Դորիական օրդեր
Դորիական օրդեր, Անտիկ Հունաստանի դասական երեք օրդերներից մեկը։ Մյուս երկուսը հոնիականն ու կորնթականն են։ Դորիական օրդերի նախօրինակները կարելի է տեսնել Կրետե-միկենյան և Հոմերոսյան ժամանակաշրջանների, ինչպես նաև Հին Եգիպտոսի ճարտարապետության մեջ։ Որպես առանձին օրդեր՝ այն կազմակերպվում է Արխայիկ շրջանի սկզբում։ Հետագայում, անընդհատ կատարելագործվելով, իր բարձրագույն արտահայտությունն է գտնում Պարթենոնի տաճարում։ Հունական դորիական օրդերին բնորոշ է ուժը, առնականությունը, մոնումենտալ հանդիսավորությունն ու դեկորի զսպվածությունը։
Պատմություն խմբագրել
Հունաստան խմբագրել
Հին հունական տարբերակում Դորիականը (սյուն ) կանգնած է անմիջապես հարթ տարածությունում («տաճար»), առանց հիմքի։ Սյուները բոլոր դասական օրդերներից ամենախոշորն են։ Սկզբնական շրջանում քարի կոնստրուկցիան դորիական օրդերում մեծ պաշարներով էր, ուստի նրա համաչափությունները ծանր էին (անտաբլեմենտի և արխիտրավի բարձրությունը, սյուների հաստությունը)։ Քարի բնույթի որպես շինանյութի ավելի ճիշտ ըմբռնումը հնարավորություն է տալիս 6-րդ դարում աստիճանաբար հղկել և կատարելագործել օրդերի ձևն ու համաչափությունը, ինչպես և ռիթմը, որը բաղկացած էր սյուների և միջսյունային տարածության հաջորդակցումից[1]։ Հնագույն շրջանում քիվերում և ֆրիզների վրա լայնորեն կիրառվում էին տերակոտային գունավոր զարդաքանդակներ։ Տիմպանոններում և մետոպեներում դրված քանդակախմբերը լրացնում և հարստացնում էին տաճարների գեղարվեստական կերպարը, նպաստում ճարտարապետական երկի գաղափարական բովանդակության բացահայտմանը[1]։
Տաճարներ խմբագրել
Վաղ ժամանակի օրդերների օրինակներ են մ․թ․ա․ 6-րդ դարի տաճարները Փեստումում՝ Հյուսիսային Իտալիայում, շրջանը կոչվում էր Մագնա Գրեսիա, որը հիմնվել էր հունական գաղութատերերի կողմից։ Համեմատած ավելի ուժ շրջանի տարբերակների հետ սյուներն ավելի մեծ են, ավելի ամուր։
Կառուցվածք խմբագրել
Զարգացած դորիական օրդերը խարիսխ չուներ։ Սյան բարակացումն սկսվում էր անմիջապես ստիլոբատեսից, բայց չէր կատարվում մինչև վերջ, այլ մեկ երրորդ մասում սյան բունը ավելի ուռուցիկ էր (էնտասիս)։ Սյան մակերևույթը մշակվում էր ուղղաձիգ ակոսներով, որոնք կանելյուրներ էին կոչվում։ Նրանց թիվը 16-20 էր լինում[1]։ Հունա-դորիական սյունը Ֆլեյտինգ (ճարտարապետությամբ էր արված[2] և չուներ հիմք, դրված էր անմիջապես պատվանդանի վրա, որի վրա դրվում էր եկեղեցին կամ շինությունը[3]։ Սյան խոյակը (սյունագլուխ) բաղկացած էր կլոր բարձիկից՝ Էքինոսից և քառակուսի սալից՝ աբաքսից։ Բացի այդ, կանելյուրներն ավարտվում էին 1-4 օղակներով, որոնք կոչվում էին վզիկ կամ հիպոտրաքիլոն։ Սյունից դեպի էխին անցումը մեղմացնելու համար վերջինիս տակին նույնպես արվում էին օղակներ։
Արխիտրավը (հեծանը) սկզբում արվում էր մեկ, իսկ հետագայում՝ 2-3 քարից։ Արխիտրավը պսակվում էր մի գոտով, որի վրա ֆրիզում եղած յուրաքանչյուր տրիգլիֆոսի տակ կային կաթիլաձև ռեգուլներ։ Ֆրիզը բաղկացած էր տրիգլիֆոսներից և մետոպեներից, որոնց ծագումը Վիտրուվիոսը կապում էր փայտի կոնստրուկցիաների հետ։ Տրիգլիֆոսների դասավորությունը ֆրիզում համաձայնեցվում էր սյուների քայլի հետ, յուրաքանչյուր սյունի արանքում դրվում էր մեկական տրիգլիֆոս։ Բացառություն էր կազմում անկյունային տրիգլիֆոսը, որը գտնվում էր անկյունում՝ սյան առանցքի նկատմամբ մի քիչ շարժված։ Քիվի սալը