտում (Իրկուտսկի ժամանակով)։ Հարաբերական տեղաշարժը միջազգային UTC կոորդինատային ժամանակից կազմում է +8։00

Համաձայն ժամանակի և աշխարհագրական երկայնության՝ Իրկուտսկում միջին արևոտ կեսօր սկսվում է ժամը 13:03-ից:

Կլիմա

Իրկուտսկի քամիների փունջը

Ծովից ունեցած հեռավորության պատճառով, Իրկուտսկի մթնոլորտը խիստ ցամաքային է, որը զգալիորեն նվազեցնում է օդի ջերմաստիճանների ամենօրյա և տարեկան տատանումները։ Ամառային և ձմեռային ջերմաստիճանների տարբերությունը կարող է հասնել մինչև 70 °C: Տարեկան մոտ 317 օր դիտվում են որպես արևի ճառագայթման օրեր։

Բացասական ջերմաստիճանը գրանցվում է հոկտեմբերի վերջին (միջինում հոկտեմբերի 23-ին) և տևում մինչև ապրիլի սկիզբ (միջինում մինչև ապրիլի 6-ը)։ Ձմեռը խիստ է, երկարաշունչ։ Տևում է մոտ 5 ամիս՝ հոկտեմբերի վերջից ապրիլի սկիզբ։ Սիբիրյան անտիցիկլոնի գալով սկսվում է պարզ, ցրտաշունչ և անկայուն եղանակ։ Տարվա ամենացուրտ ամիսը հունվարն է։ Այդ ժամանակ գրանցվում է միջինը −17,8 °C: Գարունը չոր է, ու կարճատև։ Ձյունը սկսվում է հալվել ապրիլի սկզբին, իսկ ջերմաստիճանը բարձրանում է մայիսին սկզբին։ Ամռան առաջին կեսը չոր է ու տաք, իսկ երկրորդ կեսից սկսվում են տեղի են ունենում երկարատև անձրևներ։ Ամենատաք ամիսը հուլիսն է, երբ միջին ջերմաստիճանը կազմում է 18,3 °C: Աշունը տաք է ու չոր։ Բնութագրվում է ցերեկային ջերմաստիճանի մեծ տարբերություններով։

Քաղաքը գտնվում է ցրտահարությունների դիմադրության 2-րդ գոտում։ Սառնամանիքների առաջացումը պայմանավորված է հողերի սառեցմամբ, որոնք սկսվում են հոկտեմբերի վերջից և նոյեմբերի սկզբից մինչև մարտի վերջ կամ ապրիլի կես։ Հողո շահագործումը սկսվում է ապրիլի առաջին կեսից։ Այնինչ սկզբնական ժամանակահատվածում տեղի է ունենում տաքացում ցերեկվա ժամերին և սառեցում գիշերվա ժամերին։ Քաղաքի տարածքի մեծ մասի ջերմացում տեղի է ունենում հունիս-հուլիս ամիսներին։ Հողի սառեցման միջին խորությունը կազմում է 3-3,5 մետր։ Ձմռանը «կղզային ջերմություն» ազդեցությունն առավել ակնհայտ է այն ժամանակ, երբ տաքացվող շենքերի շնորհիվ Իրկուտսկի կենտրոնում օդի միջին ջերմաստիճանը 1-2 °C-ից բարձր լինում, քան դրսում։ Վեգետատիվ շրջանը միջինում տևում է 148 օր, իսկ առանց ցուրտ օրերը՝ 95 օր։ 0 °C-ից բարձր օդի միջին ջերմաստիճանը պահպանվում է 200 օր։ Տարվա տաք ժամանակահատվածում (մայիսից սեպտեմբեր) տեղուների քանակը կազմում է 78%, իսկ ցուրտ ժամանակ՝ 22%: Քամու միջին արագությունը կազմում է 2,1 մ/վ։ Ավելի շատ քամոտ ռրեր լինում են գարնանն ու աշնանը։ Օդի միջին խոնավությունը կազմում է 72%։ Տարեկան ամենաբարձր արդյունքը գրանցվել է 1938 թվականին՝ 797 մմ, իսկ ամենացածրը՝ 1884 թվականին՝ 209 մմ։

Անգարայի չսառեցված հատվածները՝ ՀԷԿ-ի ստորին բիեֆը աշնանը և ձմռանը պարբերաբար մառախուղ է առաջացնում։ Վերին բիեֆի ջրամբարի ազդեցությունը տեղական բնույթ է կրում։

Իրկուտսկ (1981–2010)ի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F)	2.3 (36.1)	10.2 (50.4)	20.0 (68)	29.2 (84.6)	34.5 (94.1)	35.6 (96.1)	37.2 (99)	34.1 (93.4)	29.7 (85.5)	24.5 (76.1)	14.4 (57.9)	5.3 (41.5)	37.2 (99)
Միջին բարձր °C (°F)	−12.8 (9)	−7.8 (18)	0.3 (32.5)	9.4 (48.9)	18.1 (64.6)	22.7 (72.9)	24.8 (76.6)	22.2 (72)	15.7 (60.3)	7.7 (45.9)	−2.7 (27.1)	−10.6 (12.9)	7.3 (45.1)
Միջին օրական °C (°F)	−17.8 (0)	−14.4 (6.1)	−6.4 (20.5)	2.5 (36.5)	10.2 (50.4)	15.4 (59.7)	18.3 (64.9)	15.9 (60.6)	9.2 (48.6)	1.8 (35.2)	−7.6 (18.3)	−15.3 (4.5)	1.0 (33.8)
Միջին ցածր °C (°F)	−21.8 (−7.2)	−19.6 (−3.3)	−12.2 (10)	−2.8 (27)	3.6 (38.5)	9.3 (48.7)	13.0 (55.4)	10.9 (51.6)	4.3 (39.7)	−2.5 (27.5)	−11.6 (11.1)	−19.1 (−2.4)	−4 (25)
Ռեկորդային ցածր °C (°F)	−49.7 (−57.5)	−44.7 (−48.5)	−37.3 (−35.1)	−31.8 (−25.2)	−14.3 (6.3)	−6 (21)	0.4 (32.7)	−2.7 (27.1)	−11.9 (10.6)	−30.5 (−22.9)	−40.4 (−40.7)	−46.3 (−51.3)	−49.7 (−57.5)
Տեղումներ մմ (դյույմ)	13 (0.51)	8 (0.31)	12 (0.47)	18 (0.71)	37 (1.46)	78 (3.07)	114 (4.49)	91 (3.58)	52 (2.05)	21 (0.83)	20 (0.79)	16 (0.63)	480 (18.9)
Միջ. անձրևոտ օրեր	0	0.04	1	9	15	18	18	17	16	9	2	0	105
Միջ. ձնառատ օրեր	21	16	13	11	3	0.2	0	0	2	10	20	23	119
% խոնավություն	82	76	65	56	55	67	74	78	76	73	79	85	72
Միջին ամսական արևային ժամ	93	149	207	223	266	264	243	218	182	152	93	62	2142
Աղբյուր #1: Pogoda.ru.net
Աղբյուր #2: NOAA (sun, 1961–1990)

Էկոլոգիա

Իրկուտսկի օդի աղտոտման հիմնական պատճառներն են տրանսպորտային միջոցների արտանետումները (արտանետումների 60 %-ը) և ջերմային էնէեգիայի աղբյուրները (արտանետումների 38 %-ը). արտադրական բույսերը կազմում են բոլոր արտանետումների մոտ 2%-ը։ Բենզպիրենի տարեկան միջին կոնցենտրացիան 2010 թվականին թույլատրելի սահմանը գերազանցեց 10 անգամ, ազոտի օքսիդը 1.1 անգամ, խտացված նյութերը 2 անգամ, իսկ մրջնալդեհիդը՝ 6 անգամ։ 2005-2009 թվականներին աճել է խտանյութերի, բենզպիրենի, մրջնալդեհիդի, պղնձի, ատոտի օքսիդի և դիօքսիդի տարեկան միջին կոնցենտրացիաները։ Առավել աղտոտված տարածքներն ընդգրկում են կենտրոնի մի մասը և Նովո Լենինոյի և Իրկուտսկ II-ի միկրոշրջանները։ Ամենաքիչն աղտոտված են Երշովկի և Ռադուժնի միկրոշրջանները, ինչպես նաև՝ Անգարայի ափերը։

Անտառ Անգարայի հանգստավայրում

2011 թվականին աղտոտումների քանակը հասել է 143 հազար տոննայի։ 2010 թվականին օդի աղտոտման ցուցանիշով Իրկուտսկը 15-րդն էր Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքների մեջ։ 2010 թվականին Իրկուտսկում կար 196 ձեռնարկություն, որոնք մթնոլորտ էին արտանետում 69 թունավոր նյութեր։ Արտանետումների 94 %-ը այրման հետևանքով առաջացած արգասիքներ էին (ածուխ, ածխածնի մոնօքսիդ, բենզպիրեն, ազոտի օքսիդ, ծծմբի օքսիդ և այլն)։ Մթնոլորտը ամենամեծ չափերով աղտոտվում է ջերմային էներգիայի ընկերությունների կողմից (69 %)։ Օդի աղտոտման հիմնական կայուն աղբյուրներն են` Նովո Իրկուտսկի ՋԷԿ-ը (40000 տոննա արտանետում 1 տարում), «Բայկալ էնեգիան» (6000 տոննա), Իրկուտսկի ավիացիոն գործարան (5000 տոննա)։ Իրկուտսկի մթնոլորտի կայուն աղտոտողների արտանետումների քանակը կազմում է տարածաշրջանի արտանետումների 10 տոկոսը։ Աղտոտված ջրերի մեծ մասը Անգարա են թափվում Իրկուտսկի ավիացիոն գործարանի, «Բայկալի էներգիայի» և Իրկուտ գետի ափին գտնվող կահույքի գործարանի միջոցով։

Բույսերի և կենդանիների վրա բացասական ազդեցության հիմնական պատճառը օդի աղտոտվածությունն է, մասնավորապես՝ ծծմբի երկօքսիդի և ծանր մետաղների աէրոզոլների մակարդակն է։ Շելեխովի ալյումինի գործարանի հողի մեջ կա ֆտորի մեծ քանակություն։ Քաղաքի և նրա շրջակայքի հողերի հետազոտության արդյունքներով՝ 1997 թվականին այս տարածաշրջանի հողերը ունեցել են հողի աղտոտման թույլատրելի սահման։ Քաղաքային միջավայրի էլեկտրամագնիսական ֆոնդի թույլատրելի սահմանը գերազանցվում է դեպքերի 40 տոկոսի դեպքում։ Քաղաքի տարածքում կան նաև մի քանի ձեռնարկություններ, որոնք օգտագործում են ռադիոակտիվ նյութեր։

