Թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր
Թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր, տարբեր միներալային կազմով գոյացումներ, որոնց բնորոշ են պայծառ փայլը, գունագեղությունը, թափանցիկությունը (երբեմն՝ անթափանց), կարծրությունը, լուսաբեկող ու երեսակվող հատկությունները։
Հստակ, պայծառ փայլը պայմանավորված է բեկման բարձր ցուցիչով, իսկ ճառագայթաարտացոլումը՝ բազմանիստ կողավորմամբ։ Հանքավայրերը ծագումնաբանորեն կապված են մագնեզիումով ու երկաթով հարուստ խորքային մագմայի (ալմաստ, քրիզոլիտ, լաբրադորիտ և այլն) և գրանիտային պեգմատիտների (ծովակն, տոպազ, զմրուխտ, ամազոնիտ և այլն) բյուրեղացման հետ։ Առաջանում են հանքային ջրերից (արևակն, լեռնային բյուրեղապակի, փիրուզ, ագաթ և այլն), ինչպես նաև փոխակերպային հանքավայրերում (ռուբին, սապֆիր, լազուրիտ, նռնաքար և այլն)։ Թանկարժեք քար (անվանում են նաև գոհար, շքեղ գոհար, գանձ, թանկարժեք կամ կիսաթանկարժեք քար)հանքային բյուրեղի մի կտոր է,որը կտրված և հղկված տեսքով օգտագործվում է զարդեր կամ այլ զարդարանքներ պատրաստելու համար[1][2][3]։ Այնուամենայնիվ, որոշ քարեր (ինչպես օրինակ՝ կապույտ քար և ծիածանաքար) և երբեմն օրգանական նյութեր, որոնք միներալներ չեն (օրինակ՝ սաթ, խեժածուխ և մարգարիտ) նույնպես օգտագործվում են զարդերի պարաստման համար, ուստի հաճախ համարվում են նաև թանկարժեք քարեր։ Թանկարժեք քարերի մեծ մասը կոշտ են, բայց որոշ փափուկ օգտակար հանածոներ օգտագործվում են զարդեր պատրաստելու մեջ՝ իրենց փայլի կամ գեղագիտական արժեք ունեցող այլ ֆիզիկական հատկությունների շնորհիվ։ Հազվադեպությունը ևս մեկ հատկություն է, որը արժեք է տալիս գոհարին։
Առանձնահատկություններ և դասակարգում խմբագրել
Արևմուտքում ավանդական դասակարգումը, որը սկիզբ է առել հին Հունաստանից, սկսվում է թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի տարբերակումից. նման տարբերակումներ են արվում նաև այլ մշակույթներում։ Ներկայումս, որպես թանկարժեք քար օգտագործում են սուտակը, շափյուղան և զմրուխտը, մնացած բոլորը համարվում են կիսաթանկարժեք[4]։ Այս տարբերակումն արտացոլում է թանկարժեք քարերի հազվադեպությունը հին ժամանակներում, ինչպես նաև որակը, մնացած բոլորը կիսաթափանցիկ են նրբերանգ, ամենաջինջ ձևով, բացի անգույն ադամանդից, որը շատ կոշտ է, 8-ից 10 մասշտաբով՝ Մոոսիի սանդղակով։ Այլ քարերը դասակարգվում են ըստ իրենց գույնի, կիսաթափանցիկության և կարծրության։ Ավանդական տարբերակումն անպայմանորեն չի արտացոլում ժամանակակից արժեքները, օրինակ, չնայած նռնաքարերը համեմատաբար էժան են, «ցավորիտ» կոչվող կանաչ նռնակը կարող է շատ ավելի արժեքավոր լինել, քան միջին որակի զմրուխտը[5]։ Արվեստի պատմության և հնագիտության մեջ օգտագործված կիսաթանկարժեք թանկարժեք քարերի մեկ այլ ոչ գիտական տերմին է կարծրաքարերը։ «Թանկարժեք» և «կիսաթանկարժեք» տերմինների օգտագործումը առևտրային համատեքստում թերևս ապակողմնորոշիչ է, քանի որ դա ենթադրում է, որ որոշ քարեր իրենց բնույթով ավելի արժեքավոր են, քան մյուսները, ինչը միշտ չէ, որ այդպես է։
Ներկայումս թանկարժեք քարերը նույնականացնում են գեմոլոգները,ովքեր նկարագրում են գոհարները և դրանց առանձնահատկությունները՝ օգտագործելով գեմոլոգիայի ոլորտի հետ կապված տեխնիկական տերմինաբանություն։ Թանկարժեք քարերի նույնականացման համար առաջին առանձնահատկությունը, որը օգտագործում է գեմոլոգը, դրա քիմիական բաղադրությունն է։ Օրինակ՝ ադամանդները պատրաստված են ածխածնից (C) և ալյումինի օքսիդի սուտակներից (Al
2O
3): Շատ գոհարներ, որոնք նաև բյուրեղներ են՝ դասակարգվում են ըստ իրենց բյուրեղային համակարգի, ինչպիսիք են խորանարդը, եռանկյունը կամ մոնոկլինիկան։ Օգտագործված մեկ այլ տերմին է բյուրեղի արտաքին տեսքը, այն ձևը որով սովորաբար հանդիպում է թանկագին գոհարը։ Օրինակ՝ ադամանդները, որոնք ունեն խորանարդ բյուրեղային համակարգ, հաճախ հանդիպում են որպես օկտաէդր։
