Զախարիաս Տոպելիուս
Զախարիաս Տոպելիուս (շվեդ.՝ Zacharias Topelius, ֆիններեն՝ Zachris Topelius, հունվարի 14, 1818[1][2][3][…], Nykarleby, Օստրոբոտնիա, Վաասա նահանգ, Ֆինլանդիայի մեծ իշխանություն, Ռուսական կայսրություն - մարտի 12, 1898[1][2][3][…], Սիպո, Ուուսիմաա), Ֆինլանդիայի ականավոր գրող և բանաստեղծ, կարելի-ֆիննական և սաամական բանահյուսության հետազոտող։ Գրել է շվեդերեն, Ալեքսանդրովյան կայսերական համալսարանի պրոֆեսոր և ռեկտոր (1875-1878).
_signature_on_letter_23rd_May_1880.jpg){kind=small}
Կենսագրություն խմբագրել
Ծնվել է 1818 թվականի հունվարի 14-ին, բժշկի և ժողովրդական բանաստեղծությունների հայտնի բանահավաքի ընտանիքում։ Ընտանիքի պատմությունն ինքնին հիշեցնում է հին լեգենդ։ Հյուսիսային պատերազմի ժամանակ մեծ պապը՝ Քրիստոֆեր Տոպելիուսը, 1714 թվականին մոր հետ փախել է Օուլուից Մուխոս, որտեղ էլ նրանք թաքնվել են։ Կազակները, այնուամենայնիվ, գտան նրանց և տղային ստրկացրին։ Տարիներ անց նա փախավ Հարավային Ֆինլանդիա։ Տեղափոխվելով Ստոկհոլմ՝ նա պատահաբար հանդիպեց իր մորը։ Հետագայում ընտանիքի այս պատմությունը դրդեց Զախարիաս Տոպելիուսին գրել «Կեչին ու աստղը» հեքիաթը։ Նրա գեղարվեստական ունակությունները՝ հարուստ երևակայություն, դիտողականություն, հետաքրքրություն խորհրդավոր ու առեղծվածային երևույթների հանդեպ,դրսևորվել են դեռևս մանկության տարիներից։ Տասնմեկ տարեկանում նա սովորում է Ուլեաբորգի (Օուլու) դպրոցում։
1833 թվականին տեղափոխվել է Հելսինգֆորս, որտեղ հանդիպել է Յոհան Լյուդվիգ Ռունեբերգին, որը ղեկավարել է 1830-ականների ֆիննական ազգային-հայրենասիրական շարժումը։ Ռունբերգի շրջապատը մեծ ազդեցություն է ունեցել երիտասարդ Տոպելիուսի վրա՝ կանխորոշելով նրա գրական և հասարակական-քաղաքական գործունեության հետագա զարգացումը։ 1840 թվականին Տոպելիուսն ավարտեց Հելսինկիի համալսարանը, իսկ 1841 թվականին նա դարձավ «Հելսինկիի լուրեր» (Helsingfors Tidningar)-ի գլխավոր խմբագիր և այս պաշտոնը զբաղեցրեց մինչև 1860 թվականը։ Նրա լրագրությունը աչքի էր ընկնում լիբերալ հայացքներով։ 1845 թվականին լույս տեսավ Տոպելիուսի բանաստեղծությունների չորս ժողովածուներից առաջինը՝ «Heather Flowers»-ը։ Նույն 1845 թվականին սկսվել է «Ֆինլանդիայի պատմությունը նկարներում» գրքի հատորների հրատարակումը, որը լույս է տեսել մինչև 1852 թվականը։ 1847 թվականին նա դարձավ պատմական գիտությունների դոկտոր, յոթ տարի անց՝ պրոֆեսոր։ Սակայն Ղրիմի պատերազմի ժամանակ Տոպելիուսի ռուսամետ դիրքորոշումը վանեց նրանից առավել արմատական ֆիններին։ 1854 թվականից զբաղեցրել է Հելսինկի համալսարանի պրոֆեսորի պաշտոնը, իսկ 1875 թվականից՝ նույն բուհի ռեկտորի պաշտոնը։ 1878 թվականին թողել է երկու պաշտոնները, որպեսզի ամբողջովին նվիրվի գրական գործունեությանը։ 1886 թվականին իր գրական վաստակի համար պարգևատրվել է Շվեդիայի ակադեմիայի ոսկե մեդալով։ Նրա դուստրը՝ Եվան, դարձավ նկարչուհի։
Ստեղծագործությունը խմբագրել
Տոպելիուսի գրական ստեղծագործությունը բազմաժանր է։ Նրա քնարերգությունը խորապես հայրենասիրական է՝ լցված հայրենիքի և նրա բնության հանդեպ ունեցած սիրով («Ուլեո գետի սառույցների հալվելը», «Անտառային երգեր», «Ձմեռային փողոց» և այլն)։ Տոպելիուսի ավելի ուշ գրված բանաստեղծություններում գերակշռում են կրոնական դրդապատճառները։ Բացի այդ,Տոպելիուսը հայտնի է պատմական արձակով՝ վեպեր, վիպակներ և պատմվածքներ, որոնք կրել են Վալտեր Սքոթի, Վիկտոր Հյուգոյի և դանիացի վիպասան Բերնհարդ Սևերին Ինգեմանի ազդեցությունը։ Տոպելիուսի՝ 1850 թվականին հրատարակված «ֆիննական դքսուհին» վեպը ֆիննական գրականության մեջ ազգային մեծ պատմական վեպ ստեղծելու առաջին փորձն էր։ «Բուժակի պատմությունները» գեղարվեստական ակնարկ է Ֆինլանդիայի պատմության մասին Գուստավ II Ադոլֆի ժամանակներից մինչև Գուստավ III-ի ժամանակները։ 1879 թվականին լույս է տեսել Շվեդիայի թագուհի Քրիստինայի ժամանակների մասին գրված վեպը՝ «Աստղերի երեխաները»։ Տոպելիուսի դրամատիկ ստեղծագործություններից լայն ճանաչում են ունեցել «Ռեգինա ֆոն Էմմերից» (1853) ողբերգությունը և «50 տարի անց» (1851) դրաման, որոնց հիմքում ընկած են «Բուժակի պատմություններ»–ի դրվագները։ Եվրոպայում Տոպելիուսը հիմնականում հայտնի է որպես հեքիաթագիր (1847-1852): Ավելի վաղ գրված գործերում զգացվում էր Հանս Քրիստիան Անդերսենի ազդեցությունը, բայց հետո նա գտնում է իր ուրույն ոճը։