Բնապահպանական բացասական երևույթներին կարելի է վերագրել նաև խմելու ջուրը Իրկուտսկ և Շելեխով քաղաքներում։ Այս քաղաքների և քաղաքամերձ բնակավայրերի ջուրը գալիս է Իրկուտսկի ջրամբարի Էրշովսկի ջրատարից, այսինքն՝ Բայկալ լճից։ Չնայած իր մաքրությանը, ջուրը բնութագրվում է շատ ցածր հանքայնացմամբ։ Ըստ այդ ցուցանիշի՝ Բայկալ լճի ջուրը մոտ է թորած ջրին։ Այս ծրի մշտական օգտագործումը սննդի մեջ կարող է հանգեցնել այնպիսի հիվանդությունների, ինչպիսիք են՝ օստեոպարոզը։ Իրկուտսկի ջուրը պահանջվող մակարդակներին հասցնելու մի քանի նախագծեր կան, սակայն նրանցից ոչ մեկը չի իրականացվել` ֆինանսավորման բացակայության պատճառով։

Խորհրդանշաններ

1790 թվականի զինանշանը

«Իրկուտսկ» զինանշանը խորհրդային ժամանակաշրջանի նշանի վրա

1997 թվականին հաստատված Իրկուտսկի զինանշանն իրենից ներկայացնում է արծաթե վահան, որի վրա պատկերված է կեռ աչքերով սև «բաբր», որը բերանում պահում է սամույր։

Սկզբում Իրկուտսկի բանտային նամականիշի վրա պատկերված էր մի արծվի գլուխ։ Այն 1689 թվականին փոխվել է, դառնալով Ներչինսկի կնիքը։ Բաբրի պատկերով զինանշանը 1635 թվականին օգտագործվել է յակուտական բանտի կողմից, իսկ ավելի ուշ՝ Լենսկի մաքսատան կողմից։ Այս խորհրդանշանը վերարտադրվել է Իրկուտսկի խորհրդանիշով և կնիքով, որը հավանության է արժանացել, ինչպես որ ենթադրվում էր, 1690 թվականի փետրվարի 18-ին։ Ըստ պատմաբան Դուլովի՝ այդ օրը համարվում էր անհիմն. եթե կնիքը կարող էր հայտնվել 17-րդ դարի վերջում, ապա զինանշանը կարող էր հայտնվել մինչև 1760-ական թվականները, մինչև Իրկուտսկի նահանգի ստեղծումը։ Քաղաքի զինանզանն ուներ հետևյալ նկարագրությունը. «արծաթե վահանի վրա պատկերված բաբր, իսկ բերանում՝ սամույր։ Այս զինանշանը հին է»։ Այն հաստատվել է 1790 թվականին Եկատիրինա երկրորդի կողմից։ Միևնույն ժամանակ բաբրը հայտվել է Օխոտսկի, Զաշիվերսկի և այլ քաղաքների զինանշանի վրա, որոնք ենթարկվում էին Իրկուտսկին։ 17-րդ դարի ռուսները բաբր անվանում էին ամուրյան վագրերին, որոնք ապրում էին Բայկալի շրջանում։

Իրկուտսկի ժամանակակիցներից մեկը 1817 թվականին նշել է.` «Բաբրը մեծ, հզոր և կատաղի կենդանի է…, որին դասում են վագրերի տեսակին։ Չինական տարածքներից սահմանների միջով երբեմն բաբրեր են անցնում Իրկուտսկի նահանգ…»:

1878 թվականին Բերնգարդ Բյոնեի ռազմական բարեփոխումներից հետո, Իրկուտսկը ստացավ նահանգային զինանշան, ինչը տարբերվում էր նախորդից։ Այնուհետև մայրաքաղաքի պազտոնյաների սխալի պատճառով բաբր բառը փոխվեց ավելի հայտնի կուղբի, իսկ զինանշանի վրա հայտնվեց սև գույնի գազան, գունատ պոչով և փաթաթված ոտքերով։ Խորհրդային տարիներին քաղաքների զինանշանի մասին առաջին ագամ հիշվեց 1950-ական թվականներին. Իրկուտսկի բաբրերը սկսեցին հայտնվել բացիկների և գրականության մեջ։ 1996 թվականին Իրկուտսկի զինանշան է դառնում 1878 թվականի նախընտրական հեղափոխական զինանշանը՝ չնչին փոփոխություններով։

Իրկուտսկի դրոշը ստեղծվել է 1996 թվականի հոկտեմբերի 31-ին։ Այն իրենից ներկայացնում էր սպիտակ կտոր՝ քաղաքային զինանշանի կազմի վերարտադրմամբ. բաբրը կանաչ խոտի վրա, որը ատամներով պահել էր սամույր։ Դրոշի ներքևում ավելացվեց հորիզոնական կապույտ շերտ, որն ավարտվում էր լանջով։ Իրկուտսկի օրհներգը` որպես պաշտոնական խորհրդանիշ դե յուրե, ստեղծվել է 2009 թվականին՝ քաղաքի կանոնադրությամբ։ Հետագայում մրցույթ հայտարարվեց օրհներգի ստեղծման համար, սակայն առաջարկվող տարբերակներից ոչ մեկը չընդունվեց։

Բնակչություն

2017 թվականի հունվարի 1-ին բնակչության քանակով քաղաքը գտնվում էր 23-րդ տեղում Ռուսաստանի Դաշության 1112 քաղաքների մեջ։

Իրկուտսկն ունի 623 736 բնակիչ (2017 թվականի տվյալներով)։ 1897 թվականի տվյալներով Իրկուտսկը բնակչության քանակով 22-րդն էր Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքների մեջ, իսկ Սիբիրի քաղաքների մեջ՝ երկրորդ տեղում էր։ 1940-ական թվականներից սկսած Իրկուտսկը համարվում է Արևելյան Սիբիրի երկրորդ խոշորագույն քաղաքը՝ Կրասնոյարսկից հետո։

20-րդ դարի ընթացքում բնակչության աճը որոշվել է բնական աճի և միգրացիայի ներհոսքի տվյալներով։ Ըստ գերբեռնված պաշտոնական տվյալների։ 1989 թվականին Իրկուտսկի բնակչությունը կազմել է 626.100 մարդ (ավելի ուշ ժամանակվա ճշտված տվյալներով՝ 576,900 մարդ)։ 1992 թվականից բնակչության բնական աճը փոխարինվել է բնական անկմամբ, և բնակչությունը սկսել է նվազել։ 1999 թվականից բնակչության նվազումն ավելացել է, միգրացիայի ներհոսքը փոխարինվել արտահոսքով։ Արդյունքում բնակչության թիվը նվազել է և ընթացիկ վիճակագրական տվյալների համաձայն` 2003 թվականի սկզբին կազմել է 578,100 մարդ։ 1994-1999 թվականներին բնակչության ավելացումը պայմանավորված էր տարածաշրջանի հյուսիսային շրջաններից և մոտակա արտասահմանյան երկրների միգրանտների ներհոսքով։ 2001 թվականից միգրացիայի ներհոսքը փոխարինվեց արտահոսքով և քաղաքն աստիճանաբար կորցրեց բնակչությունը։ 2007 թվականից քաղաքում նկատվում էր բնական աճ ու բնակչության աճ, իսկ 2008 թվականից՝ միգրացիայի դրական հավասարակշություն։

2011 թվականին բնակչությունը աճեց բնական աճի (22%-ով) և միգրացիայի ներհոսքի հետևանքով (78 %-ով)։ 2012 թվականին Իրկուտսկ ժամանեցին 19510 մարդ և հեռացավ 1332 հոգի. ծնունդների թիվը 28%-ով ավելի էր, քան մահերի թիվը։ Պահպանվում էր երիտասարդների բարձր ցուցանիշը (ուսանողների հաշվին)։ 2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ Իրկուտսկում բնակվողների 91.8%-ը ռուսներ էին (2002 թվականի տվյալներով հաշվվում էր 87 % ռուս), 2.3 տոկոսը բուրյաթներ, 1.1 տոկոսը ուկրաինացիներ իսկ 0.8 տոկոսը՝ թաթարներ։ 2002-2010 թվականների միջպետական ժամանակահատվածում նվազել է գերմանացիների, ուկրաինացիների և բելառուսների թիվը, իսկ ուզբեկների և տաջիկների թիվը մի քանի անգամ ավելացել։

Ագլոմերացիա

Իրկուտսկի ագլոմերացիան, հիմնվում էր Իրկուտսկի և հարակից Անգարսկի և Շելեխովի վրա, ստեղծվել է 20-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Երեք քաղաքները միմյանցից գտնվում են ավլի քան 50 կմ հեռավորության վրա, տարածաշրջանի բնակչության 40 տոկոսը, Անգարսկի բնակչության ավելի քան 12 տոկոսը և Շելեխովի բնակչության 22 տոկոսը գնում են Իրկուտսկ աշխատելու և սովորելու նպատակով։ 1999 թվականին ագլոմերացիայի տարածքի առավելագույն բնակչությունը 988 հազարի հասավ, որից հետո այն սկսեց դանդաղել։ Միգրացիոն արտահոսքը ագլոմերացիայից ուղղվում էր դեպի Մոսկվա և Սանկտ Պետերբուրգ, ինչպես նաև՝ Սիբիր և Ուրալ քաղաքներ։ Ագլոմերացիայի բնակչության համալրման աղբյուրը մնում է հարևան Մերձբայկալը։ 2007 թվականին ընդունված ագլոմերացիաների զարգացման նախագիծը նախատեսում էր նոր միջազգային օդանավակայանի, ավտոմայրուղիների կառուցում և մայրաքաղաքի քաղաքների միջև արագընթաց երկաթուղային տրանսպորտի մեկնարկ։ Առաջարկվել են մի շարք համայնքների միաձուլման տարբերակներ, այդ թվում` արբանյակ-քաղաքներում տեղական ինքնակառավարման պահպանում։ Դաշնային ներդրումները պետք է լինեին 31,2 միլիարդ ռուբլի, իսկ մասնավոր ներդրումները` 7 անգամ ավելի։ 2010 թվականին ֆինանսավորման բացակայության պատճառով դադարեցվում է «Մեծ Իրկուտսկ» նախագիծը։

Վարչական-տարածքային բաժանում

«Իրկուտսկի մարզի վարչական և տարածքային կառուցվածքի մասին» օրենքի համաձայն՝ քաղաքը բաժանված է 5 շրջանի` Կիրովսկի, Կուիբիշևսկի, Լենինսկի, Օկտյաբրսկի, Սվերդլովսկի։

