Դանելագ (Danelag, անգլ.՝ Danelaw նաև Danelagh, հին անգլ.՝ Dena lagu, դան.՝ Danelagen), դանիական իրավունքի տարածք Մեծ Բրիտանիայի արևելյան կամ Անգլիայի հյուսիս-արևելյան մասում, որտեղ առանձնանում էին 9-րդ դարում այդ տարածքը գրաված գերմանացի վիկինգներից ժառանգած հատուկ իրավական և սոցիալական համակարգեր։ 10-րդ դարի սկզբին Դանելագում անգլո-սաքսոնական թագավորների իշխանության վերականգնումից հետո սկանդինավյան օրենքն ու սովորույթները պահպանվեցին և շատերն անցան ընդհանուր անգլիական պրակտիկային։ Հյուսիսարևելյան Անգլիայի հատուկ իրավական համակարգը վերապրեց նորմանական նվաճումը և շարունակեց գոյություն ունենալ ողջ միջնադարում։

Դանելագը (Դենլոուն) Մեծ Բրիտանիայի 878 թվականի քարտեզի վրա

Աշխարհագրություն խմբագրել

 
Դանելագի սահմանները 912 թվականի դրությամբ

Աշխարհագրորեն Դանելագը բաժանված էր չորս խոշոր շրջանների.

  • Նորթումբրիա
  • Հինգ բուրգերի շրջան, կամ Հինգ քաղաքների միություն (Լինքոլն, Նոթինգհեմ, Լեսթեր, Դերբի և Սթեմֆորդ)
  • Արևելյան Անգլիա
  • Միջին Անգլիայի հարավ-արևելյան մասը (Էսսեքս, Քեմբրիջշիր, Բեդֆորդշիր, Բուքինգհեմշիր)։

Դանելագի և անգլո-սաքսոնական տարածքների միջև մոտավոր սահմանն անցնում էր հյուսիսարևմտյան ուղղությամբ՝ Լոնդոնից Չեստեր։ Թեև Դանելագի տարբեր մասերի սոցիալական կառուցվածքը խիստ տարբերվում էր, ընդհանուր առմամբ, բոլոր Դենլոյի տարածքները, իրենց էթնիկ և սոցիալ-իրավական ինքնության պատճառով, կազմում էին մեկ տարածք, որը կտրուկ տարբերվում էր մնացած Անգլիայից։

Պատմություն խմբագրել

Սկանդինավյան վիկինգների հարձակումները Բրիտանիայի ափին սկսվեցին 8-րդ դարի վերջին։ Ժամանակակից Նորվեգիայից ժամանած զինյալները 793 թվականին նրանք թալանեցին Լինդիսֆարն կղզին և շուտով գաղութներ հիմնեցին Իռլանդիայում՝ Օրկնի և Շեթլանդ կղզիներում։ 9-րդ դարի առաջին կեսին սկսվեցին Յուտլանդիայի (ժամանակակից Դանիայի) տարածքից արշավները։ 9-րդ դարի կեսերին անգլիական պետության կազմալուծումը թույլ տվեց վիկինգներին անցնել Անգլիայի սիստեմատիկ նվաճմանը։ Դանիական առաջին մեծ բանակը իջավ Արևելյան Անգլիայի ափին 865 թվականին՝ Դանիայի թագավոր Ռագնար Լոթբրոկի որդիների՝ Իվարի և Հալֆդանի գլխավորությամբ։ Արևելյան Անգլիան իրենց ցամաքային բազան դարձնելով, 866 թվականին վիկինգները գրավեցին Յորքը, իսկ հաջորդ տարի նրանք հաղթեցին Նորթումբրիայի բանակին և գահին բարձրացրեցին Էգբերտ I: Հպատակեցնելով ամբողջ Արևելյան Անգլիան՝ 870 թվականին նրանք տեղափոխվեցին Ուեսեքս և ճամբար հիմնեցին Ռեդինգի տարածքում։ Չնայած անգլո-սաքսոններին հաջողվեց հաղթել Էշդաունի ճակատամարտում, դա չխանգարեց վիկինգների առաջխաղացմանը, և թագավոր Ալֆրեդ Մեծը ստիպված եղավ զինադադար գնել։ 873 թվականին վիկինգները գրավեցին Մերսիայի արևելյան մասը և գահին նստեցին իրենց հովանավորյալ Կյոլվուլֆին։ Դանիական ռազմական ուժերը մշտապես ամրապնդվում էին սկանդինավյան նոր զորքերի Անգլիա ժամանմամբ։

