Վիքիպեդիա

Դդում

Դդում
Դասակարգում
Թագավորություն  Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ Դդմածաղկավորներ (Cucurbitales)
Ընտանիք Դդմազգիներ (Cucurbitaceae)
Տրիբա Cucurbiteae
Ցեղ Դդում (Cucurbita)
L., 1753

Դդում (լատին․՝ Cucurbita), դդմազգիների ընտանիքի միամյա և բազմամյա, մշակովի և վայրի բույսերի ցեղ է։ Հայտնի է 13, Հայաստանում մշակության մեջ՝ 3 տեսակ՝ խոշորապտուղ, կարծրակեղև կամ սովորական և մուշկային[1][2]։

Նկարագիրը խմբագրել

Արմատային համակարգն առանցքային է[3]։ Ցողունը մագլցող է, գետնատարած, ճյուղավորվող։ Տերևները հերթադիր են, ամբողջական կամ թաթաձև-բլթակավոր, խոշոր, երկար տերևակոթերով, թավոտ։ Ծաղիկները բաժանասեռ են, խոշոր, դեղին, մեկական։ Ծաղկում է մինչև ուշ աշուն։ Պտուղը կեղծ հատապտուղ է, մսալի, տարբեր մեծության, ձևերի և գույների[4]։ Պտուղները պարունակում են շաքարներ, հանքային և պեկտինային նյութեր, կարոտին (A-նախավիտամին), օսլա, վիտամիններ և այլն։ Դդմի սերմերից ստանում են յուղ, պատրաստում հակաճիճվային դեղամիջոց։ Օգտագործում են սննդի մեջ (եփած, տապակած մուրաբա)[5][6]։ Դդումը ջերմասեր է, երաշտա- և չորադիմացկուն[7]։

Տեսակներ և հայրենիք խմբագրել

 
Fruit of the 'Tromboncino' cultivar of the Crookneck (C. moschata) Group are eaten either when very young, or as mature winter squash.

C. moschata- ն համարվում է է Լատինական Ամերիկայի հիմնական դդմատեսակը, սակայն ծագման ճշգրիտ վայրն անորոշ է[8]։ Այն 4000-6000 տարի աճել է Մեքսիկայում, Բելիզում, Գվատեմալայում և Պերուում, հետագայում տարածվել է Բոլիվիայի, Էկվադորի, Պանամայի, Պուերտո Ռիկոյի և Վենեսուելայի մշակովի բույսերի ցանկում։ Այն, ընդհանուր առմամբ, աճում է հորդառատ անձրևներով տաք կլիմատներում ցածր բարձրությունների վրա, սակայն որոշ սորտեր հայտնաբերվել են ավելի քան 2200 մետր (7200 ֆ) բարձրություններում։ Ֆլորիդայում է մշակվել հայտնի Սամինոլ դդմատեսակը, դեռևս մինչև Կոլոմբոսի ժամանումը։  Տերևները աճում են 20-30 սանտիմետր[9] Groups of C. moschata include Cheese, Crookneck (C. moschata), and Bell.[10]:

C. pepo- ն ամենատարեցն է, եթե ոչ ամենահին կենցաղային տեսակը, որն աճել է ամենահին հայտնի վայրերում. 8,000-10,000 տարի առաջ Օահակա, Մեքսիկա և Օքեմպո, իսկ մոտ 7000 տարի առաջ Թոմայլոպոս, Մեքսիկա բնակավայրերում։ Հայտնի է, որ այն առաջին անգամ հանդիպել է Միսուրիում (ԱՄՆ), առնվազն 4000 տարի առաջ[11][12][13][14]։ C. pepo- ի ծագման մասին բանավեճերը շարունակվում են դեռևս 1857 թվականից[15]։ Ավանդաբար եղել են երկու հակադիր տեսություններ ծագման մասին. 1) որ դա C. texana- ի ուղիղ ժառանգորդն է
2) որ C. texana- ն ուղղակիորեն նույն C. pepo-ն է[16][17][17][18][18][19][20][21]։
Կա մեկ ո՛չ ուտելի տեսակ` C. pepo var ՛՛ օվիֆերա՛՛[22]:

Մշակովի բույսերի սորտավորում խմբագրել

Կուլտիվաացիոն խումբ բույսի անունը նկար Նկարագրություն
Աքորն տուրբինատա   Ցրտադիմացկուն,

սողացող թփերով, կոնաձև գլխիկ[23] նաև Աքորն սքաշ[24]

Քոքոզալլ Իոնգա   Ամառային սքաշ (squash), ունի երկար փափուկ ցողուն, որի ծայրերին փոքր ծաղիկներ են[25], ցողունի ծայրը շատ փխրուն է, նախկին անվանումը՝ արագաշարժ Cocozelle von tripolis[24][25][26]:
Քրոքնեք տոտիկոլիա (նաև թորթիքալիս (torticollis) )   Ամառային սքաշ (Summer squash), որի պտուղները լինում են դեղին, սպիտակ կամ ոսկեգույն, աճում է գորշ ծածկույթ ունեցող թփի վրա, որը կարող է շատ երկարել և ունի փոքր-ինչ աղեղնաձև տեսք (wart-covered)[24] Crookneck squash[27][26]
Դդում պեպո
 