Համաձայն քաղաքի կանոնադրության՝ Իրկուտսկը բաժանված է 4 վարչական շրջանի, որոնք տարածաշրջանի վարչական և տարածքային կառույցներ չեն, այլ ստեղծվել են համապատասխան տարածքների վարչական ղեկավարման համար և կարող են իրենց մեջ ներառել Իրկուտսկ քաղաքի մի քանի թաղամասեր։

Քաղաքի շրջաններն կառավարվում են քաղաքապետի կողմից, որոնք էլ նշանակվել են շրջանային կառավարման հանձնաժողովների նախագահների կողմից։ Վերջիններս միաժամանակ համարվում են նաև փոխքաղաքապետեր։ Նահանգների միջև բնական սահմանն անցնում է Անգարա, Ուրկուտ, Ուշակովկ գետերով։ Տարբեր ժամանակներում քաղաքը կլանում էր բնակավայրեր, որոնցից են՝ Վերեսովկան, Բատարեյնայան, Երմակովսը, Բոկովոն, Ժիլկինոն, Պարֆյոնովկան։

1. Պատմական և վարչատարածքային բիզնես կենտրոնը գտնվում է Իրկուտսկի աջափնյա նահանգում (118 256 մարդ)։ Ձևավորվել է 1996 թվականին Կիրով և Կուիբիշևսկ շրջանների միաձուլմամբ։ Պլանավորման այլ խոշոր գոտիներ են արվարձաններ Մարաթան, Ռադիշևոն և Մարատով արդյունաբերական հանգույցը։
2. Նահանգ Օկտյաբրսկ (151 015 մարդ), ժամանակակից բնակավայրերի զարգացման տարածք է։ Նահանգում գործում է օդանավակայան և Արևելյան արդյունաբերական հանգույց։
3. Նահանգ Սբերդլովսկ (205 003 մարդ), հյուսիսում ձևավորում է Գլազկովի և Ստուդգորոդոկի պլանավորման գոտիները. Ակադեմգորոդոկ, Պրիմորսկ, Յուբիլեյ, Հարավային միկրոշրջաններ, հարավում ՀէԿ-երի բնակավայրեր։ Նահանգում են Իրկուտսկի ՀԷԿ-ը, Նոր Իրկուտսկ ՋԷԿ-ը, Իրկուտսկ-ուղևոր կայարանը։
4. Նահանգ Լենինսկ (149 462 մարդ), կազմավորվում է Իրկուտսկ-II, Նոր-Լենինո, Ժիլկինո շրջաններից։ Նահանգում են գտնվում Հյուսիսային և Ժիլկինի արդյունաբերական ստորաբաժանումները, ինքնաթիռի գործարանն ու Իրկուտսկ-Սորտիրովոչնի երկաթուղային կայարանը։

2015 թվականի ապրիլի 30-ին Իրկուտսկում գտնվող Դումայի պատգամավորները հավանություն տվեցին Իրկուտսկի վարչակազմի նոր կառուցվածքին, ըստ որի՝ քաղաքը բաժանված է միայն երեք շրջանների. Կենտրոնական (ներառում է միայն Կիրվոսկ նահանգը), Աջափնյա (ներառում է Կուիբիշևսկ և Օկտյաբրսկ նահանգները) և Ձախափնյա (ներառում է Սվերդլոգսկ և Լենինսկ նահանգները)։

Իշխանության մարմիններ

Ադմինիստրացիան և դուման

2004 թվականի մայիսի 20-ին Իրկուտսկի Դումայի կողմից ընդունված Իրկուտսկ քաղաքի կանոնադրության համաձայն` տեղական ինքնակառավարման մարմինը ներառում է` քաղաքապետը, ադմինիստրացիան, քաղաքային դուման և վերահսկիչ պալատը։

Քաղաքի ամենաբարձր պաշտոնյան քաղաքապետն է։ Նա ղեկավարում է քաղաքապետարանը, ընտրում է քաղաքային դուման իր կազմով՝ հինգ տարի ժամկետով բաց քվեարկությամբ` քաղաքային դումայի սահմանված թվով պատգամավորների երկու երրորդ մեծամասնությամբ։ Ընտվելով քաղաքապետի կողմից, քաղաքային դումայի պատգամավորների լիազորությունները դադարում են։

2015 թվականի մարտի 28-ից Իրկուտսկի քաղաքապետը Դմիտրի Բերդնիկովն է, ով 2014 թվականի ընտրություններում ինքնաառաջադրմամբ դարձավ քաղաքային դումայի պատգամավոր։ 1991-1993 թվականներին եղել է «Բայկալինտերպլաստ» գործարանի տնօրենը։

2010 թվականի մարտի 14-ից մինչև 2015 թվականի մարտի 26-ը Իրկուտսկի քաղաքապետը եղել է Վիկտոր Կոնդրաշովը։ Վերջինս գործարար է, իսկ 2008 թվականից նաև Իրկուտսկի շրջանի օրենսդիր ժողովի պատգամավոր։ 2010 թվականի մարտին Իրկուտսկի քաղաքապետի ընտրություններում հաղթանակի կապակցությամբ հրաժարական տվեց։ Այդ ընտրություններում նա հավաքել էր 64 տոկոս։ Հաղթանակից հետո դարձել է «Միացյալ Ռուսաստան» կուսակցության անդամ։ 1997-2009 թվականներին քաղաքը կառավարվում էր Վլադիմիրի Յակուբովսկու կողմից։ 1994-1997 թվականներինն Իրկուտսկի քաղաքապետն էր հանդիսանում Բորիս Գովորինը։

Ներկայացուցչական մարմինը քաղաքային դուման է։ Կազմված է 35 պատգամավորներից, որոնք ընտրվել են 5 տարի ժամկետով։ 2014 թվականին կատարված վեցերորդ ընտրական քվեարկությամբ Դումայի տեղերը բաշխվել են հետեւյալ կերպ. 27 պատգամավոր «Միացյալ Ռուսաստան» կուսակցությունից, 6 ինքնակառավարվող պատգամավորներ, 1 պագամավոր ՌԴԿԿ-ից և ևս 1 պատգամավոր «Քաղաքացիական պլատֆորմ» կուսակցությունից։ 2015 թվականի ապրիլի 30-ից Դումայի նախագահ դարձավ Իրինա Վսեվոլոդովնան։

2011 թվականին Պետական Դումայի ընտրություններում Իրկուտսկում բնակչության 25,6 %-ը քվեարկել է «Միացյալ Ռուսաստան» կուսակցությանը, 31 %-ը՝ ՌԴԿԿ համար։

Իրկուտսկի շրջանի կանոնադրության համաձայն՝ Իրկուտսկը համարվում է Իրկուտսկի շրջանի կենտրոնը։ Իրկուտսկում տեղակայված է նաև Արևելյան Սիբիրի արբիտրաժային շրջանի դաշնային արբիտրաժային դատարանը, Արևելյան Սիբիրի տրանսպորտային դատախազությունը, տրանսպորտի ներքին գործերի նախարարությունը և Արևելյան Սիբիրի քննչական կոմիտեի վարչությունը։

Տնտեսություն

Ռուսաստանի բանկի Իրկուտսկի գրասենյակը

Իրկուտսկում գործում են Արևելյան Սիբիրի երկաթուղու, «Իրկուտսկէներգո»յի, Իրկուտսկի նավթային ընկերության, «Վոստսիբուգոլ»ի գրասենյակները, Ռուսաստանի խնայբանկի գլխավոր գրասենյակը։ «Իրգիրեդմետ» գիտահետազոտական կենտրոնը աջակցություն է ցուցաբերում մետաղական հանքաքարի և ադամանդների մշակման համար։

Բյուջե

Բյուջեի դինամիկան միլիարդ ռուբլիով

Տարի	Եկամուտ	Ծախսեր
2010	10,7	10,2
2011	12,4	12,8
2012	12,4	12,3
2013	14,6	14,4

2013 թվականի բյուջեն և 2014 և 2015 թվականների պլանավորման շրջանը ընդունվել են 2012 թվականի դեկտեմբերին։ 2013 թվականի բյուջեի մեջ տարբերակում են. եկամուտներ՝ 12,2 միլիարդ ռուբլի, ծախսեր՝ 12,8 միլիարդ ռուբլի, պակասորդ՝ 0.5 միլիարդ ռուբլի։ 2014 թվականի արդյունքները. եկամուտներ՝ 12,5 միլիա«րդ ռուբլի, ծախսեր՝ 12.9 միլիարդ ռուբլի։ 2015 թվականի արդյունքներն են. եկամուտներ՝ 13,1 միլիարդ ռուբլի, ծախսեր՝ 13.4 միլիարդ ռուբլի։

2012 թվականիի բյուջեի եկամուտները նախնական տարբերակով նախատեսված էին 11,9 միլիարդ ռուբլի (այդ թվում 2.8 միլիարդ ռուբլի փոխանցում տարածաշրջանային բյուջեից), ծախսերը՝ 11.79 միլիարդ ռուբլի։

Արդյունաբերություն

«իրկուտսկէներգիոն» Ռուսաստանի ամենամեծ էնեգետիկ ընկերությունն է։ Այն միավորում է Անգարսկի 3 ՀԷԿ-երը, որոնք ունեն 9 վատտ հզորություն, ՋԷԿ-երը՝ 3.9 վատտ հզորությամբ և տարածաշրջանի ջեռուցման համակարգերը։ Այն մտնում է Ռուսալ ընկերության կազմի մեջ։ Իրկուտսկի ՀԷԿ-ը տարեկան արտադրում է 4.1 միլիարդ ԿՎտ/Ժ։ Այնտեղ աշխատում է շուրջ 150 մարդ։ «Վոստսիբուգոլ» ընկերությունը համարվում է խոշորագույն արտադրողը և կոշտ ու գորշ ածուխի մատակարարը տարածաշրջանի 6 ածուխի հանքավայրերում։ Մտնում է «Իրկուտսկէներգգիո» ընկերության կազմի մեջ։

Իրկուտսկի ավիացիոն գործարանը համարվում է առաջատար արդյունաբերական ձեռնարկություն։ Վերջինիս տրվել է ներկայիս ռուսական «Իրկուտ» ինքնաթիռային ընկերության անվանումը։ Գործարանը արտադրում է ռազմական և քաղաքացիական ինքնաթիռներ, մասնավորապես, ինքնաթիռներ Սու-30 և ՅաԿ-130։ Արտադրում է Airbus A320 ինքնաթիռի մասերը։ Ձեռնարկությունում աշխատում է շուրջ 12000 մարդ։ Իրկուտսկի ծանր մեքենաշինության գործարանը արտադրում է ոսկու արդյունահանման, հանքարդյունահանման և մետալուրգիական սարքավորումներ։ Այն ունի մոտ 700 աշխատակից։ Իրկուտսկի վերազինման գործարանը ռազմարդյունաբերական համալիրի ձեռնարկություն է, որն արտադրում է կոմմուտացիոն տեխնիկա։ «Իրկուտսկի ճանապարհային մեքենաների գործարանը» արտադրում է ճանապարհային մայթերի վերանորոգման, ձյան մաքրման սարքավորումներ։