Թանկարժեք քարերը դասակարգվում են տարբեր խմբերով, տեսակներով և բազմազանությամբ[6]։ Օրինակ՝ սուտակը կորունդի կարմիր տեսակներից է, մինչդեռ կորունդի ցանկացած այլ գույն համարվում է շափյուղա։ Այլ օրինակներ են զմրուխտը (կանաչ), ծովակն (կապույտ), կարմիր բերիլ (կարմիր), գոշենիտ (անգույն), հելիոդոր (դեղին) և մորգանիտ (վարդագույն), որոնք բերիլ հանքանյութի տեսակներ են։
Թանկագին գոհարները բնութագրվում են բեկման ինդեքսով, դիսպերսիայով, տեսակարար կշռով, կարծրությամբ, ճեղքով, մասերի բաժանմամբ և փայլով։ Նրանք կարող են ցուցադրել պլեոքրոիզմ կամ կրկնակի անդրադարձում։ Նրանք կարող են ունենալ լուսարձակում և յուրահատուկ կլանման սպեկտր։
Քարի մեջ եղած նյութը կամ թերությունները կարող են լինել որպես ներառումներ։
Թանկարժեք քարերը կարող են դասակարգվել նաև ըստ «ջրի» (այսինքն՝ ըստ որակի)։ Սա որակի ճանաչումն է թանկագին գոհարների փայլի, թափանցիկության կամ «փայլի» միջոցով[7]։ «Ամենաշատ» թափանցիկություն ունեցող թանկարժեք քարերը համարվում են «առաջին ջուր» (այսինքն՝ ամենաբարձ որակ), իսկ «երկրորդ» կամ «երրորդ ջուր» թանկարժեք քարերը համարվում են պակաս թափանցիկ[8]։
Արժեք խմբագրել
Թանկարժեք գոհարները գնահատման համընդհանուր համակարգ չունեն։ Ադամանդները գնահատվում են 1950-ականների սկզբին Ամերիկայի Գեմոլոգիական ինստիտուտի (ԱԳԻ) կողմից մշակված համակարգի միջոցով։ Պատմականորեն բոլոր թանկարժեք քարերը գնահատվել են անզեն աչքով։ ԱԳԻ-ի համակարգը ներառում էր մի մեծ նորամուծություն՝ 10x խոշորացման ներդրումը, որպես հստակության գնահատման ստանդարտ։ Այլ թանկարժեք քարերը դեռ գնահատվում են անզեն աչքով (ենթադրելով 20/20 տեսողություն)[9]։
Ներկայացվել է մնեմոնիկ սարք՝ «չորս Cs» (գույն, կտրվածք, հստակություն և կերատներ), որը կօգնի նկարագրել ադամանդի գնահատման համար օգտագործվող գործոնները[10]։ Ձևափոխության միջոցով այս կատեգորիաները կարող են օգտակար լինել բոլոր թանկարժեք քարերի դասակարգումը հասկանալու համար։ Չորս չափանիշները կրում են տարբեր կշիռներ՝ կախված նրանից, թե դրանք կիրառվում են գունավոր թանկարժեք քարերի վրա, թե անգույն ադամանդների վրա։ Ադամանդների մեջ հղկումը արժեքի հիմնական որոշիչն է, որին հաջորդում է պարզությունն ու գույնը։ Կատարյալ հղկված ադամանդը կշողշողա՝ ցրելով լույսը ծիածանի իր բաղադրիչ գույների մեջ (ցրել), մանրացնելով այն պայծառ փոքր կտորների (առկայծում) և հասցնելով աչքին (փայլ)։ Իր կոպիտ բյուրեղային տեսքով, ադամանդը սրանցից ոչ մեկը չի վերածվի. դա պահանջում է պատշաճ վերամշակում, և դա կոչվում է «հղկում»։ Գունավոր թանկարժեք քարերում, ներառյալ գունավոր ադամանդները, այդ գույնի մաքրությունն ու գեղեցկությունը որակի հիմնական որոշիչներն են։
Գունավոր քարը արժեքավոր դարձնող նյութական առանձնահատկություններն են՝ գույն, ավելի քիչ պարզություն (զմրուխտները միշտ կունենան մի շարք ներառումներ), հղկում, քարի ներսում անսովոր օպտիկական երևույթներ, ինչպիսիք են գույների գոտիավորումը (գույնի անհավասար բաշխում գոհարի ներսում) և աստերիզմը (աստղային էֆեկտներ)։ Օրինակ՝ Հին հույները, մեծապես գնահատում էին աստերիայի թանկարժեք քարերը, որոնք նրանք համարում էին ամենակարող սիրային թալիսմաններ և ենթադրվում էր, որ Հեղինե Չքնաղը կրել է աստղային կորունդ[11]։
Բացի ադամանդից, թանկարժեք են համարվում սուտակը, շափյուղան, զմրուխտը, մարգարիտը (խստորեն ասած ՝ ոչ թանկագին քար), և ծիածանաքարը[12]։ Բրազիլիայում 19-րդ դարում մինչև մեծ քանակությամբ ամեթիստի հայտնաբերումը, հին Հունաստանում ամեթիստը համարվում էր նաև «թանկարժեք քար»։ Նույնիսկ անցյալ դարում որոշ քարեր, իչպիսիք են՝ ծովակնը, պերիդոտը, կատվի աչքը (ցիմոֆան) հայտնի էին և հետեւաբար համարվում էին թանկ։
