Դերբենդի խանություն
Դերբենդի խանություն, խանություն, որը գտնվում է պատմական հյուսիսային Շիրվանի տարածքում, այժմ ժամանակակից Դաղստանի հարավային մասում։ Հնագույն Կովկասյան Ալբանիայի պատմական հյուսիսային սահմանը։ Խանության մայրաքաղաքը Դերբենդ քաղաքն է։
Պատմություն խմբագրել
Խանության ձևավորում խմբագրել
18-րդ դարի սկզբին Դերբենտը մտնում էր Սեֆևան պետության կազմի մեջ։ Այդ ժամանակ Արևելյան Կովկասում լայն ընդվզումներ էին ընթանում շահի տիրապետության դեմ։ Սեֆևյան պետության ճգնաժամից օգտվել են ռուսական և Օսմանյան կայսրությունները։ 1722 թվականին ռուսական բանակը Պետրոս I կայսեր հրամանատարության ներքո արշավ սկսեց դեպի Պարսկաստանի մերձկասպյան տիրույթներ։ Այդ ժամանակ քաղաքի նայիբը Իմամ-Կուլի Խանն էր, որը ծագում էր Կուրչիի շիական ցեղից[1]։ Նա ռուսական կայսրին նվիրել է քաղաքային դարպասների բանալիները։ Պետրոս I Սենատում գրել Է․ «այս քաղաքի ղեկավարը մեզ դիմավորել և տվել են դարպասի բանալին։ Ճիշտ է, որ այս մարդիկ անհեթեթ սիրով ընդունեցին, և այնքան ուրախ են, կարծես թե իրենց պաշարումից օգնեցին»[2]։ Պետրոս I Իմամ Կուլի խանին նշանակել է Դերբենտի խան և տուզեմական զորքի պետ՝ գեներալ-մայորի կոչում շնորհելով[1]։
1723 թվականի սեպտեմբերին Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև կնքվել է Պետերբուրգյան հաշտության պայմանագիր, որի համաձայն պարսկական շահը Ռուսաստանին ճանաչել է Դերբենտն ու Բաքուն՝ նրանց հարակից հողերով[3]։ Ավելի ուշ, ռուս-թուրքական հարաբերությունների սրման հետ կապված, ռուսական կառավարությունը Օսմանյան կայսրության հետ նոր պատերազմից խուսափելու նպատակով և Պարսկաստանի հետ դաշինքով շահագրգռված, 1735 թվականի մարտին կնքեց Գյանջայի վերջին պայմանագիրը, որով Դերբենտը և Բաքուն Պարսկաստանին հանձնվեցին իրենց գավառների հետ[4]։
1747 թվականին պարսկական շահ Նադիր շահի մահվանից հետո նրա նվաճումների արդյունքում ստեղծված պետությունը փլուզվեց և նախկին պարսկական գավառների (փախստական) տարածքում ձևավորվեց երկու տասնյակ կիսանկախ խանություններ և սուլթանություններ, որոնցից մեկը դարձավ նորաստեղծ Դերբենդի խանությունը։ 1747 թվականից սկսած՝ Դերբենտում խանի տիտղոսով իշխել է Իմամ-Քուլի-խանի որդին՝ Մուհամադ Հասանը[1] (նաև Մահոմեդ-Հուսեյն կամ Մուհամեդ-Հուսեյն)։ Դերբենդի խանության կրթության մասին Ի. Բերեզինը գրել է. «․․․Դերբենդի խանության կազմավորման մասին Ի. Բերեզինը գրել է. «... միայն մարդասպանների հարվածների տակ ընկավ Պարսիկ նվաճողը, դերբենտցիները, որոնք դժգոհ էին նրա փոխանորդից, 1747 թվականին Մուհամեդ Հասանին տիրակալ հռչակեցին»[5]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 С. Ш. Гаджиева Дагестанские азербайджанцы, XIX — начало XX в.: историко-этнографическое исследование. — «Восточная литература» РАН, 1999. — С. 169.
- ↑ История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в.. — М.: Наука, 1988. — С. 414.
- ↑ «Русско-иранский договор 1723». БСЭ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 17-ին.
- ↑ «Гянджинский трактат 1735». БСЭ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 17-ին.
- ↑ Г. Б. Абдуллаев. Из истории Северо-Восточного Азербайджана в 60-80-х гг. XVIII в.. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1958. — С. 14.