Սննդի արդյունաբերությունը ներկայացնում է Իրկուտսկի ձեթի գործարանը, «Իրկուտսկ» մսի գործարանը, կաթնամթերքի գործարանը, հացաբուլկեղենի գործարանը, «Անգարա» հրուշակեղենի գործարանը, ինչպես նաև՝ գարեջրատունը։

Առևտուր

Ուրիցկի փողոց

2011 թվականին Իրկուտսկում եղել է 994 խանութ, 13 մանրածախ շուկա, 65 առևտրի կենտրոն, 302 կրպակ, 622 առևտրի տաղավար։ Առևտրի մանրածախ շրջանառությունը կազմել է 102.3 միլիարդ ռուբլի։ Իրկուտսկում սպառողական գների մակարդակը 3%-ով ավելի է, քան Ռուսաստանում, և ավելի բարձր՝ քան Կրասնոյարսկում և Նովոսիբիրսկում։

Սուպերմարկետերի ցանցեր.՝ «Կենտավր», 30 «SPAR» և «Ցեզար» սուպերմարկետեր, 69 «Մայակ» սուպերմարկետ, 49 «Հաղ-Աղ» սուպերմարկետ, 10 «Բագիրա» սուպերմարկետ։ Հիպերմարկետներ.՝ Lenta Ltd, Metro AG, Օ'Քեյ։ Գործում են 877 հասարակական սննդի օբյեկտներ, այդ թվում՝ 55 ռեստորան։ Բաց են արաց սննդի ցանցեր Subway-ի, Papa Johns-ի, KFC-ի, Broster Food-ի կայքերը</ref>, «Бростер Фуд» и другие:

Կապ

Խոշոր բջջային օպերատորներ.՝ «ՎիվաՍել-ՄՏՍ», «Ռոստելեկոմ», «Բիզնես ցանց - Իրկուտսկ», «Մեգապոլիս», «Սիբտելեկոմ», «Բայկալ Տելեկոմ» և այլն։ 2011 թվականին քաղաքի խիտ բնակեցված վայրերում սկսեցին հայտնվել անվճար Wi-Fi ցանցեր։

Ֆիքսված հեռախոսակապի ծառայությունները մատուցվում են ավելի քան 20 օպերատորների կողմից, ներառյալ՝ «Ռոստելեկոմի», «Սիբտելեկոմի», «Տակսոֆոնի» և այլ օպերատորների կողմից։ Ֆիքսված հեռախոսակապի թվաքանակը 221000 է, ներառյալ տնային հեռախոսակապերը՝ 173000: Բջջային կապը ներկայացնում է բջջային օպերատորներ «Մեգաֆոնը», «Վիմպելը», «Tele2»-ը, «ՎիվաՍել-ՄՏՍը»։

Զբոսաշրջություն

Իրկուտսկում ներգնա տուրիզմը հիմնականում անցնում է դեպի Բայկալ լիճը։ Արտասահմանցի զբոսաշրջիկները գրեթե 1.5-2 օրով մնում են քաղաքում։ Դրանց մեծ մասը Ճապոնիայի, Չինաստանի և Գերմանիայի զբոսաշրջիկներն են։ Տուրիստական հոսքի 70 տոկոսը բաժին է ընկնում ամռանը։ 1980-ական թվականներին քաղաք ամեն տարի այցելում էր ավելի քան 40000 օտարերկրացի։

Հյուրանոցների քանակը 2011 թվականին կազմել է 3900 մարդ։ Կան 72 տուրօպերատորներ։ Զբոսաշրջության ոլորտում աշխատում է 23400 մարդ։ Միջազգային մակարդակի հյուրանոցներից բաց է չորսաստղանի հյուրանոց Marriott-ը, ինչպես նաև՝ երեքաստղանի Accor-ը Հյուրանոցների միջին տարեկան ծանրաբերռնվածությունը չի գերազանցում 40%-ը։

Ամեն տարի անցկացվում է «Բայկալ Տուր» զբոսաշրջային ցուցահանդեսը։ Քաղաքի հարևանությամբ կա «Տալցի» ճարտարապետական և էթնոգրաֆիկ թանգարան։

Տրանսպորտ

Հին Անգարսկի կամուրջ

Անգարայի ձախ ափով քաղաքով անցնում են «Բայկալ» մայրուղու 4 ճանապարհ։ Աջ կողմում, P418 տարածաշրջանային երթուղիները տանում են դեպի Ուստ Օրդինսկի գյուղ։ Արևմուտքում Շելեխովի ուղղությամբ անցնում է Իրկուտսկի շրջանցումը։ Մինչև 2020 թվականը նախատեսվում է քաղաքի ներսում և դրանից դուրս օղակաձև ճանապարհներ ստեղծել։

Անգարայի միջոցով տրանսպորտային անցուղիները անցնում են ՀԷԿ-ով և երեք կամրջով՝ կենտրոնում Գլազովսկիով, որը կառուցվել է Մոսկվայի ճարտարապետ Ի. Ֆրանցուզայի նախագծի հիման վրա, ինչպես նաև՝ Ակադեմիչեսկիով և Իննոկենդևսկիով։ Երկաթուղային կամուրջը անցնում է Իրկուտ գետի միջով։ Կան մի քանի ստորգետնյա հետիոտնային անցումներ և երկու վերգետնյա տարածքներ։ 2008 թվականին արտասահմանյան ավտոմեքենաների մասնաբաժինը կազմել է բոլոր ավտոմեքենաների 66%-ը։ 2012 թվականին քաղաքում գրանցվել է 208000 ավտոմեքենա։ 2011 թվականին քաղաքի ճանապարհներին զոհվել է 78 մարդ։

Անգարայի հիդրոէլեկտրակայանի երկու կողմերում գետային տրանսպորտն է առանց կողպեքների։ Մարատի արվարձանի գետի նավահանգստից Արևելա-Սիբիրյան ծովային բեռնափոխադրող ընկերությունն իրականացնում է ուղևորափոխադրումներ Բայկալի ավազանի երկայնքով, ինչպես նաև ածուխի, փայտանյութի և շինանյութերի բեռնափոխադրումներ դեպի Մակարևա։

Քաղաքային

Իրկուտսկի տրամվայ

Իրկուտսկի տրոլեյբուս

Քաղաքի հասարակական տրանսպորտը ներկայացվում է «Իրկուտսկավտոտրանս» քաղաքային ձեռնարկությունների, 235 մասնավոր կրողների կողմից։ Քաղաքային ավտոբուսի պուրակը ունի 182 ավտոբուս, այդ թվում` 101 մեծ և 81 միջին հզորություն մեքենաներ։

Քաղաքում գործում են 98 քաղաքային ավտոբուսներ, 11 տրոլեյբուս և 7 տրամվայ։ 2009 թվականին ավտոբուսային գծերի վրա դուրս են եկել 1400 մասնավոր ավտոբուսներ և միկրոավտոբուսներ, որոնք տեղափոխում էին ուղևորների 49 տոկոսին, իսկ քաղաքային տրանսպորտը՝ 51 տոկոսին։

Տրամվայը հայտնվել է 1947 թվականին։ Ամեն օր 37 տրամվայները տեղաթոխում են 70000 ուղևորի։

Տրոլեյբուսը հայտնվել է 1970 թվականին։ 11 ուղիները միացնում են հեռավոր տարածքները կենտրոնի հետ, բացառությամբ՝ Լենինսկի շրջանի։ Ամեն օր գծի վրա դուրս է գալիս 55 տրոլեյբուս։ 2016 թվականի հունիսից սկսած, փորձարկման ռեժիմում, Իրկուտսկի մարզի Մոլոդյոժնի բնակավայրում, Իրկուտսկի արվարձաններից մեկում ինքնավար թռիչք է իրականացվել։

Սովորական տաքսի ծառայությունները տրամադրվում են ավելի քան 100 տաքսի ընկերությունների կողմից։ 2011 թվականի քաղաքային ուղևորափոխադրումների շարժակազմի վնասները հետևյալն էին. տրոլեյբուսներ՝ 12 տոկոս, ավտոբուսներ՝ 42 տոկոս, տրամվայներ՝ 86 տոկոս։

Միջքաղաքային

Իրկուտսկ-Ուղևորների երկաթուղային կայարան

Իրկուտսկը ՏրանսՍիբիրյան երկաթուղու հանգույցն է, Արևելյան Սիբիրի երկաթուղու կառավարման վայրը։ Քաղաքաում կա երկաթուղային 2 կայարան՝ Իրկուտսկ-Պասսաժիրսկի և Իրկուտսկ-Սորտիրովոչնի, որոնց վրա բոլոր ուղևորատար գնացքները դադարում են գործել։ Բեռնատար գնացքները գնում են մայրաքաղաքի կենտրոնական մաս։ Քաղաքում կան նաև այլ կայաններ, որոնցից են՝ Կայան, Ռազմական քաղաքը, Բատարեյնայան և 8 այլ միավոր։ Իրկուտսկ-Պասսաժիրսկի կայարանը ճարտարապետական հուշարձան է, որը վերակառուցվել է 1907 թվականին։ Օրվա ընթացքում կայարանով էլեկտրական գնացքներով անցնում է ավելի քան 8 հազար ուղևոր։ Կայարանից ուղարկվում են «Բայկալի կրուիս» և «Բայկալի էքսպրես» զբոսաշրջային գնացքները (մինչև 2012 թվական)։ Քաղաքային կապը իրականացվում է երկու ուղղություններով. Անգարսկով և Շելեխովսկիով։ Էլեկտրական գնացքները ևս օգտագործվում են որպես միջքաղաքային տրանսպորտ։ Մոտ ապագայում մինչև 2030 թվականը նախատեսվում է ստեղծել արագընթաց ուղևորափոխադրում Իրկուտսկի և Կրասնոյարսկի միջև։