Այսօր թանկարժեք քարերի վաճառքն այլևս նման տարբերակում չի դնում[13]։ Բազմաթիվ թանկարժեք քարեր օգտագործվում են նույնիսկ ամենաթանկ զարդերի մեջ՝ կախված դիզայների ապրանքանիշից, նորաձևության միտումներից, շուկայի պահանջարկից, վերամշակումներից և այլնից։ Այնուամենայնիվ, ադամանդները, սուտակները, շափյուղաները և զմրուխտները դեռ ունեն համբավ, որը գերազանցում է այլ թանկարժեք քարերի հեղինակությանը[14]։
Թանկարժեք քարերի գինն ու արժեքը կախված է քարի որակի գործոններից և բնութագրերից։ Այս բնութագրերը ներառում են մաքրությունը, հազվադեպությունը, թերությունների բացակայությունը, քարի գեղեցկությունը, ինչպես նաև այդպիսի քարերի պահանջարկը։ Կան ինչպես գունավոր թանկարժեք քարերի, այնպես էլ ադամանդի գնագոյացման վրա ազդող տարբեր գործոններ։ Գունավոր քարի գները որոշվում են շուկայի առաջարկով և պահանջարկով, բայց ադամանդներն ավելի բարդ են։ Ադամանդի արժեքը կարող է փոխվել՝ հիմնվելով գտնվելու վայրի, ժամանակի և ադամանդի վաճառողների գնահատումների վրա[15]։
Էներգետիկ բժշկության աջակիցները գնահատում են թանկարժեք քարերը նաև՝ ելնելով դրանց ենթադրյալ բուժիչ հատկություններից[16]։
Գնահատում խմբագրել
Գոյություն ունեն մի շարք լաբորատորիաներ, որոնք գնահատում և հաշվետվություն են ներկայացնում թանկարժեք քարերի մասին[13] :
- Ամերիկայի գեոլոգիական ինստիտուտը (ԱԳԻ)՝ կրթական ծառայությունների և ադամանդի գնահատման հիմնական զեկուցողներ
- Գեմոլոգիական միջազգային ինստիտուտ (ԳՄԻ), ադամանդների, զարդերի և գունավոր քարերի դասակարգման և գնահատման անկախ լաբորատորիա
- «Hoge Raad Voor Diamant», Բելգիայի Գերագույն ադամանդի խորհուրդը Եվրոպայի ամենահին լաբորատորիաներից մեկն է. նրա հիմնական շահագրգիռ կողմը «Antwerp World Diamond Centre»-ն է
- «American Gem Society»-ը այնքան լայնորեն ճանաչված և հին չէ, որքան Ամերիկայի գեոլոգիական ինստիտուտը
- Ամերիկյան ոսկեգործության առևտրի լաբորատորիա, որը կապված է ոսկեգործների և գունավոր գոհարների վաճառքի առևտրային կազմակերպության՝ Ամերիկյան ոսկեգործության առևտրի միության «(AGTA)» հետ, առևտրային կազմակերպություն գունազարդ քարերի ականագործների և առևտրականների
- Քրիստոֆեր Փ. Սմիթին պատկանող Ամերիկյան գեմոլոգիական լաբորատորիաներ
- Եվրոպական գեմոլոգիական լաբորատորիա «(EGL)», հիմնադրվել է 1974 թվականին Բելգիայում Գի Մարգելի կողմից
- «Gemmological Association of All Japan (GAAJ-ZENHOKYO)»,գտնվում է Ճապոնիայում ,զբաղվում է գեմոլոգիական հետազոտություններով
- «The Gem and Jewelry Institute of Thailand (Public Organization) or GIT» Թաիլանդի գեմոլոգիական հետազոտությունների և գոհարների թեստավորման ազգային ինստիտուտ, Բանգկոկում[17]
- Հարավային Աֆրիկայի գեմոլոգիայի ինստիտուտ Աֆրիկայում գտնվող պրեմիում դասի գոհարների լաբորատորիա
- Գեոլոգիական գիտությունների ասիական ինստիտուտ «(AIGS)», հարավ-արևելյան Ասիայի ամենահին գեմոլոգիական ինստիտուտը, որը զբաղվում է գեմոլոգիայի ուսուցմամբ և գոհարների փորձարկումներով։
- Հենրի Հոննին հիմնադրել է Շվեյցարիայի գեմոլոգիական ինստիտուտը «(SSEF)», որը կենտրոնացած է գունավոր թանկարժեք քարերի և բնական մարգարիտների նույնականացման վրա
- «Gübelin Gem Lab», շվեյցարական ավանդական լաբորատորիա, որը հիմնադրել է Էդուարդ Գյուբելը
- «VINAGEMS»-ի թանկարժեք քարերի և ոսկու հետազոտությունների ինստիտուտ (Վիետնամ), որը հիմնադրել է դոկտոր Վան Լոնգ Փամը