Հետաքրքիր փաստեր խմբագրել
- Տոպելիուսն առաջին անգամ առաջարկեց Ֆինլանդիայի դրոշի գույները դարձնել սպիտակ և կապույտ։ Նրա առաջարկած դրոշն ուներ երեք թեք կապույտ շերտեր՝ սպիտակ ֆոնի վրա, իսկ կենտրոնում՝ սպիտակ աստղ։ Սպիտակ գույնը նշանակում էր ձյուն, իսկ կապույտը`լճեր։
- Տոպելիուսը սատարեց Բերինգի նեղուցով անցնող տրանսկոնտինենտալ մայրուղու գաղափարը (սա արտացոլվում է նրա հեքիաթում՝ «Ինչպես դարբին Պաավոն դարբնոց սարքեց», մեկ այլ թարգմանությամբ՝ «Այն մասին, թե ինչպես է երկաթուղինն ստացել յոթոտանի կոշիկներ»)։
- 1985 թվականին ԽՍՀՄ-ում Տոպելիուսի «Սամպո Լոպարենոկ» հեքիաթի հիման վրա թողարկվեց «Սամպոն Լապլանդիայից» մուլտֆիլմը։
Հրատարակություններ խմբագրել
- Տոպելիուս Զ. Tales. Per. Շվեդիայի հետ։ / Կազմը՝ Դ. Կոբոզև։ - Մ .: Գրքի ակումբ «Գրքեր», 2018. - 560 էջ։
- Տոպելիուս Զ. հեքիաթներ / Փոքր երեխաների համար, մշակել է Ա. Լյուբարսկայան։ Բանաստեղծություններ Ս.Խմելնիցկիի անվճար թարգմանությամբ։ Դիզայնը նկարիչ Տ.Զինբերգի։ Ն.Պետրովայի նկարները։ - Պետրոզավոդսկ. Կարելի-Ֆիննական ԽՍՀ պետական հրատարակչություն, 1955.- 96 էջ։
- Տոպելիուս Զ. Ձմեռային հեքիաթ / Retold by A. Lyubarskaya; համարները մեկ. Ս.Խմելնիցկի, հիվանդ։ A. Jacobson. - Լ .: Մանկական գրականություն, 1969. - 300,000 օրինակ։
- Զ. Թոփելիուսի հեքիաթները. 4-րդ հրատ., - Սանկտ Պետերբուրգ. Գրանստրեմ հրատարակչություն, 1903. - 237 էջ։
- Տոպելիուս Զ. - Սորտավալա. KFSSR պետական հրատարակչություն, 1955. - 96 էջ, տպաքանակ ՝ 150 000 օրինակ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Babelio (ֆր.) — 2007.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Kansallisbiografia (фин.) / M. Klinge — Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, Suomen Historiallinen Seura. — ISSN 1799-4349
- ↑ Talvio T. https://svr100.fi/kronologia-artikkelit/ (фин.) — Helsinki: Museovirasto, 2000. — P. 20. — ISBN 951-616-066-2
Գրականություն խմբագրել
Ռուսերեն խմբագրել
- Брандис Е. П. От Эзопа до Джанни Родари: зарубежная литература в детском и юношеском чтении. — М., 1980. — С. 98–99.
- Брауде Л. Ю. Сказки скандинавских писателей. — Л., 1990. — С. 164–219.
- Брауде Л. Ю. Сказочники Скандинавии. — Л., «Наука», 1974. — С. 91–117.
- Брауде Л. Ю. Скандинавская литературная сказка. — М., 1979. — С. 99–119.
- Будур Н. В., Иванова Э. И., Николаева С. А., Чеснокова Т. А. Зарубежная детская литература: Учеб. пособие для студ. сред. и высш. пед. учеб. заведений — М.: Академия, 1998. — С. 179–180.
- Կաղապար:100ЗФ
- на других языках
- Lagerlöf S., Zachris Topelius, Stockh., 1920.
- Nyberg P. B., Z. Topelius Elämäkerrallinen kuvaus, osa 1—2, Porvoo-Hels., 1950.
- Rancken G., Zachris Topeliuksen kuvakielestäja faabeleista, Tampere, 1968.
Այլ լեզուներ խմբագրել
- Lagerlöf S., Zachris Topelius, Stockh., 1920.
- Nyberg P. B., Z. Topelius Elämäkerrallinen kuvaus, osa 1—2, Porvoo-Hels., 1950.
- Rancken G., Zachris Topeliuksen kuvakielestäja faabeleista, Tampere, 1968.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- http://www.topelius.fi
- http://www.helsinki.fi/kasv/nokol/topelius.html
- https://web.archive.org/web/20080512061030/http://www.sipoo.fi/topelius/
- http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/leb/leb-3481.htm
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զախարիաս Տոպելիուս» հոդվածին։ |