Իրկուտսկ օդանավակայանը, որը գործում է 1925 թվականից (միջազգային կարգավիճան ունի 1954 թվականից), գտնվում է քաղաքի կենտրոնից 5 կմ հեռավորության վրա։ Կանոնավոր և չարտերային թռիչքներ են իրականացվում դեպի Ռուսաստանի, Եվրոպայի և Ասիայի բազմաթիվ քաղաքներ, ինչպես նաև թռիչքներ տարածաշրջանի հյուսիսային շրջաններ։ Ուղևորների հոսքը 2011 թվականին կազմել է 1.26 միլիոն մարդ։ Օդանավակայանում հիմնվում են տեղական ավիաընկերություններ. «ԻրԱէրո», որն իրականացնում է չվերթներ Ռուսաստանում և «Անգարա», որն իրականացնում է չվերթներ տարածաշրջանում և հարակից շրջաններում։ Լենինսկի շրջանում, Իրկուտսկ-2-ի փորձարկման տարածքը գործում է օդանավի գործարանի տարածքում։ Քաղաքից հյուսիս-արևելք, 24 կմ հեռավորության վրա գտնվող Իրկուտսկ-Նովա օդանավակայանի շինարարությունը անժամկետ հետաձգվել է` դաշնային ֆինանսավորման բացակայության և տարածք ընտրելու հետ կապված անհամապատասխանությունների պատճառով։ 1952-2006 թվականներին քաղաքում և նրա մոտ եղել է ավելի քան 20 ավիավթար, որոնց համար Իրկուտսկը ճանաչվել է «ընկնող ինքնաթիռների քաղաք»։ Խոշոր վթարների շարքում են An-124 բեռնատար ինքնաթիռի վթարը, որը տեղի է ունեցել 1997 թվականին և A-310 ուղևորատար ինքնաթիռը, որը 2006 թվականին վայրէջքի ժամանակ վթարի ենթարկվեց։

Համայնքային տնտեսություն

Ավտոճանապարհների ընթացիկ պահպանման համար քաղաքային կարգը իրականացվում է «Իրկուտսկավտոդոր» քաղաքային ձեռնարկության կողմից։ Տարեկան կազմում է մոտ 2.1 մլն մ³ կոշտ թափոն։ Կենցաղային թափոնների աղբավայրը ունի 47 հա տարածք, որը գտնվում է Ալեքսանդրովսկու 7-րդ կմ-ի վրա։ Կենցաղային թափոնների հեռացումը իրականացվում է ՄՈՒԸ «Սպեցավտոխոզյաիստվո», «Peter and Company», «Մաքուր քաղաք» և այլ ընկերությունների կողմից։ Քաղաքում գազի բաշխման համակարգը բացակայում է։ Քաղաքի աջ կողմով անցնում է Անգարսկի գազամուղը՝ «Իրկուտսկ» օդանավակայան։ Բազմաբնակարան շենքերի կառավարման ծառայությունների շուկայում կառավարող ընկերությունները զբաղեցնում են 79%, TSZ-ում՝ 18%: Իրկուտսկի կյանքում կարևոր տնտեսական դերակատարում ունի Անգարան, որը քաղաքին տալիս է ջուր, ջերմություն, էլեկտրականություն և միևնույն ժամանակ համարվում է կոյուղու մատակարար։

Էլեկտրա և ջերմամատակարարում

Էլեկտրաէներգիայի աղբյուրներն են Իրկուտսկի ՀԷԿ-ը և Նովո-Իրկուտսկի ՋԷԿ-ը։ Էլեկտրաէներգիա մատակարարվում է չորս 220 կՎ ենթակայաններից, քսային 110 կՎ ենթակայաններից և տասներկու 35 կՎ ենթակայաններից։ Էլեկտրաէներգիայի հիմնական մատակարարը «Իրկուտսկի էլեկտրաէներգիայի ընկերությունն» է։ Բնակչության սակագները մնում են համեմատաբար ցածր (2014 թվականի երկրորդ կեսին՝ 82 կոպեկ 1 կՎտ/ժ-ի դիմաց)։

Ջերմային էներգիայի մատակարարներն են՝ Նովո-Իրկուտսկի ՋԷԿ-ը, ավելի քան 100 կաթսաները, մոտ 40 էլեկտրական կաթսաները։ Ընդհանուր գործողությունների մեջ կան 475 կմ ջեռուցվող ցանցեր։ Էլեկտրաէներգիայի և ջերմային էներգիայի արտադրությունը կազմում է կոշտ վառելիքի մինչեւ 88% և մազութի 13 տոկոսը։ 2010 թվականի սկզբին ջերմային ցանցերի 30%-ը խոցելի վիճակում էր, շատ ցանցերի կյանքի տևել է 25-30 տարի։ Լենինսկի թաղամասում կան երեք ջեռուցման համակարգեր. Նովո-Լենինո կաթսայատունը, Իրկուտսկ-II և Ժիլկինո։ Մնացած թաղամասերը ջերմություն էին ստանում Իրկուտսկի ՋԷԿ-ից։ Ջեռուցման սեզոնը սկսվում է սեպտեմբերի 15-ից և տևում է 240 օր։

Ջրամատակարարում և ջրահեռացում

Իրկուտսկի ՀԷԿ

Քաղաքում կենտրոնացված ջրամատակարարում գոյություն ունի 1904 թվականից։ «Ջրամատակարարման և կոյուղու արտադրության կառավարումը» ընկերությունը ապահովում է բնակչությանը և ձեռնարկություններին խմելու ջրով, իրականացնում է ջրահեռացման և կեղտաջրերի մաքրման աշխատանքներ։ Ջրամատակարարման հիմնական աղբյուրը քաղաքի Իրկուտսկ ջրամբարն է, որը կատարվում է 2 հանգույցներով` «Էրշի» և «Շենք № 1»: Հիմնական ջուրը` Էրշովսկին, բացվել է 1971 թվականին։ Այն գտնվում է Էրշով գավառի տարածքում, հիդրոէլեկտրակայանից 2 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Հզորությունը 210 մ³/օր է։ Իրկուտսկի ՀԷԿ-ի պոմպի մարմնում տեղադրվել է 270 հազար մ³/օր հզորությամբ «Շենք № 1» հանգույցը։ Այն ջուր է մատակարարում Նովո-Իրկուտսկ ՋԷԿ-ին։ Ջրամատակարարման ցանցերի երկարությունը կազմում է 728 կմ, որից 50%-ը ամբողջությամբ մաշված է։ Վաճառքի ընդհանուր ծավալի 46%-ը յուրացվում է բնակչության կողմից, 34 %-ը էներգետիկ ընկերությունների, 12%-ը արդյունաբերական ձեռնարկությունների, իսկ 8%-ը՝ հանրային նշանակության կազմակերպությունների կողմից։ Բայկալի խմելու ջրին բնորոշ է ցածր կոշտությունն ու հանքայնացումը. գրեթե բացակայում է երկաթի, ցինկի և պղնձի քանակը։

Քաղաքում կենտրոնացված ջրահեռացում ստեղծվեց 1955 թվականին։ Կոյուղու համակարգը բաժանված է ձախ (288 հազար մ³/օր) և աջ ավազանների (223.5 հազար մ³/օր)։ Կոյուղու ցանցերի երկարությունը 714.8 հազար մետր է, որից 47%-ը ամբողջովին մաշվել է։ Քաղաքային կոյուղու քառորդ մասը դուրս է մղվում Անգարա առանց մաքրման։ Ջրմուղային ջրահեռացման համակարգը ապակենտրոնացված է, զարգացած է հիմնականում քաղաքի կենտրոնական մասում և Օկտյաբրսկի շրջանում ընդունում է աղբի քանակի 73 տոկոսը։ 2010 թվականին կոլեկտորների երկարությունը կազմում էր 62 կմ, կոլեկտորների 30%-ը գտնվում էր վթարային վիճակում։

Կրթություն

«Սպիտակ տուն»

Իրկուտսկում գործում է 112 նախադպրոցական հաստատություն. 77 ընդհանուր կրթական հաստատություններ, որոնցում սովորել են ավելի քան 59 հազար աշակերտներ։ Միջնակարգ մասնագիտացված կրթական հաստատությունները ներառում են բժշկական, գեղարվեստական, թատերական դպրոցներ. ագրարային, հիդրոօդերևությաբանական, ավիացիոն, երկրաբանական, ճարտարապետական և շինարարական, կինոյի և հեռուստաընկերության, տնտեսագիտական, ինժեներական, մշակութային, ֆիզիկական դաստիարակության, զբոսաշրջության և այլն։

Քաղաքը ունի վեց համալսարան, ինստիտուտ, ինչպես նաև տարբեր բուհերի բազմաթիվ մասնաճյուղեր։ Այնտեղ աշխատում են հարյուրավոր բժիշկներ և ավելի քան երկու հազար գիտական թեկնածուներ, 260 մասնագիտություններով սովորող ուսանողներ։ 2011 թվականին ուսանողների ընդհանուր թիվը հասել է 120 հազարի։ Գործում են Սիբիրի իրավունքի, տնտեսագիտության և կառավարման ակադեմիան, Ռուսաստանի ներքին գործերի նախարարության Արևելա-Սիբիրական ինստիտուտը, Բայկալի մարդասիրական ինստիտուտը, Էկոնոմիկայի և իրավունքի Արևելա-Սիբիրական ինստիտուտը, Իրկուտսկի միջազգային զբոսաշրջության ինստիտուտը։ Բացվել են քաղաքացիական ավիացիայի Մոսկվայի պետական տեխնիկական համալսարանի, Ռուսաստանի Դաշնության գլխավոր դատախազության ակադեմիայի, Ռուսաստանի պետական առևտրաարդյունաբերական համալսարանի, Սիբիրական սպառողական կոոպերատիվների համալսարանի, Ժամանակակից մարդասիրական ակադեմիայի, Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի ակադեմիայի, Ռուսական պետական համալսարանի, Տարածաշրջանային ֆինանսատնտեսական ինստիտուտի, Ռուսաստանի պետական ֆիզիկական կուլտուրայի, սպորտի, երիտասարդության և զբոսաշրջության պետական համալսարանի մասնաճյուղերը։