Յուրաքանչյուր լաբորատորիա ունի թանկարժեք քարերի գնահատման իր մեթոդաբանությունը։ Մի լաբորատորիայում քարը կարող է կոչվել «վարդագույն», իսկ մյուսում՝ «պադպարադշա»։ Մի լաբորատորիա կարող է եզրակացնել, որ քարը չի մշակվում, մինչդեռ մեկ այլ լաբորատորիա կարող է եզրակացնել, որ այն ջերմամշակվում է[13]։ Նման տարբերությունները նվազագույնի հասցնելու համար ամենահարգված լաբորատորիաներից յոթը՝ «AGTA-GTL» (Նյու Յորք), «CISGEM» (Միլանո), «GAAJ-ZENHOKYO» (Տոկիո), «GIA» (Կարլսբադ), «GIT» (Բանգկոկ), «Gübelin» (Լյուցեռն) և «SSEF» (Բազել) ), ստեղծել են լաբորատոր ձեռնարկի ներդաշնակեցման կոմիտե (LMHC)՝ ձևակերպումների հաշվետվությունների ստանդարտացման, որոշակի վերլուծական մեթոդների խթանման և արդյունքների մեկնաբանման համար։ Երբեմն դժվար է լինում տարբերակել ծագտման երկիրը, անընդհատ նոր տեղանքի աղբյուրների բացահայտման պատճառով։ Այսպիսով, տարբերակել «ծագման երկիրը» ավելի դժվար է, քան տարբերակել թանկագին գոհարի տարբեր ասպեկտներ (օրինակ՝ հղկումը, պարզությունը և այլն)[18]։
Թանկագին գոհարների վաճառողները տեղյակ են գոհարների լաբորատորիաների տարբերություններից և կօգտագործի անհահամձայնությունները՝ հնարավոր լավագույն վկայական ստանալու համար[13]։
Հղկում և փայլեցում խմբագրել
Մի քանի թանկարժեք քարեր օգտագործվում են, որպես գոհարներ բյուրեղյա կամ այլ ձևերով, որոնցում դրանք գոյություն ունեն են։ Այնուամենայնիվ, դրանց մեծ մասը կտրված և հղկված են, որպես զարդեր օգտագործելու համար։ Երկու հիմնական դասակարգումները դրանք քարերն են, որոնք հղված են որպես հարթ, գմբեթավոր քարեր,որոնց անվանում են կաբոխոններ, և քարերը, որոնք վերամշակվում են հղկող մեքենայով ճշգրիտ անկյան տակ կանոնավոր ընդմիջումներով փոքր հարթ պատուհանների փայլեցմամբ, որոնք կոչվում են երեսակներ։
Թափանցիկ և կիսաթափանցիկ քարերը, ինչպես օրինակ՝ ծիածանաքարը, փիրուզը, վարիցիտ և այլն, սովորաբար հղկվում են որպես կաբոխոններ։ Այս թանկարժեք քարերը նախատեսված են ցուցադրել քարի գույնը կամ մակերեսային հատկությունները, ինչպիսիք են ծիածանաքարը և աստղային շափյուղանները։ Հղկող պտույտները և փայլեցնող նյութերը օգտագործվում են հղկելու, ձևավորելու և փայլեցնելու հարթ գմբեթավոր քարերը[19]։
Թափանցիկ թանկարժեք քարերը սովորաբար երեսպատված են՝ մեթոդ, որը լավագույնս ցույց է տալիս քարի ներքին հարդարանքի օպտիկական հատկությունները՝ առավելագույնի հասցնելով արտացոլված լույսը, որը դիտողի կողմից ընկալվում է որպես փայլ։ Կան շատ հաճախ օգտագործվող ձևեր, բազմանիստ քարերիհամար։ Եզրերը պետք է կտրվեն ճիշտ անկյան տակ, ինչը կախված է գոհարի օպտիկական հատկություններից։ Եթե անկյունները չափազանց կտրուկ են կամ չափազանց մակերեսային, լույսը կանցնի միջով և չի արտացոլվի դիտողին։ Հղկող մեքենան օգտագործվում է, պահելու քարը հարթ մասում, փայլեցնելու և հղկելու համար հարթ նիստերը[19]։
Գույներ խմբագրել
Ցանկացած նյութի գույնը որոշվում է լույսի բնույթով։ Ցերեկային լույսը, որը հաճախ անվանում են սպիտակ լույս, սպեկտրի բոլոր գույների համադրությունն է։ Երբ լույսը ընկնում է նյութին լույսի, նրա մեծ մասը կլանվում է, մինչդեռ արտացոլվում է որոշակի հաճախության կամ ալիքի ավելի փոքր քանակ։ Արտացոլված մասը հասնում է աչքին՝ որպես ընկալվող գույն։ Սուտակը թվում է կարմիր, որովհետև այն կլանում է սպիտակ լույսի բոլոր մյուս գույները՝ միաժամանակ արտացոլելով կարմիրը։ Նյութը, որը հիմնականում նույնն է, կարող է ունենալ տարբեր գույներ։ Օրինակ՝ ռուբին և շափյուղան ունեն նույն առաջնային քիմիական կազմը (երկուսն էլ կորունդ են), բայց խառնուրդների պատճառով տարբեր գույներ են ցուցադրում։ Նույնիսկ նույն անունով թանկարժեք քարերը կարող են լինել տարբեր գույների. շափյուղաները ունեն կապույտի և վարդագույնի տարբեր երանգներ, իսկ «շքեղ շափյուղաները» ցույց են տալիս մի շարք այլ գույներ՝ դեղինից մինչև նարնջագույն-վարդագույն, վերջինս կոչվում է «padparadscha sapphire»[20]։