 Ձմեռային ցնցուղ, սողացող բույս, կլոր, տափակ կամ օվալաձև, և կլոր կամ հարթ Դդում;[18][28], կորիզերն օգտագործում են յուղ ստանալու համար (pumpkin seed oil)[29]
Սքալոփ քլայփետ; կոչվում է C. melopepo by Linnaeus   Ամառային սաղավարտով, հանդիպում է կիսակլոր, կեղևը փոքր-ինչ ճեղքերով, ստորին մասը դեկորատիվ եզրերով[24] նաև Pattypan squash[18][30][31]
Ուղղակի պարանոց (Straightneck) տնտեսական   Ամառային սաղավարտ, թուփ, դեղին կամ ոսկե պտուղ, աղեղնաձև, նման տոտիկոլիային , բայց ծայրահմասում նեղանում է[24]։ Ուղղակի պարանոցով սաղավարտ[25]
Մշակովի դդմիկ fastigata   Ամառային և ձմեռային դդմիկներ, երկարացվող կամ փոքր թփերով, կլորավուն, պղտոր սպիտակից մինչև գորշ կանաչ գույնի դդմիկներ, որոնք ստորին հատվածում փոքր-ինչ երկարավուն են[10];
Զուքինի / Կուրգեթտե ցիլինդրիկա   Ամառային սորտ, որն ամենատարածվածն է, գլանաձև պտուղներ, որոնք աճում են շուրջ 19 երկրներում[23] կոչվում է նաև ֆաստիգաթա (fastigata), նախկինում Զուքինի[25][32]
Դեկորատիվ բանջարեղեն օվիֆերա   Ոչ-ուտելի[32] բարակ, փռվող թուփ է, կանաչ կոշտ դդմիկներով, որոնք լինում են երեք տեսակի[33]

Օգտագործում խմբագրել

Դդումն ունի բազմաթիվ տեսակներ, որոնք օգտագործվում են որպես սնունդ[34]]: Քուքուրբիտա (Cucurbita) տեսակները նրանցից ամենապահանջվածներն են, օգտագործվում են սննդային արդյունաբերության մեջ, տարբեր եղանակներով կերակուների պատրաստման համար։ Չնայած կեղևը ամուր է և դառն, սակայն պտղամիսը քաղցրահամ է և շատ օգտակար[35][36],: Ուտելի են այս մշակովի սորտերի թ՛ե պտղամիսը, և թ՛ե կորիզները։ Շնորհիվ իրենց ամուր կեղևի, շատ դդմատեսակներ հնարավոր է պահպանել երկար ժամանակ, կորիզները ևս պահպանվում են երկար ժամանակ։ Ամառային դդմատեսակն ունի նուրբ, բարակ, ուտելի կեղև։ Մեծ կիրառություն ունեն նաև կորիզները (սերմերը), որոնք կիրառվում են ամբողջական և աղացած, բուսայուղերի պատրաստման համար, քաղցրավենիքի, սննդի և կերակուրների պատրաստման համար։ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը (FAO) հաղորդում է, որ 2005 թ.-ի և 2009 թ-ի միջև ընկած ժամանակահատվածում առաջատարը հինգ երկրներում դդումն ունի կայուն վարկանիշ։ Այդ երկրներն են` Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգները և Եգիպտոսը։ 2012 թ. Իրանը տեղափոխվել է 5-րդ տեղ, Եգիպտոսը` 6-րդ տեղ։ Ներկայացված են այն առաջատար երկրները, որտեղ դդումի կիրառությունն անհամեմատ շատ մեծ է։

 
Դդմային կրեմ
Տաս առաջատար երկրներ — 2012[37]
Երկիր Արտադրություն
(տոննա)
  Չինաստան 6,140,840
  Հնդկաստան 4,424,200
  Ռուսաստան 988,180
  ԱՄՆ 778,630
  Իրան 695,600
  Եգիպտոս 658,234
  Մեքսիկա 522,388
  Ուկրաինա 516,900
  Իտալիա 508,075
  Թուրքիա 430,402
Top 10 total 15,663,449