Համալսարաններ

• Իրկուտսկի պետական համալսարանը հիմնվել է 1918 թվականին։ Այն ներառում է 4 ուսումնական հաստատություններ և 9 ֆակուլտետ, միջազգային բիզնես դպրոց երկու ֆակուլտետով, 2 մասնաճյուղ։ Համալսարանի գիտական գործունեությունը ներկայացված է երեք գիտահետազոտական ինստիտուտներով, ինչպես նաև՝ աստղադիտարանով և Բուսաբանական այգով։ Համալսարանում գործում է 5 թանգարան։ Համալսարանում աշխատում է ավելի քան 800 ուսուցիչ, սովորում է 18 հազար ուսանող։
• Իրկուտսկի ազգային հետազոտական տեխնիկական համալսարանը հիմնվել է 1930 թվականին։ 1993 թվականին ստացել է համալսարանի կարգավիճակ։ Այն բաղկացած է 6 ուսումնական հաստատություններից, 8 ֆակուլտետներից և 1 մասնաճյուղից։ Կրթական հաստատությունում աշխատում է ավելի քան երեք հազար ուսուցիչ, սովորում է ավելի քան 30 հազար ուսանող։
• Իրկուտսկի պետական բժշկական համալսարանը ստեղծվել է 1919 թվականին։ Այն բաղկացած է 8 ֆակուլտետներից։ Համալսարանում աշխատում է 350 թեկնածու և 100 գիտական բժիշկ, սովորում է ավելի քան 4000 ուսանող։
• Բայկալի պետական համալսարանը հիմնվել է 1930 թվականին։ Այն բաղկացած է 1 ուսումնական հաստատությունից և 12 ֆակուլտետներից, ինչպես նաև՝ 4 մասնաճյուղից։
• Իրկուտսկի պետական տրանսպորտի համալսարանը հիմնադրվել է 1932 թվականին։ 1934 թվականից բացվեց Նովոսիբիրսկի երկաթուղային տրանսպորտի ինժեներների ինստիտուտի մասնաճյուղը։ Ներառում է 1 ինստիտուտ և 5 ֆակուլտետ, 11 մասնաճյուղ։
• Իրկուտսկի պետական ագրարային համալսարանը ստեղծվել է 1934 թվականին։ Այն բաղկացած է 4 ինստիտուտներից, 4 ֆակուլտետներից և ունի 1 մասնաճյուղ Չիտայում։

Գիտություն

Պատմության թանգարան

Գիտական գործունեությունը սկիզբ է դրվել 1851 թվականին Ռուսական աշխարհագրական ընկերության Սիբիրական բաժնի կողմից։ 1949 թվականին ձևավորվեղ ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի արևելա-սիբիրյան մասնաճյուղը։ Իրկուտսկի ակադեմիական գիտությունն իրենից ներկայացնում է 9 գիտահետազոտական ինստիտուտներ և Արևելա-սիբիրյան գիտական կենտրոնի 3 ստորաբաժանում։

Իրկուտսկի գիտական կենտրոն ՌԳԱ-ն Սիբիրի տարածքում երկրորդն է։ Այնտեղ աշխատում են ավելի քան 1000 հետազոտողներ, այդ թվում՝ 229 դոկտոր, 654 գիտության թեկնածու։ Ունի 9 համալսարան.՝ քիմիայի, աշխարհագրության, գեոքիմիայի, էներգետիկ համակարգերի, երկրի բաղադրության, համակարգերի դինամիկայի և կառավարման տեսության, լիմնոլոգիական, բույսերի ֆիզիոլոգիայի, ֆիզիկայի, ինչպես նաև՝ լազերային ֆիզիկայի ինստիտուտի մասնաճյուղ և Բայկալի թանգարանը։ Գիտական կենտրոնի ինստիտուտների մի ամբողջ խումբ զբաղվում է երկրագիտության բնագավառում հետազոտություններով, այդ թվում՝ Բայկալի ժայռային գոտու և Անգարայի ջրամբարների խնդիրներով։ Ինստիտուտի կենտրոններն ունեն տասնյակ կայաններ և սարքավորումներ Արևելյան Սայանայում և Սիբիրի այլ վայրերում։

Արևելյան Սիբիրյան գիտական կենտրոնը՝ Ռուսաստանի բժշկական գիտությունների ակադեմիայի Սիբիրյան մասնաճյուղը, միավորում է երեք գիտական կենտրոններ.՝ մարդու էկոլոգիան, ընտանեկան առողջության խնդիրները և մարդու վերարտադրությունը, վերականգնողական վիրահատությունը։ Իրկուտսկի հետազոտությունների ինստիտուտը մասնագիտանում է Սիբիրի և Հեռավոր Արևելքի տարածքում հատկապես վտանգավոր մանրէների և վիրուսային վարակների ոչնչացման մեջ։ Բայկալի հետազոտական կենտրոնը գիտական և կրթական գործունեություն է ծավալում Բայկալի էկոլոգիայի բնագավառում։

ԶԼՄ

Բացի քաղաքի բազմաթիվ դաշնային ռադիոկայաններից կա նաև FRESH ռադիոն, հաղորդվում է 106.4 FM հաճախականությամբ։ Այն հանդիսանում է «Avtos» մեդիա հոլդինգի, ինչպես նաեւ Radio MSM-ի մի մասը։

Հեռուստատեսությունը Իրկուտսկում հեռարձակվել է 1957 թվականի դեկտեմբերի 31-ից։ Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազդանշանների փոխանցումը տրամադրվում է RTRS-ի Irkutsk ORTPTS մասնաճյուղի կողմից։ Հեռուստաընկերությունների և ռադիոկայանների հեռարձակումն իրականացվում է անալոգային և թվային ձևաչափերով։ Քաղաքի հեռուստատեսային աշտարակը, որը գտնվում է պատմական կենտրոնի մոտ, 192 մետր բարձրությամբ մետաղական կառույց է։ Անալոգային հեռարձակման մեջ առկա են հետևյալ հեռուստաալիքները.՝ «Առաջին ալիք», «Ռոսիա 1», «Մատչ ԹիՎի», «ՆՏՎ», «Հինգերորդ ալիք», «Կուլտուրա», «Ռոսիա 24», «ՏՎ Ցենտր», «ՌԵՆ ՏՎ», «ՍՏՍ», «Դոմաշնի», «ՏՎ 3», «Զվեզդա», «ՏՆՏ», «ալիք Disney», «Չե», «Յու»։ Նաև հեռարձակվում է IPTV կաբելային և թվային հեռուստատեսությունը։

Մամուլ

Առաջին թերթը: Տպագրվել է 1857-1919 թվականներին:

Հասարակական-քաղաքական հրատարակությունները ներկայացված են Իրկուտսկի ամենահին թերթերից մեկում՝ «Արևելյան Սիբիրյան ճշմարտությունում», պաշտոնական «Իրկուտսկում» և «Շրջանայինում», «Բայկալի լուրեր» ընդդիմադիր թերթում։ Գործունյա հրատարակություններից են «Կապիտալիստ» ամսագիրը, «Գործ» և «Կոնկուրենտ» թերթերը։

Հրատարակվում են պատմական-տեղական «Իրկուտսկ երկիր», «Սիբիր» գրական, մանկական գրական-նկարչական «Սիբիրյաչոկ» ամսագրերը։ Հայտնի թերթներն են.՝ «Իրկուտսկի լրագրող», «Ստուպենկի», «Համար առաջին», «Կոպեյկա», «Ուրբաթ», «Կոպիլկա», «Շրջապատող ճշմարտություն», «Արևելյան ձևաչափ», «Իրկուտսկի առևտրային թերեշթ», «Իմ տարիները», «Իրկուտսկի գերմանական թերթ»։ Նեղ շրջանակներում գրող հրատարակություննրից առանձնանում են թերթեր «Սիբիրփան էներգետիկ», սպորտային «Մեր Սիբսկանան», «Մեքենաների քաղաք», ամսագիր «Ամբողջ ավտոմոբիլափին Իրկուտսկը»։

Տեղական ինքնակառավարման մարմինների իրավական ակտերը հրապարակվում են «Իրկուտսկ պաշտոնական» թերթում։ Տեղեկատվական գործակալություններից են «Սիբիրի լուրերը», «ԻրՍիթին», «Բայկալ Ինֆոն», «IrkutskMedia»ն, «Սիբիրի տեղեկատվական գործակալությունը»։ Հրապարակվում են նաև էլեկտրոնային հրատարակութուններ, որոնք ունեն նորությունների բովանդակություն. դրանցից է՝ «ГазетаИркутск.ру»ն։ Հրատարակչական խոշոր խմբերից են «Արևելա֊Սիբիրական ճշմարտությունը» և «Համար առաջինը»։

2004 թվականին Իրկուտոկում տեղի ունեցավ լրագրող Յանա Տրավինսկի սպանությունը։ 2010 թվականին անկախ մամուլի հասանելիության աստիճանով Իրկուտսկը 25֊րդ տեղում էր երկրի ամենախոշոր քաղաքների մեջ։ Քաղաքային իշխանությունները ակտիվորեն համագործակցում են լրատվամիջոցների հետ։ 2010 թվականին քաղաքի բյուջեի հաշվին կատարվել է 1979 հրատարակություն։ Այդ ամենի համար ծախսվել է 42,4 միլիոն ռուբլի։

Սոցիալական ոլորտ

Առողջապահություն

Հիվանդանոց համար 2

2011 թվականին Իրկուտսկում հաշվվում էր 60 առողջապահական հաստատություն, դրանցից 30֊ը՝ մունիցիպալիտետային։ Մահճակալների քանակը հիվանդանոցներում կազմում էր 11,6 հազար։ Գործում էր 8 հիվանդանոցային համալիրներ, 13 անկախ պոլիկլինիկաներ, 4 անկախ հիվանդանոցներ, քաղաքային պերինատոլոգիական կենտրոն։ Տարածաշրջանային կլինիկան կազմված է 13 վիրաբուժական, 8 թերապևտիկ գրասենյակներից։ Դրանք ունեն ավելի քան 500 բժիշկ։ Հաստատություններին շարքին են պատկանում տարածաշրջանային պերինատալ և արյունաբանական կենտրոններ։ Տարածաշրջանային մակարդակի մասնագիտացված գործակալություններից են՝ կլինիկական խորհրդատվություն և ախտորոշիչ կենտրոնը, աղետների բժշկության կենտրոնը, միջտարածաշրջանային այրվածքների կենտրոնը, Վերարտադրողական կենտրոնը, երեք հոգեբուժարանները, ուռուցքաբանական դիսպանսերը և այլն։

Հիվանդների քանակը քաղաքում վերջին տարիներին բավականին կայուն է։ Առավել տարածված են շնչառական համակարգի հիվանդությունները, ինչի պատճառը սուր վարակներն են և ոսկրամկանային հիվանդությունները։ Նկատվում է Սրտի իշեմիկ հիվանդությունների և ինսուլտի քանակի նվազում, 2 տիպի շաքարային դիաբետի տարածվածության բարձրացում, որով տառապում է քաղաքի բնակչության 2 տոկոսը։ Աշխատունակների հաշմանդամության հիմնական պատճառը համարվում է սրտանոթային համակարգի հիվանդությունը, ինչպես նաև օնկոլոգիական և ոսկրամկանային հիվանդությունները։

2014 թվականին մահվան հւմնական պատճառներն էին՝ սրտամկանային հիվանդությունները (47 %), քաղցկեղը (17 %), վնասվածքները (12 %), թեթև հիվանդությունները (6 %), վարակները (6 %), ստամոքսաաղիքային հիվանդությունները (6 %)։ Մահացածների մեկ երրորդը գտնվել են աշխատունակ տարիքում։