Գույնի այս տարբերությունը հիմնված է քարի ատոմային կառուցվածքի վրա։ Չնայած տարբեր քարերը պաշտոնապես ունեն նույն քիմիական կազմը և կառուցվածքը, բայց դրանք բոլորովին նույնը չեն։ Ժամանակ առ ժամանակ ատոմը փոխարինվում է բոլորովին այլ ատոմով, երբեմն միլիոնից ընդամենը մեկ ատոմ։ Այս, այսպես կոչված, խառնուրդը բավարար է որոշ գույներ կլանելու և այլ գույներ բնական թողնելու համար։ Օրինակ՝ բերիլը, որն իր մաքուր հանքային տեսքով անգույն է, զմրուխտ է դառնում քրոմի խառնուրդներով։ Եթե քրոմի փոխարեն ավելացվի մանգան, բերիլը կդառնա վարդագույն մորգանիտ։ Երկաթով այն դառնում է ծովակն։
Որոշ վերամշակված թանկարժեք քարեր օգտագործում են այն փաստը, որ այդ խառնուրդները կարող են «աղավաղվել»՝ դրանով փոխելով քարի գույնը[6]։
Վերամշակում խմբագրել
Թանկարժեք քարերը հաճախ մշակվում են քարի գույնը կամ պարզությունը բարձրացնելու նպատակով։ Կախված վերամշակման տեսակից և աստիճանից՝ դրանք կարող են ազդել քարի արժեքի վրա։ Որոշ վերամշակումներ լայնորեն օգտագործվում են, որովհետև ստացված թանկագին գոհարը կայուն է, մինչդեռ մյուսները առավել հաճախ չեն ընդունվում, քանի որ գոհարի գույնն անկայուն է և կարող է վերադառնալ սկզբնական երանգին։
Ջերմություն խմբագրել
Ջերմությունը կարող է կամ բարելավել կամ փչացնել թանկարժեք քարերի գույնը կամ պարզությունը։ Ջերմամշակման գործընթացը դարեր շարունակ հայտնի է եղել հանքագործներին և հղկողներին և քարի շատ տեսակների մոտ ջերմամշակումը սովորական պրակտիկա է։ Ցիտրինի մեծ մասն արտադրվում է ամեթիստի տաքացման միջոցով, իսկ ուժեղ գրադիենտով մասնակի տաքացումը տալիս է «ամեթրին»՝ քար, մաս ամեթիստի և ցիտրին։ Ծովակնը հաճախ տաքացնում են դեղին երանգները հեռացնելու կամ կանաչը ավելի ցանկալի կապույտի վերափոխելու կամ կապույտը մուգ կապույտի փոխելու համար[21]։
Գրեթե ամբողջ տանզանիտը տաքացվում է ցածր ջերմաստիճանում՝ շագանակագույն երանգը վերացնելու և կապույտ / մանուշակագույն առավել ցանկալի գույն հաղորդելու համար[22]։ Շափյուղայի և ռուբինի մի զգալի մասը մշակվում է տարբեր ջերմային պայմաններում՝ գույնը և պարզությունը բարելավելու համար։
Ադամանդե զարդերը տաքացնելիս (նորոգման համար) ադամանդը պետք է պաշտպանված լինի բորաթթվով, հակառակ դեպքում ադամանդը (որը մաքուր ածխածին է) կարող է այրվել մակերևույթը կամ նույնիսկ ամբողջությամբ այրվել։ Երբ շափյուղա կամ սուտակ պարունակող զարդերը տաքացվում են, այդ քարերը չպետք է պատված լինեն բորաթթվով (որը կարող է փարագրել մակերեսի վրա) կամ որևէ այլ նյութով։ Անհրաժեշտ չէ դրանք պաշտպանել այրվելուց, ինչպես ադամանդը (չնայած քարերը պետք է պաշտպանված լինեն ջերմային ճնշման ճեղքվածքներից՝ զարդերից մի կտոր ջրի մեջ ընկղմելով մետաղական մասերը տաքացնելիս)։
Յուղում խմբագրել
Բնական ճաքեր պարունակող զմրուխտները երբեմն լցվում են մոմով կամ յուղով՝ դրանք քողարկելու համար։ Այս մոմը կամ յուղը գրեթե գունավորված է, ինչի միջոցով զմրուխտը ստանում ավելի լավ գույն, ինչպես նաև պարզություն։ Փիրուզին նույնպես սովորաբար վերաբերվում են նման ձևով։
Ճեղքվածքների լրացում խմբագրել
Ճեղքերի լրացումը օգտագործվել է մի շարք թանկարժեք քարերի հետ, ինչպիսիք են ադամանդները, զմրուխտները և շափյուղաները։ 2006 թվականին «ապակե սուտակը» լայն տարածում գտան։ Ավելի քան 10 կարատ (2 գ) քաշ ունեցող ռուբինները մեծ ճաքերով լցվել են կապարի ապակիով, ինչը զգալիորեն բարելավում է արտաքին տեսքը (մասնավորապես՝ ավելի մեծ սուտակների)։ Այս վերամշակումները բավականին հեշտ է հայտնաբերել։
Սինթետիկ և արհեստական թանկարժեք քարեր խմբագրել
Սինթետիկ թանկարժեք քարերը տարբերվում են կեղծված կամ արհեստական թանկարժեք գոհարներից։
