Զուտ ծախսեր (մահացած քաշի կորուստ, DWL, անգլ.՝ deadweight loss), ներկայացնում է տնտեսական արդյունավետության կորուստն այն իրավիճակներում, երբ շուկայում վաճառվում է ապրանքի կամ ծառայության ոչ օպտիմալ ծավալ։ Նման ծավալը կարող է կապված լինել մենաշնորհային գնագոյացման, դրական կամ բացասական արտաքին գործոնների (արտաքին ազդեցությունները), հարկերի կամ սուբսիդիաների, պարտադիր գնի կամ ծախսերի սահմանաչափերի, օրինակ՝ նվազագույն աշխատավարձի հետևանքով առաջացած արհեստական սակավության հետ[1]։

Զուտ ծախսեր, պայմանավորված է գների արհեստական վերահսկմամբ

Օրինակներ խմբագրել

Ենթադրենք, շուկայում յուրաքանչյուր մեխն արժե 10 դրամ։ Պահանջարկը նվազում է գծային՝ կա անվճար մեխերի մեծ պահանջարկ և 1010 դրամ և ավելի բարձր գներով մեխերի զրոյական պահանջարկ։ Մեկ մեխի համար 10 դրամ գինը ներկայացնում է տնտեսական հավասարակշռության կետը մրցակցային շուկայում, մինչդեռ գինը հավասար է ապրանքի միավորի արտադրության փոփոխական ծախսերին[2]։

Մենաշնորհ խմբագրել

Եթե շուկան կատարյալ մրցունակ լինի, արտադրողները կսահմանեն 10 դրամ գին, իսկ յուրաքանչյուր գնորդ, ում սահմանային օգտակարությունը գերազանցում է 10 դրամը, կգնի մեխը։ Շուկայում մենաշնորհատերը սովորաբար սահմանում է այն գինը, որը նրան կբերի ամենամեծ շահույթը՝ չնայած ընդհանուր տնտեսության արդյունավետության կորստին։ Օրինակ, մենաշնորհային արտադրողը յուրաքանչյուր մեխի համար գանձում է 60 դրամ՝ դրանով իսկ բացառելով 60 դրամից պակաս սահմանային օգուտ ունեցող բոլոր գնորդներին։ Նման դեպքում մենաշնորհային գնագոյացման զուտ արժեքը կլինի այն տնտեսական օգուտը, որը չեն ստացել այն հաճախորդները, որոնց սահմանային օգուտը մեկ մեխի համար կազմում է 10-60 դրամ։ Մենաշնորհը դուրս մղեց այդ գնորդներին շուկայից, թեև այդ գնորդների օգուտը գերազանցում էր մեխի իրական արժեքը[3]։

Սուբսիդավորում խմբագրել

Զուտ ծախսերը կարող են առաջանալ նաև այն պատճառով, որ սպառողները ավելի շատ ապրանքներ են գնում, քան կարող էին շուկայում տնտեսական հավասարակշռության պայմաններում։ Օրինակ, եթե կառավարությունը յուրաքանչյուր արտադրված մեխի համար 3 դրամ սուբսիդիա տրամադրեր, յուրաքանչյուր մեխի շուկայական գինը կնվազի մինչև 7 դրամ, թեև արտադրությունը դեռևս արժե 10 դրամ մեկ մեխի համար։ Մեկ մեխի համար 7-ից 10 դրամ սահմանային օգուտ ունեցող սպառողները կգնեն դրանք, թեև նրանց օգուտը պակաս է արտադրության իրական արժեքից՝ 10 դրամից։ Արտադրության ծախսերի և գնման գնի տարբերությունը հասարակության համար ստեղծում է «զուտ ծախսեր»[4]։

Հարկ խմբագրել

Հարկը սուբսիդավորման հակառակ ազդեցությունն է ունենում։ Մինչ սուբսիդիան խրախուսում է սպառողներին գնել այնպիսի ապրանք, որն այլապես շատ թանկ կլիներ նրանց համար (գինը իջեցվում է պահանջարկը արհեստականորեն մեծացնելու համար), հարկը նվազեցնում է սպառողների գնման ցանկությունը (գինը բարձրանում է արհեստականորեն պահանջարկը նվազեցնելու համար)։ Այս ավելորդ հարկային բեռը սպառողի օգուտի կորուստ է։ Դրա բնորոշ օրինակն է այսպես կոչված մեղքի հարկը, որը գանձվում է հասարակության և անհատների համար վնասակար համարվող ապրանքներից։ Օրինակ, ալկոհոլի և ծխախոտի վրա գանձվող ակցիզները կոչված են արհեստականորեն նվազեցնելու այդ ապրանքների պահանջարկը, քանի որ այդ ապրանքների գները չեն համապատասխանում շուկայական գներին։