Պատկերասրահ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Тыква - калорийность, полезные свойства, польза и вред, описание - www.calorizator.ru». www.calorizator.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  2. ↑ «Тыква - полезные и опасные свойства тыквы». edaplus.info (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  3. ↑ «Польза и вред тыквы, полезные свойства и противопоказания тыквы». chtoem.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  4. ↑ «Блюда из тыквы. Рецепты». www.gastronom.ru. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  5. ↑ «Блюда из тыквы — 188 рецептов с фото. Что приготовить из тыквы?». www.iamcook.ru. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  6. ↑ «Тыква: витамины, польза, вред и калорийность». Женский журнал TutKnow: здоровье, мода, красота, отношения, дети (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  7. ↑ «Тыква - Google Որոնում». www.google.am. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  8. ↑ Wessel-Beaver, Linda (2000). «Evidence for the Center of Diversity of Cucurbita moschata in Colombia». Cucurbit Genetics Cooperative Report. 23: 54–55.
  9. ↑ [1]
  10. ↑ 10,0 10,1 [2]
  11. ↑ [3]
  12. ↑ [4]
  13. ↑ Wilson, Hugh D. «What is Cucurbita texana?». Free-living Cucurbita pepo in the United States Viral Resistance, Gene Flow, and Risk Assessment. Texas A&M Bioinformatics Working Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  14. ↑ Gibbon, Guy E.; Ames, Kenneth M. (1998). Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia. New York: Routledge. էջ 238. ISBN 978-0-8153-0725-9.
  15. ↑ Kirkpatrick, Kurt J.; Wilson, Hugh D. (1988). «Interspecific Gene Flow in Cucurbita: C. texana vs. C. pepo». American Journal of Botany. Botanical Society of America. 75 (4): 519–527. doi:10.2307/2444217.
  16. ↑ Nee, Michael (1990). «The Domestication of Cucurbita (Cucurbitaceae)». Economic Botany. New York: New York Botanical Gardens Press. 44 (3, Supplement: New Perspectives on the Origin and Evolution of New World Domesticated Plants): 56–68. doi:10.1007/BF02860475. JSTOR 4255271. S2CID 40493539.
  17. ↑ 17,0 17,1 Andres, Thomas C. (1987). «Cucurbita fraterna, the Closest Wild Relative and Progenitor of C. pepo». Cucurbit Genetics Cooperative Report. 10: 69–71. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Saade, R. Lira; Hernández, S. Montes. «Cucurbits». Purdue Horticulture. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  19. ↑ Sanjur, Oris I.; Piperno, Dolores R.; Andres, Thomas C.; Wessel-Beaver, Linda (2002). «Phylogenetic Relationships among Domesticated and Wild Species of Cucurbita (Cucurbitaceae) Inferred from a Mitochondrial Gene: Implications for Crop Plant Evolution and Areas of Origin». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. Washington, DC: National Academy of Sciences. 99 (1): 535–540. Bibcode:2002PNAS...99..535S. doi:10.1073/pnas.012577299. JSTOR 3057572. PMC 117595. PMID 11782554.
  20. ↑ Soltis, Douglas E.; Soltis, Pamela S. (1990). Isozymes in Plant Biology. London: Dioscorodes Press. էջ 176. ISBN 978-0-412-36500-3.
  21. ↑ Decker-Walters, Deena S.; Staub, Jack E.; Chung, Sang-Min; Nakata, Eijiro; Quemada, Hector D. (2002). «Diversity in Free-Living Populations of Cucurbita pepo (Cucurbitaceae) as Assessed by Random Amplified Polymorphic DNA». Systematic Botany. American Society of Plant Taxonomists. 27 (1): 19–28. JSTOR 3093892.
  22. ↑ Decker, Deena S.; Wilson, Hugh D. (1987). «Allozyme Variation in the Cucurbita pepo Complex: C. pepo var. ovifera vs. C. texana». Systematic Botany. American Society of Plant Taxonomists. 12 (2): 263–273. doi:10.2307/2419320. JSTOR 2419320.
  23. ↑ 23,0 23,1 Paris, Harry S. (1986). «A Proposed Subspecific Classification for Cucurbita pepo». Phytologia. 61 (3): 133–138. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 13-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 [5]
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 [6]
  26. ↑ 26,0 26,1 [7]
  27. ↑ <ref name="mbccp"
  28. ↑ [8]
  29. ↑ Fürnkranz, Michael; Lukesch, Birgit; Müller, Henry; Huss, Herbert; Grube, Martin; Berg, Gabriele (2012). «Microbial Diversity Inside Pumpkins: Microhabitat-Specific Communities Display a High Antagonistic Potential Against Phytopathogens». Microbial Ecology. Springer. 63 (2): 418–428. doi:10.2307/41412429. JSTOR 41412429.
  30. ↑ «Cucurbita pepo». Missouri Botanical Garden. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  31. ↑ Heistinger, Andrea (2013). The Manual of Seed Saving: Harvesting, Storing, and Sowing Techniques for Vegetables, Herbs, and Fruits. Portland, OR: Timber Press. էջ 278. ISBN 978-1-60469-382-9.
  32. ↑ 32,0 32,1 [9]
  33. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 3-ին.
  34. ↑ [https://hort.purdue.edu/newcrop/1492/cucurbits.html
  35. ↑ [10]
  36. ↑ [11]
  37. ↑ «Pumpkins, Squash, and Gourds». Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2012. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

  Ընթերցե՛ք «դդում» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։
 Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դդում» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դդում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Դդում&oldid=9570562» էջից