Սինթետիկ գոհարները ֆիզիկապես, օպտիկական և քիմիապես նույնական են բնական քարին, բայց ստեղծվում են լաբորատորիայում[23]։ Իմիտացիոն կամ մոդելավորված քարերը քիմիապես տարբերվում են բնական քարից, բայց կարող են շատ նման լինել, այն կարող է ավելի հեշտությամբ արտադրվել սինթետիկ թանկարժեք քարերց մեկ այլ հանքանյութիերից(շպինել), ապակուց, պլաստմասից, խեժերից կամ այլ միացություններից։ Արհեստական կամ իմիտացիոն քարերի օրինակներից են խորանարդ ցիրկոնիան, որը բաղկացած է ցիրկոնիումի օքսիդից, սինթետիկ մոասանիտից և չներկված սինթետիկ կորունդից կամ շպինելներից, նրանք բոլորը ադամանդների նմանօրինակներն են։ Կեղծ օրինակները ընդօրինակում են իրական քարի տեսքն ու գույնը, բայց չունեն ոչ դրանց քիմիական, ոչ էլ ֆիզիկական հատկությունները։ Ընդհանուր առմամբ, բոլորը պակաս կոշտ են, քան ադամանդը։ «Moissanite»-ն իրականում ունի բեկման ավելի բարձր ինդեքս, քան ադամանդը, և երբ համարժեք չափի և կտրված ադամանդի կողքին ներկայացվի, ավելի շատ «կրակ» ցույց կտա։
Մշակութային, սինթետիկ կամ «լաբորատոր պայմաններում ստեղծված» թանկարժեք քարերը իմիտացիա չեն։ Հանքանյութերի և միկրոտարրերի հիմնական մասը նույնն է։ Օրինակ՝ ադամանդ, սուտակ, շափյուղա և զմրուխտ արտադրվել են լաբորատորիաներում, որոնք ունեն քիմիական և ֆիզիկական հատկություններ, որոնք նույնական են բնականորեն հանդիպող բազմազանությանը։ Սինթետիկ (լաբորատոր պայմաններում ստեղծված) կորունդ, ներառյալ ռուբին և շափյուղա, շատ տարածված է և արժի շատ ավելի քիչ, քան բնական քարերը։ Փոքր սինթետիկ ադամանդները մեծ քանակությամբ արտադրվում են որպես արդյունաբերական հղկող նյութեր, չնայած ավելի մեծ սինթետիկ գոհարների՝ հասանելի դառնալով բազմաթիվ կարատներով[24]։
Անկախ նրանից, թե թանկարժեք քարը բնական քար է, թե սինթետիկ, քիմիական, ֆիզիկական և օպտիկական բնութագրերը նույնն են։ Դրանք կազմված են նույն հանքանյութից և գունավորված են նույն հետքի նյութերով, ունեն նույն կարծրությունն ու խտությունը և ուժը, և ցույց են տալիս նույն գունային սպեկտրը, բեկման ինդեքսը և երկփեղկում (եթե այդպիսիք կան)։ Լաբորատորիայում ստեղծված քարերը սովորաբար ունենում են ավելի պայծառ գույն, քանի որ սինթետիկ քարը չի պարունակում բնական քարերին բնորոշ խառնուրդներ։ Սինթետիկ նյութերը չեն պարունակում սովորական բնական խառնուրդներ, որոնք նվազեցնում են թանկարժեք քարերի հստակությունը կամ գույնը, եթե գիտակցաբար չեն ավելացվել մոխրագույն բնական տեսք տալու կամ հետազոտողին մոլորության մեջ գցելու համար։ Մյուս կողմից, սինթետիկները հաճախ ունեն այնպիսի թերություններ, որոնք չունեն բնական քարերը, ինչպիսիք են սինթեզի ընթացքում օգտագործված սինթեզի ժամանակ օգտագործված լաբորատոր ափսեներից կոռոզացված մետաղի ամենափոքր մասնիկները։
Թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի ցուցակ խմբագրել
- Փեյնիթը հայտնաբերվել է 1956-ին՝ Մյանմարի Օհգաինգ քաղաքում։ Հանքանյութն անվանակոչվել է ի պատիվ բրիտանացի գեմոլոգ Արթուր Չարլզ Դեյվի Փեյնի։ 2005 թ.-ին Գինեսի ռեկորդների գրքում փեյնիթը նկարագրվում էր որպես երկրի վրա ամենահազվագյուտ գոհար հանքանյութ[25]։
- Հիբոնիտը հայտնաբերվել է 1956 թվականին Մադագասկարում։ Այն անվանակոչվեց հայտնագործողի՝ ֆրանսիացի երկրաբան Փոլ Հիբոնի անունով։ Հիբոնիտ թանկագին գոհարի որակը որոշվել է միայն Մյանմարում[26]։
- Կարմիր բերիլը կամ բիքսբիտ հայտնաբերվել է 1904 թվականին Յուտա նահանգի Բիվեր քաղաքի մերձակայքում և անվանակոչվել է ամերիկացի միներալագետ Մեյնարդ Բիքսբիի անունով։
- Երմեջեուիտ հայտնաբերվել է 1883 թվականին Ռուսաստանում և ստացել է այն հայտնագործողի՝ Պավել Վլադիմիրովիչ Երեմեջուի անունով (1830–1899)։
- Չեմբերստը հայտնաբերվել է 1957 թվականին ԱՄՆ Տեխաս նահանգի Չեմբերս շրջանում և կոչվել է հանքավայրի գտնվելու վայրի անունով։
- Թաֆեիտը հայտնաբերվել է 1945 թվականին։ Այն անվանակոչվել է հայտնաբերող, իռլանդացի երկրաբանաբան կոմս Էդվարդ Չարլզ Ռիչարդ Թաֆեի անունով։
- Մուսգրեյվիտը հայտնաբերվել է 1967 թվականին Հարավային Ավստրալիայի Մուսգրեյվ լեռներում և անվանակոչվել է ի պատիվ գտնվելու վայրի։