Հարբերգերի եռանկյունին խմբագրել

 
Զուտ արժեքը եռանկյունի է, որը սահմանափակված է ձախից մոխրագույն հարկային եկամուտների տուփի աջ եզրով, իսկ աջից՝ սկզբնական առաջարկի և պահանջարկի կորերով: Այն կոչվում է Հարբերգերի եռանկյունի[5]

Հարբերգերի եռանկյունին, որը սովորաբար վերագրվում է Առնոլդ Հարբերգերին, ցույց է տալիս կառավարության միջամտության զուտ արժեքը կատարյալ շուկայում։ Նման միջամտության մեխանիզմները ներառում են կարգավորվող գները, հարկերը, սակագները կամ քվոտաները։ Այն ներառում է նաև շուկայի արտաքին ազդեցությունների վրա ազդելու կառավարության անկարողության զուտ արժեքը[6]։

Հարկերի դեպքում դրանց չափը ստեղծում է խզում սպառողների վճարման և արտադրողների միջև, և այդ բացը համարժեք է հարկի հետևանքով առաջացած զուտ ծախսերին[7]։

Հարկման զուտ ծախսերը խմբագրել

Երբ գնորդներից է հարկ գանձվում, պահանջարկի կորը տեղափոխվում է ներքև։ Նմանապես, երբ վաճառողներից է հարկ գանձվում, առաջարկի կորը տեղաշարժվում է դեպի վեր։

Երբ հարկ է գանձվում, գնորդի վճարած գինը մեծանում է, իսկ վաճառողի ստացած գինը նվազում է։ Այսպիսով, գնորդներն ու վաճառողները կիսում են հարկի բեռը, անկախ նրանից, թե ինչպես է այն գանձվում։ Քանի որ հարկը բաց է ստեղծում գնորդների վճարած գնի և վաճառողների կողմից ստացված գնի միջև, վաճառվող ապրանքների քանակն ընկնում է այն մակարդակից, որը կլիներ առանց հարկի։ Այսինքն՝ ապրանքի հարկը հանգեցնում է այս ապրանքի շուկայի նվազմանը։

Դա նաև ազդում է կառավարության հարկային եկամուտների վրա, քանի որ որոշ վաճառողներ և գնորդներ այժմ հետ են կանգնել գործարքից, կառավարությունը կորցնում է ցանկացած հարկային եկամուտ այդ գործարքներից։ Հարկերը հանգեցնում են զուտ արժեքի, քանի որ դրանք թույլ չեն տալիս գնորդներին և վաճառողներին ստանալ մասնաբաժին առևտրից ստացված շահույթից[8]։

Զուտ արժեքի գործոններ խմբագրել

Առաջարկի և պահանջարկի առաձգականությունը որոշում է, թե որքան ուժեղ կլինի ազդեցությունը զուտ ծախսերի վրա։ Օրինակ, երբ առաջարկի կորը համեմատաբար անառաձգական չէ, մատակարարված քանակությունը միայն փոքր-ինչ է արձագանքում գների փոփոխություններին։ Սակայն, երբ առաջարկի կորը ավելի առաձգական է, մատակարարվող քանակությունը զգալիորեն արձագանքում է գների փոփոխություններին։ Այլ կերպ ասած, երբ պահանջարկի կորը համեմատաբար անառաձգական չէ, զուտ արժեքը պակաս է ավելի առաձգական պահանջարկի կորի համեմատ[9]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Alicia Tuovila. «Deadweight Loss Definition». Investopedia (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  2. «Deadweight Loss - Examples, How to Calculate Deadweight Loss». Corporate Finance Institute (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  3. Greenlaw, Steven A., глава 8.1 // Principles of microeconomics 2e. — Second edition. — Houston, Texas. — 1 online resource (571 pages) с. — ISBN 978-1-947172-35-7, 1-947172-35-2
  4. Greenlaw, Steven A., глава 4.7 // Principles of microeconomics 2e. — Second edition. — Houston, Texas. — 1 online resource (571 pages) с. — ISBN 978-1-947172-35-7, 1-947172-35-2
  5. James R. Hines, Jr Three Sides of Harberger Triangles(անգլ.). — National Bureau of Economic Research, 1998-12-01. — № w6852.
  6. «Negative Externality - Economics». economics.fundamentalfinance.com. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  7. Gruber, Jonathan. Public finance and public policy. — 4th ed. — New York: Worth Publishers, 2013. — 1 volume (various pagings) с. — ISBN 978-1-4292-7845-4, 1-4292-7845-5
  8. Mankiw, N. Gregory, Principles of microeconomics. — Eighth edition. — Australia. — xxxii, 491 pages с. — ISBN 978-1-305-97149-3, 1-305-97149-3
  9. Greenlaw, Steven A., глава 4.8 // Principles of microeconomics 2e. — Second edition. — Houston, Texas. — 1 online resource (571 pages) с. — ISBN 978-1-947172-35-7, 1-947172-35-2