գտնվում էր ֆրիզի վերևում։ Այն հենվում էր մոտուլների (մոդուլյոնների) վրա, և նրանց քայլը համապատասխանում էր տրիգլիֆոսների քայլին։ Քիվի սալն ավարտվում էր ջրահավաք մասով՝ սեմայով։ Երկայնական ուղղությամբ սեմայի մեջ միմյանցից որոշ հեռավորությամբ թողնվում էին ջրհորդաններ՝ որոնք սովորաբար ձևավորում էին որպես առյուծների գլուխներ։ Երկթեք կտուրի եռանկյունաձև երկու ճակատային մասերի՝ ֆրոնտոնների անկյունները նույնպես զարդարվում էին ակրոտերիոն կոչվող զարդերով։ Ֆրոնտոնի միջին հարթությունը՝ տեմպանոնը, պատում էին բարձրաքանդակային հորինվածքով։
Գեղարվեստական արտահայտչականություն խմբագրել
Հունական -դորիական օրդերը գործածական և գեղարվեստական սկզբունքների միասնության դասական օրինակ է։ Այն կոնստրուկտիվ համակարգի գեղարվեստական մարմնավորում էր և ճարտարապետական հորինվածքում ակտիվ դեր ուներ։ Փոխարինվելով քարով՝ նրանք ավելի հղկվում էին, դառնում ավելի համաչափ և կատարելագործված։ Դրանով էր բացատրվում սյուների միմյանցից հեռու դասավորելը փայտե արխիտրավների դեպքում և մոտեցումը միմյանց քարի արխիտրավների դեպքում։ Սկզբնական շրջանում քարի կոնստրուկցիան դորիական օրդերում մեծ պաշարներով էր, ուստի նրա համաչափությունները ծանր էին (անտաբլեմենտի և արխիտրավի բարձրությունը, սյուների հաստությունը)։
Դորիական օրդերը կապվել է տղամարդկային արժանապատվության հետ, հոնիականը՝ իգական սեռի ներկայացուցիչների[4]։ Այն պատվերներից ամենաէժանն էր։Երբ երեք օրդերները գործածվում էին մեկը մյուսի վրա, դորիականը դրվում էր հոնիականի և կորնթականի մեջտեղում։ Որպես ամենաամուրը այն հաճախ գործածվում էր առաջին հարկում, մյուսները՝ նրա վերևում[5]։ Օրդերի գեղարվեստական արտահայչականությունն ընդգծվում էր նրա տարբեր մասերի պլաստիկական մշակման միջոցով։ Այդպիսի մշակումով առանձնանում էին նրա մասերը, հարստանում լուսաստվերով, ընգծվում կոնստրուկտիվ, ակտիվորեն աշխատող տարրերը։ Օրդերի տեկտոնիկական կառուցվածքի հայտնաբերմանն ու արտահայտմանը մեծապես նպաստում էր նաև պոլիխրոմիայի (բազմագունության ) կիրառությունը, այսինքն՝ օրդերի առանձին մասերի (բացի սյունից) ներկումը գույներով (գլխավորապես կարմիր ու կապույտ)։
Պատկերասրահ խմբագրել
Անտիկ ձևերի գրաֆիկներ խմբագրել
-
Վերին մասերը պիտակավորված -
Երեք դորիական սյուներ -
Հինգ օրդեր՝ Վիգնոլայի կողմից նկարագրված, 1640 թ․
.jpg)
Ժամանակակից խմբագրել
Մինչև հունական ճարտարապետության վերածնունդը Անգլիայում 18-րդ դարում հունական կամ հռոմեական դորիական օրդերը լայնորեն չէր օգտագործվում, չնայած որ տոսկանական տիպի շրջանաձև մայրաքաղաքները տարածված էին հատկապես քիչ ֆորմալ շինություններում։ Այն միաժամանակ օգտագործվում էր ռազմական համատեքստերում, օրինակ Չելսիի արքայական հիվանդանոցը (Royal Hospital Chelsea); Հռոմեական դորիական տեսակի առաջին փորագրված նկարազարդումները թվագրվում են 18-րդ դարի կեսով։ Դասականության նոր փուլը բերում է նոր մտահղացումներ։ Օրդերի տեսքը բնորոշվում է պարզությամբ, նպատակի լրջությամբ։
Օրինակներ խմբագրել
- Անտիկ Հունաստան, Արխայիկ
- Աթենքի Տաճար, Կորֆու, հնում հայտնի էր որպես քարե դորիական տաճար
- Հերայի, Օլիմպոս
- Դելփիք, Ապոլլոնի Տաճար
- Երեք տաճար Փեստումում Իտալիա
- Ափհեայի Տաճար,
- Անտիկ Հունաստան, Դասական
Ծանոթագրություններ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դորիական օրդեր» հոդվածին։ |