- Գրանդիդիեիտը հայտնաբերել է Անտուան Ֆրանսուա Ալֆրեդ Լակրուան (1863–1948) 1902 թվականին Մադագասկարի Տուլեար նահանգում։ Անվանվել է ի պատիվ ֆրանսիացի բնագետ և հետազոտող Ալֆրեդ Գրանդիդիեի (1836–1912)։
- «Poudrette»-ը հայտնաբերվել է 1965 թվականին Կանադայի «Poudrette» քարհանքում և անվանակոչվել է քարհանքի տերերի և շահագործողների՝ «Poudrette» ընտանիքի անունով։
- «Serendibite»-ը հայտնաբերվել է Շրի Լանկայում, Սունիլ Պալիթա Գյունասեկերայի կողմից, 1902 թվականին և անվանվել է «Serendib»-ի անունով՝ Շրի Լանկայի հին արաբական անունը։
- «Zektzerite»-ը հայտնաբերվել է Բարտ Քենոնի կողմից 1968 թվականին ԱՄՆ Վաշինգտոն նահանգի Օկանոգան շրջանում՝ Վաշինգտոն լեռնանցքի մոտ գտնվող Կենգուրու լեռնաշղթայում։ Հանքանյութն անվանակոչվել է մաթեմատիկոս և երկրաբան Ջեք Զեկտցերի անունով, ով 1976 թվականին նյութը ներկայացրել է ուսումնասիրության։
- Շողակն,Ադամանդ
- խրիզոլիթ (ձիթակն, պիրիդոտ)
- Էվկլազ
- կորունդ
- Թաֆեիտ
- ծովակն, ակվամարին
- զմրուխտ
- Հելիոդոր, Արևընծա
- Մորգանիթ
- խրիզոբերիլ (թանկագին քար)
- Ոսկեբյուրեղ, Ալեքսանդրիտ
- Շպինել
- Նռնաքար
- Քվարց
- Ամեթիստ (խիտ գույներով)
- Ցիտրին
- վանակն
- Ծխագույն կվարց (Ռաուխտոպազ)
- Պրազիոլիտ (կանաչավուն կվարց)
- Ամեթրին
- Վարդագույն կվարց
- Տուրմալին
- Օպալ ազնիվ
- Արևակն, օպալ
- Տոպազ
- Տանզանիտ
- Ցիրկոն
- Անդալուզիտ
(«Թանկարժեք մետաղների և թանկարժեք քարերի մասին» 1998 թվականի մարտի 26-ի թիվ 41-FZ դաշնային օրենքի համաձայն, թանկարժեք քարեր են բնական ադամանդները, զմրուխտները, ռուբինները, սապֆիրները և ալեքսանդրիտները, ինչպես նաև բնական մարգարիտները և նրանց վերամշակումները։ Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության սահմանած կարգի համաձայն, թանկարժեք քարերի ցուցակին են ավելացվում յանտարի տարատեսակները։ Թանկարժեք քարերի այս ցանկը կարող է փոփոխվել միայն դաշնային օրենքով:)
Դեկորատիվ քարեր խմբագրել
- Քվարց
- Լեռնային բյուրեղ
- Ամեթիստ (վերամշակված)
- Ցիտորն
- Ամետրին
- Ռաուխտոպազ (մոխրագույն կվարց)
- Մորիոն
- Լեռնակն, մեղեսիկ (թելավոր կառուցվածքով)
- քաղկեդոնաքար
- Օպալ
- Նեֆրիտ
- Ժադեիտ
- Ռոդոնիտ
- Լազուրիտ
- Մալաքիտ, դահանակ, մոլոշաքար.
- փիրուզ
- Չարոիտ
- օձաքար
- Սիմբիրցիտ
Օրգանական ծագում ունեցող քարեր խմբագրել
Թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի դասակարգումն ըստ գույների խմբագրել
+ Թանկարժեք քարեր
* Այս գույնով նշված քարերը հազվադեպ են հանդիպում։
Հայաստանում խմբագրել
Հայաստանի տարածքում հայտնի են ագաթի, քաղկեդոնի (Տավուշի, Լոռու, Սյունիքի մարզեր), մեղեսիկի, լեռնային բյուրեղապակու, սարդիոնի (Տավուշի մարզ), նեֆրիտի, ուվարովիտի (Գեղարքունիքի մարզ), փիրուզի, մալաքիտի (Լոռու, Սյունիքի մարզեր), արծաթափայլ վանակատի, արևակնի (Կոտայքի, Արարատի մարզեր) թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի հանքավայրերը։
Հայկական լեռնաշխարհում թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր օգտագործվել են դեռևս բրոնզի դարում, որի վկայությունն են Լճաշենի, Օշականի, Գառնիի պատմական հուշարձանների դամբարանադաշտերից պեղված զարդաքարերն ու պաշտամունքային առարկաների հարուստ հավաքածուները։ Միջնադարյան Հայաստանում թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր օգտագործվել են իշխանություն խորհրդանշող (գահ, թագ, խույր, գավազան) և պերճանքի առարկաներ զարդարելու համար (Լճաշենի պեղումներից գտնվել են փիրուզազարդ կոճակներ)։
Թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերը բաժանվում են 3 կարգի՝
- թանկարժեք ոսկերչական
- կիսաթանկարժեք ակնագործական
- գեղազարդիչ երեսպատման
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Gemstone». Lexico. Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 23-ին.