Սպորտ

Իրկուտսկում գործում է 384 սպորտային խմբակներ, որից 200֊ը՝ մունիցիպալիտետային։ Դրանց թվում կան 23 լողավազաններ, 14 լեռնադահուկային բազաներ, 154 հրապարակներ, 165 սպորտային մարզասրահներ, թեթև ատլետիկայի արենաներ, 7 մարզադաշտեր և 1 3000 հազար տեղանոց գլխավոր ֆուտբոլային մարզադաշտ։

Թիմային սպորտաձևերի շարքում Իրկուտսկում մեծ հետարքրություն է վայելում գնդակով հոկեյը։ «Բայկալ էներգիա» թիմը խաղում է Ռուսաստանի առաջնությունում։ «Ռեկորդ» կանանց ակումբը կազմում է ազգային հավաքականի բազուկը գնդակով հոկեյ մարզաձևում։ Այն մի քանի անգամ դարձել է Ռուսաստանի մրցանակակիր, համարվում է կանանց աշխարհի խմբային ակումբի գնդակով հոկեյի մրցանակակիրը։

«Բայկալ» ֆուտբոլային ակումբը ստեղծվել է 2009 թվականին։ Ակումբը փոխարինել է «Աստղ» ֆուտբոլային ակումբին, որը խաղացել է 1957֊2008 թվականներին։ 2012 թվականի փետրվարին Իրկուտսկում տեղի ունեցավ կանանց աշխարհի խմբային ակումբի գնդակով հոկեյի մրցաշարը։ 2014 թվականին անցկացվեց տղամարդկանց աշխարհի խմբային ակումբի գնդակով հոկեյի մրցաշարը։ 2017 թվականի փետրվարին Իրկուտկում անցկացվեց աղջիկների աշխարհի խմբային ակումբի գնդակով հոկեյի մրցաշարը (17 տարեկանից բարձր)։

Մշակույթը

Թանգարան «Անգարա»

Իրկուտսկում գործում է 107 մշակութային և արվեստի հաստատություններ, որոնցից 52֊ը՝ մունիցիպալիտետային։ Դրանց թվում են.՝ ֆիլհարմոնիկը, սիմֆոնիկ նվագախումբը, 4 հանրային թատրոնները, 4 հանրային թանգարանները, տարածաշրջանային կինոֆոնդը, 6 մունիցիպալիտետային արվեստի դպրոցները, 4 նկարչական դպրոցները, 4 երաժշտական դպրոցները։ Կենտրոնացված գրադարանային համակարգն ներառում է 32 գրադարաններ։ Գործում են Ռուսաստանի նկարիչների միության տեղական մասնաճյուղերը, Ռուսաստանի կոմպոզիտորների միությունը, Ռուսաստանի թատերական գործիչների միությունը, Իրկուտսկի լուսանկարչական միությունը, Ռուսաստանի կինեմատոգրաֆիստների միության Արևելասիբիրական մասնաճյուղը։ Կյանքի գրական կենտրոնը համարվում է գրականագետների տունը։ ԿԻնոթատրոններից են.՝: «Նկարչականը», «կինոյի տունը», «Բարգուզին», «Don Otello», «Աստղայինը», «КиноJam», «ԿինոՊարկ Կարամելը», «ԿԻնոկվարտալը»։

Ամենահին գրադարաններից մեկը պատմության թանգարանն է, որն ունի 90000 պատճեն։ Ամենահին գրքերը թվագրվում են 18֊րդ դարին։ Իրկուտսկի պետական համալսարանի գիտական գրադարանը ստեղծվել է 1918 թվականին։ Գլխավոր հատվածը գտնվում է Սպիտակ տանը։ Գրադարանի հիմնադրամն ունի մոտ 3 միլիոն հրատարակություն, այդ թվում՝ հազվադեպ հանդիպող գրքեր և ձեռագրեր։ Մոլչանովի անվան տարածաշրջանային պետական համընդհանուր գիտական գրադարանն ունի ավելի քան 1 միլիոն գիրք։ Կենտրոնացված գրադարանային համակարգը ներառում է 17 մեծերի և 10 երեխաների համար նախատեսված գրադարաններ։ Այն ունի մոտ 700000 գիրք։

Հաճախակի տեղի են ունենում «ԴԵկաբրիստական գիշերներ» պատմա֊մշակութային փառատոնը (1985 թվականից), «Ռուսաստանի փայլը» համառուսական փառատոնը (1994 թվականից), ժամանակակից դրամատուրգ Վամպիլովի անվան փառատոնը (1997 թվականից), «Աստղերը Բայկալում» փառատոնը (2004 թվականից), «Ջազը Բայկալում» փառատոնը (2006 թվականից), «Մարդը և բնությունը» Բայկալի միջազգային վավերագրական և ուսուցողական ֆիլմերի փառատոնըև այլն։ Գործում է կրկես, մանկական կենդանաբանական այգի, կենդանիների պատկերասրահ, մանկական երկաթուղի Կոննոմ կղզու վրա։

Թանգարաններ

Դեկաբրիստների թանգարան

• Իրկուտսկի տարածաշրջանային թանգարան - հիմնվել է 1782 թվականին որպես Ռուսական աշխարհագրական ընկերության Արևելասիբիրական բաժանմունք։ Թանգարանի հին շենքը այրվեց հրդեհի պատճառով 1879 թվականին գրադարանի և ցուցասրահի հետ։ Այսօր այն տեղադրված է ճարտարապետ Ռոզենի նածագծի հիման վրա 1891 թվականին կառուցված շենքում։ Թանգարանում աշխատել են գիտնականներ Դմիտրի Կլեմենցը, Նիկոոլայ Պրժևալսկին, Վլադիմիր Օբրուչևը։ Հնագիտական հավաքածուների թիվը հասնում է 300 հազարի։
• Իրկուտսկի տարածաշրջանային նկարչական թանգարան ֊ Այն իր գործունեությունը սկսել է Վլադիմիր Սուկաչյովի հավաքածուի հիման վրա։ Դա ձեռք է բերվել Սանկտ Պետերբուրգից և ժանագվել է Իրկուտսկին 1920 թվականին։ Առաջին նկարները պատկանել են Պետրոս Վերեշագինի, Հովհաննես Այվազովսկու, Իլյա Ռեպինի և այլ հայտնի նկարիչների գրիչներին։ 1928 թվականին հավաքածուում ընդգրկվեց Իվան Շիշկինի, Արխիպ Կուինջիի, Վասիլի Պոլենովի, Նիկոլայ Ռերիխի, Վալենտին Սերովի, Վլադիմիր Բորովիկովսկիի, Ֆյոդոր Ռոկոտովի գործերը։ Թանգարանում պահպանվում են «Ֆեբերժե» ընկերության հավաքածուն, Եվգենի Լանսերեի քանդակները, 19-րդ դարի ճենապակյա պատկերազարդերը։ 1995 թվականից թանգարանին տրվեց հիմնադրի անունը։
• Իրկուտսկի պատմության թանգարան ֊ հիմնվել է 1996 թվականին։ Թանգարանին կից գործում են պատվավոր քաղաքացիների, քաղաքական բռնությունների տուժածների ակումբներ։ Քաղաքի կենտրոնում բացվել է Ռոգալիայի անվան ցուցահանդեսի կենտրոն մասնաճյուղը։
• Իրկուտսկի դեկաբրիստների պատմական թանգարան ֊ տեղադրված է Տրուբեցկի և Վոլկոնսկի տներում։ Թանգարանն իրենից ներկայացնում է երկու հուշահամալիր, որոնք տեղադրված են հարևան փողոցներում։

Ափլ թանգարաններից են «Անգարա» նավ֊թանգարանը, Շելիխովի անվան թանգարանը, Սիբիրի կապի թանգարանը, Հաղթանակի թանգարանը, պատմության թանգարանը, Ռազմական թանգարանը և այլն։

Թատրոններ

Դրամատիկական թատրոն

• Իրկուտսկի ակադեմիական դրամատիկական թատրոն ֊ Առաջին խումբը Իրկուտսկում հայտնվել է 1851 թվականին։ Թատրոնի ներկայիս տարածքը կառուցվել է 1897 թվականին Սանկտ Պետերբուրգի ճարտարապետ Շրյոտերայի նախագծի հիման վրա։ Նոր շենքում կատարված առաջին բեմադրությունը դարձավ «Տեսուչը»։ Թատրոնի մոտ հիմնվեց նաև թանգարան։ 1921 թվականին գլխավոր հրապարակում բեմադրվեց Օխլոպկովի «Աշխատանքի եւ կապիտալի պայքարը»։ Հետագայում թատրոնն անվանակոչվեց նրա անունով։ Իրկուտսկի թատրոնում աշխատել են կինոռեժիսոր Գահդայը, դերասաններ Բրոնեվոյը, Սվետինը, Ստրիժենովը, Շելոխոնվը։
• Իրկուտսկի պատանի հանդիսատեսի տարածաշրջանային թատրոն ֊ հիմնվել է 1928 թվականին որպես աշխատավոր երիտասարդների թատտրոն։ 1937 թվականից դառնում է պատանի հանդիսատեսի թատրոն։ Թատրոնում աշխատել է դրամատուրգ Պավել Մալյարևսկին։ 1987 թվականից թատրոնը կրում է Ալեքսանդր Վամպիլովի անունը։

Ալեքսանդր Վամպիլովի հուշարձանը

• Իրկուտսկի տարածաշրջանային տիկնիկային թատրոն ֊ հիմնադրվել է 1935 թվականին աշխատավոր երիտասարդների թատրոնի հիման վրա։ Թատրոնի սկզբնական անունը եղել է «Արևելասիբիրական պետական տիկնիկային թատրոն»։ 1988 թվականին ստացել է Իրկուտսկի տիկնիկային թատրոն անվանումը։ Խաղացանկը ներառում է բեմադրություններ ինչպես փոքրերի, այնպես էլ մեծերի համար։
• Իրկուտսկի տարածաշրջանային երաժշտական թատրոն ֊ բացվել է 1941 թվականին որպես Իրկուտսկի երաժշտական կոմեդիայի թատրոն 1956 թվականին բեմադրվեցին մի շարք երաժշտական կոմեդիաներ։ 1989 թվականին թատրոնը ստացել է երաժշտական թատրոնի կարգավիճակ։ Թատրոնը բեմադրում է օպերաներ, բալետներ, մյուզիքլներ, ռոք֊օպերաներ և այլն։
• Իրկուտսկի տարածաշրջանային ազգային դրամայի թատրոն ֊ հիմնվել է 1977 թվականին որպես ազգային թատրոն֊ստուդիա։ 1987 թվականին արժանացավ պրոֆեսիոնալ տիտղոսին։ Թատրոնը վերածվեց ռուս ժողովրդական մշակույթի տաճարի. այստեղ անցկացվեցին բեմադրություններ «Սիբիրի նվաճումը», «Յակով Պոխաբովը», «Голубиная книга», «Ռուս բիլինաներ»։
• Ուխտավորների թատրոն ֊ թատրոնի պատմությունը գալիս է «Պիլիգրիմ» ռոք ակումբից, որը ստեղծվել է 1983 թվականին։ 1991 թվականից ստացավ պետական մշակութային ինստիտուտ կարգավիճակը.