- ↑ Webster Online Dictionary Արխիվացված 2007-06-03 Wayback Machine
- ↑ Alden, Nancy (2009). Simply Gemstones: Designs for Creating Beaded Gemstone Jewelry. New York, NY: Random House. էջ 136. ISBN 978-0-307-45135-4.
- ↑ Bauer, Max (1968). Precious Stones. Dover Publications. էջ 2. ISBN 9780486219103.
- ↑ Wise, R. W., 2006, Secrets Of The Gem Trade, The Connoisseur's Guide To Precious Gemstones, Brunswick House Pr, pp. 3–8 0-9728223-8-0
- ↑ 6,0 6,1 Frangoulis, George (2015 թ․ ապրիլի 18). GEM HUNTER. Lulu.com. ISBN 9781329075634.Կաղապար:Self-published source
- ↑ AskOxford.com Concise Oxford English dictionary online.Կաղապար:Full citation needed
- ↑ Desirable diamonds: The world's most famous gem. by Sarah Todd.Կաղապար:Full citation needed
- ↑ Wise, R. W., 2006, Secrets of The Gem Trade, The Connoisseur's Guide To Precious Gemstones, Brunswick House Pr, p.36 0-9728223-8-0
- ↑ Wise, R. W., 2006, Secrets Of The Gem Trade, The Connoisseur's Guide To Precious Gemstones, Brunswick House Pr, p. 15
- ↑ Burnham, S.M. (1868). Precious Stones in Nature, Art and Literature. Bradlee Whidden. Page 251 URL: Helen of Troy and star corundum Արխիվացված 2010-10-13 Wayback Machine
- ↑ Church, A.H. (1905). «Definition of Precious Stones». Precious Stones considered in their scientific and artistic relations. His Majesty's Stationery Office, Wyman & Sons. էջ 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին – via Farlang.com.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Secrets of the Gem Trade; The Connoisseur's Guide to Precious Gemstones, Richard W Wise, Brunswick House Press, Lenox, Massachusetts., 2003
- ↑ «5 Most Precious Stones». HowStuffWorks.com. 2009 թ․ նոյեմբերի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
- ↑ «Artificial treatment of gemstones». Dictionary of Gems and Gemology. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. 2009. էջեր 50. doi:10.1007/978-3-540-72816-0_1308. ISBN 9783540727958.
- ↑ Katz, Michael (2005). Gemstone Energy Medicine: Healing Body, Mind and Spirit. Natural Healing Press. ISBN 9780924700248. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 6-ին.
- ↑ «The Gem and Jewelry Institute of Thailand (Public Organization)». Bangkok Post.
- ↑ «Rapaport report of ICA Gemstone Conference in Dubai». Diamonds.net. 2007 թ․ մայիսի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 30-ին.
- ↑ 19,0 19,1 Vargas, Glenn; Vargas, Martha (2002). Faceting For Amateurs. ISBN 9780917646096.
- ↑ «Padparadscha Sapphires: 10 Tips On Judging The Rare Gem». The Natural Sapphire Company Blog (ամերիկյան անգլերեն). 2015 թ․ ապրիլի 6. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ Nassau, Kurt (1994). Gem Enhancements. Butterworth Heineman.
- ↑ «Tanzanite heating – the science». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ Jewelers' circular-keystone: JCK (անգլերեն). Chilton Company. 1994.Կաղապար:Full citation needed
- ↑ «New process promises bigger, better diamond crystals». Carnegie Institution for Science. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
- ↑ Folkard, Claire; Freshfield, Jackie; Masson, Carla; Dimery, Rob (2017 թ․ դեկտեմբերի 12). Guinness World Records 2005. Guinness World Records Limited. ISBN 9780851121925.
- ↑ Hainschwang, Thomas; Notari, Franck; Massi, Laurent; Armbruster, Thomas; Rondeau, Benjamin; Fritsch, Emmanuel; Nagashima, Mariko (Summer 2010). «Hibonite: A New Gem Mineral» (PDF). Gems & Gemology. 46 (2): 135–138. doi:10.5741/GEMS.46.2.135.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- «Թանկարժեք քարեր». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Թանկարժեք և արհեստական քարեր, — դասակարգում, ուսումնասիրություն, ծագում
- Թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի համաշխարհային շուկայի և համաշխարհային շուկայում Ռուսաստանի դերի կարճ նկարագիրը:
- Թանկարժեք եւ կիսաթանկարժեք քարերի համաշխարհային շուկայի համառոտ նկարագիրը և Ղազախստանի դերը համաշխարհային շուկայում
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 140)։ 
|