Սիրողական թատրոններից են՝ «Դիալոգ», որը հիմվել է 1982 թվականին, «Բրավո», որը ստեղծվել է 2008 թվականին։

Իրկուտսում տեղի են ունեցել Ժյուլ Վեռնի «Միխայիլ Ստրոգով» վեպի գործողությունները։ Վեպում քաղաքը համեմատվում է «Չինաստանի, ամբողջ Կենտրոնական Ասիայի և Եվրոպայի առևտրով զբաղվող տարբեր ապրանքատեսակների հսկայական տաղավարի հետ»։ Իրկուտսկի մասին առաջին բանաստեղծությունը 19֊րդ դարում Օրլովի «Благоденственно живём»ն է։ Պատմական աշխատությունները Իրկուտսկին նվիրել են Դմիտրի Սերգեևը։

Քաղաքը հիշատակվել է դատապարտյալների հեղափոխական երգերում։ Քաղաքի պաշտոնական օրհներգը հանդիսանում է «Սիրելի Իրկուտսկ» երգը, որը գրվել է Մոսկվայի կոմպոզիտոր Թումանյան Ե․֊ի կողմից՝ բանաստեղծ Մարկ Սերգևի բանաստեղծության հիման վրա։

Մարկ Սերգեև

Плывут и плывут прибайкальские шири,
Саянские горы синеют вдали.
Нас встретит столица таёжной Сибири,
Любимый Иркутск, середина Земли.

1962 թ․

Իրկուտսկում անցկացվել են նկարչական ֆիլմեր «Երազներ Ռուսաստանի մասին», «Փետրվարյան գիշեր», «Լճի մոտ» (1969),«Արևային քամի», «Սիբիրի հակառակ կողմը», «Երկար ճանապարհ գագաթներով», «Դոն Օթելլո» և այլ ֆիլմերի նկարահանումները։

1730֊ական թվականներին քաղաքը նկարված է եղել գերմանացի նկարիչ Լյուսենիուսի, ավելի ուշ՝ Ռուդակովի և Կյուվիլիեի կտավներում։ Նկարիչ Դոբրովոլսկին 19֊րդ դարի վերջին քաղաքին նվիրել է «Անցում Անգարայով», «Անգարա լեռնաշղթան Իրկուտսկում» նկարները։

Կրոնը

Փրկիչ եկեղեցին (ձախից), «Հավերժ կրակ» հուշահամալիրը և կառավարության շենքը (աջից)

Իրկուտսկում գործում են 70 կրոնական կազմակերպություններ։ Ռուսական ուղղափառ եկեղեցին միավորում է 23 եկեղեցի և 4 մատուռ, որոնք մտնում են Իրկուտսկի մետրոպոլիտենի կազմի մեջ։ Գլխավոր տաճարը 1991 թվականից Նշան եկեղեցին է։ 1917 թվականին քաղաքում գործում էր 3 վանք․՝ Համբարձման, Աստվածածնի և Կնյազե Վլադիմիրյան վանքերը, որոնք բացվել են 1903 թվականին։ Կան 9 մատուռներ, 2 տաճարներ, 22 քաղաքային եկեղեցիներ, 22 ֊ կրթական հաստատություններ, բանտեր և անկելանոցներ, 6 զորամասեր։ Բացվել էին նաև ծխական դպրոցներ, 2 հոգևոր դպրոցներ և այլն։ Կար նաև հին հավատացյալների եկեղեցի, կաթոլիկ եկեղեցի, բողոքական եկեղեցի, մզկիթ և այլն։

Քաղաքում է գտնվում Ս․ Իոսիֆի կաթոլիկ տաճարը, որը ամենամեծ տարածք ունեցող կաթոլիկ տաճարն է աշխարհում։ Այն միավորում է Արևելյան Սիբիրի և Ռուսաստանի ծխական դպրոցները։ Հին կաթոլիկ եկեղեցին օգտագործվում է որպես օրգան դահլիճ Իրկուտսկի ֆիլհարմոնիկում։

Բողոքականներից են․՝ ավետարանականները, մկրտիչները, լյուտերանները, մարմոնները և Եհովայի վկաները։

Բացվել են նաև համայնքներ հրեաների և սեֆարդների համար։

Գործում են Իրկուտսկի տաճարն ու փոքր մզկիթը։

Բուդդայականությունը ներկայացված է 3 ուղղություններով․՝ Կագյու, Գէլուգ և Դզոչգեն։

Ճարտարապետություն

Իրկուտսկի նախագիծը, 1915 թվական

Իրկուտսկին հաջողվել է պահպանել իր պատմական և սկզբնական նախագծերը։ Նրա պատմական կենտրոնը պահպանվել է Իրկուտսկի Կրեմլում։ Նրա մնացորդները ապամոնտաժվել են 1790 թվականին։ Իրկուտսկի Փրկիչ եկեղեցին Աստվածածին եկեղեցու հետ ձևավորում է Իրկուտսկի հին ճարտարապետական անսամբլը։ Մեկ այլ տեսանելի անսամբլը տեղակայված է Անգարայի գետափին։

1760֊ական թվականներին նահանգապետ Կառլ Ֆրաուենդորֆին նշանակում են «քաղաքի բարելավման» գործի ղեկավար։ Քաղաքի զարգացման առաջին նախագիծը կազմվել է 1791 թվականին անհայտ հեղինակի կողմից և հաստատվել է Եկատերինա Երկրորդի կողմից 1792 թվականի օգոստոսի 4֊ին։ Պլանի իրագործումը սկսվել է միայն 1810֊ական թվականներից։ Լենինի փողոցից՝ բանտի տեղում, բացվել է Բայկալ տանող ճանապարհ։

Ռուսական ճարտարապետությունը ներկայացված է հին քարե կառույցների տեսքով։ Այն պահպանվում է Փրկիչ եկեղեցու մոտ, կառուցված է 1713 թվականին։ Այն միավորում է հին ռուսական և բարոկկո ոճերի տարրերը։ Ամենավառ օրինակը Սիբիրի բարոկկոն է։ Տրոյական եկեղեցին իր զանգով հիշեցնում է Փրկիչ և Աստվածածին եկեղեցիները։

• 
  Շատրվան, բացվել է քաղաքի 300-ամյակի առթիվ
• 
  Տրոյական եկեղեցի
• 
  Տուն համար 10
• 
  Ֆայնբերգի տունը

Միջազգային հարաբերություններ

Իրկուտսկը զարգացնում է իր հարաբերությունները հարևան երկրների հետ 1967 թվականից։ Խորհրդային ժամանակ քաղաք են եկել բազմաթիվ օտար պաշտոնյաներ, այդ թվում՝ Ֆիդել Կաստրոն, Իոսիպ Տիտոն, Ինդիրա Գանդին, Կիմ Իր Սենը, Նիկոլաե Չաուշեսկուն և այլն։ Իրկուտսկը գտնվում է եղբայրական հարաբերությունների մեջ Խեմնիցի հետ։ Այդ քաղաքի փողոցներից մեկը մինչև այսօր կոչվում է Իրկուտսկ (Irkutsker Strasse)։ Քաղաքում բացվել է Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարություն։ 2016 թվականին Իրկուտսկում բացվել է Մոնղոլիայի գիտությունների ակադեմիայի ներկայացուցչությունը։ 2000 թվականից Իրկուտսկում անցկացվել է Բայկալի միջազգային տնտեսական ֆորում։

Իրկուտսկի գործընկեր քաղաքներն են Յուջինը՝ ԱՄՆ֊ում (1988 թվականից), Պֆորցխայմը Գերմանիայում (1999 թվականից), Սիմֆերոպոլը (2008 թվականից), Կաննինը Կորեայի Հանրապետությունում (2009 թվականից), Լիտվայի մայրաքաղաք Վիլնյուսը (2010 թվականից)։ Գործընկեր տարածաշրջաններն են․ Ֆրանսիայի դեպարտամենտը Վերին Սավոյը 2001 թվականից, Շվեդիայի կոմունա Ստրյոմսունդը 2001 թվականից, Իտալիայի պրովինցիա Պորդենոնեն 2005 թվականից, Կարլովարյան մարզը Չեխիայում 2011 թվականից։

Քույր֊քաղաքներ

• Ճապոնիա Կանաձավա, Ճապոնիա, 1967 թվականից
• Չինաստան Շենյան, Չինաստան, 1992 թվականից
• Մոնղոլիա Ուլան Բատոր, Մոնղոլիա, 1998 թվականից
• ԱՄՆ Յուջին, ԱՄՆ, 1988 թվականից

Գրականություն

• «Иркутск». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Иркутск // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Колмаков Ю. П. Летопись города Иркутска, 1941—1991 гг. — Историко-краеведческое издание. — Иркутск: Земля Иркутская, 2010. — 720 с.
• Дамешек Л. М. и др. Иркутск в панораме веков: очерки истории города / Под ред. Л. М. Дамешек. — И.: Восточно-Сибирская издательская компания, 2002. — 512 с. — ISBN 5-7424-0816-1
• Гаращенко А. Н. Иркутск: события, люди, памятники. — Сборник статей. — Иркутск: Оттиск, 2006. — ISBN 5-93219-131-7
• Дулов А. В. Исторические памятники древнейшей части Иркутска. — Историко-краеведческое издание. — Иркутск: Восточно-Сиб. издат., 1983.
• Пономарёва Н. С. Мемориальные доски и памятники, памятные знаки, скульптуры и образцы техники г. Иркутска. — Аннотированный каталог. — Иркутск: Оттиск, 2008. — 192 с. — ISBN 978-5-93219-195-8
• Басина Л. и др. Иркутск деревянный. — Альбом-путеводитель. — Иркутск: Земля Иркутская, 2010. — 160 с.

Արտաքին հղումներ

• Լուրեր Իրկուտսկի մասին
• Իրկուտսկ
• Իրկուտսկ
• Իրկուտսկի փողոցների քարտեզ
• վավերագրական ֆիլմ «Իրկուտսկ» (նկարահանվել է 1970֊ական թվականներին)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իրկուտսկ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 463)։