 
Ալֆրեդ Մեծի արձանը Վինչեսթերում

876 թվականին դանիական բանակների միջև նվաճված հողերի առաջին տարածքային բաժանումը վկայում է վիկինգների անցումը հաստատուն կյանքի։ 877 թվականին դանիացիների մի քանի բանակներ հաստատվեցին արևելյան Մերսիայում՝ հիմք դնելով Հինգ բուրգերի (քաղաքների) շրջանին։ Վիկինգների առաջխաղացումը կասեցվեց միայն 878 թվականին Էդինգտոնում Ալֆրեդ Մեծի անգլո-սաքսոնական բանակի հաղթանակի արդյունքում, որն ապահովեց Ուեսեքսի անկախության պահպանումը և հանգեցրեց անգլո-սաքսոնական շրջանների միավորմանը մեկ Սաքսոնական թագավորությունները կազմում։ 886 թվականին Ալֆրեդ Մեծը հետ գրավեց Լոնդոնը դանիացիներից և խաղաղության պայմանագիր կնքեց Արևելյան Անգլիայի վիկինգների առաջնորդ Գութրումի հետ, ըստ որի ճանաչվեց երկու պետությունների անկախությունը և սահմանվեց դանիական ունեցվածքի արևմտյան սահմանը։ Այս փաստաթուղթը նշանավորեց Դանելագի գոյության սկիզբը՝ որպես հատուկ պետական սուբյեկտ, որը ղեկավարվում է իր օրենքներով։

886 թվականի պայմանագրով ամրագրվեց նաև անգլո-սաքսոնների և վիկինգների քաղաքացիական իրավահավասարությունը Դանելագի տարածքում։ 892-896 թվականներին վիկինգների նոր բանակը վայրէջք կատարեց Ուեսեքսի ափին, որին օգնեցին Արևելյան Անգլիայի և Յորքշիրի գերմանացիները։ Սակայն Ալֆրեդ թագավորին հաջողվեց ստեղծել ազգային պաշտպանության համակարգ և սեփական նավատորմ, ինչը հնարավորություն տվեց հետ մղել վիկինգներին։

10-րդ դարի սկզբին սկանդինավացիները գրավեցին Թեմզայից մինչև Թիզ գետը ընկած տարածքը, անցան հաստատուն տնտեսության և ստեղծեցին իրենց սոցիալական կազմակերպությունը։ Դանելագի տարբեր տարածքների միջև չկար քաղաքական միասնություն, սակայն պատերազմի դեպքում նրանք միավորվում են անգլո-սաքսոնների դեմ։ Անգլո-սաքսոնական պետությունը Էդուարդ Ավագի օրոք անցավ համակարգված հարձակման դանիական հողերի վրա։ 919 թվականին, Դանելագում մի քանի տարի շարունակական արշավներից հետո անգլո-սաքսոնական միապետների իշխանությունը ճանաչվեց Համբերից հարավ գտնվող ողջ Անգլիայի կողմից։ Անգլիային միանալը, սակայն, չի հանգեցրել էթնիկ կազմի, սոցիալական կառուցվածքի փոփոխության կամ անգլո-սաքսոնական իրավական նորմերի ներդրմանը։ Դանելագը մնաց փաստացի ինքնավար մարզ։ Այնուամենայնիվ, մինչ անգլիական թագավորները վերահաստատում էին իրենց իշխանությունը Միջին Անգլիայում, Իռլանդիայից սկանդինավյան վիկինգները ներխուժեցին Նորթումբրիա և հիմնեցին իրենց անկախ թագավորությունը Յորքում։ 937 թվականին անգլո-սաքսոններին հաջողվեց ջախջախիչ պարտություն պատճառել Յորքի և Դուբլինի սկանդինավյան թագավորների միավորված զորքերին Բրունանբուրգում, սակայն արդեն 939 թվականին Դուբլինի թագավոր Օլաֆ I Գուտֆրիցսոնը կրկին գրավեց Յորքը և հաջորդ տարի ներխուժեց Անգլիա։ 940 թվականիի համաձայնությամբ նախկին հինգ քաղաքների միության տարածքը հանձնվեց նրան, թեև երկու տարի անց այս տարածքը վերադարձավ անգլո-սաքսոնների տիրապետությանը։ 944 թվականին Յորքի նոր թագավոր Օլաֆ II Քուարանը գլխավորեց Նորվեգիայի ներխուժումը Անգլիա, բայց հարձակումը հետ մղվեց, և Դանելագի բնակիչները աջակցեցին անգլո-սաքսոնական թագավորին, ինչը թույլ տվեց թագավոր Էդմունդ I-ին վերականգնել թագավորների իշխանությունը։ 947 թվականին վիկինգները վերագրավեցին քաղաքը։ Յորքի համար պայքարը տարբեր հաջողությամբ շարունակվեց մի քանի տասնամյակ, մինչև 954 թվականին Յորքի թագավորությունը վերջնականապես դարձավ Անգլիայի մի մասը։

Էդգարը (958-975) անգլիական առաջին թագավորն էր, ով իրավաբանորեն ճանաչեց, որ դանիական իրավունքի տարածքը ոչ թե թշնամու բանակի կողմից նվաճված նահանգ էր, այլ անգլիական միապետության անբաժանելի մասը, ինչը Դանելագին շնորհեց ներքին ինքնավարություն սոցիալական և իրավական առումով։

Դանիական նոր արշավանքները սկսվեցին 990-ականներին։ 991 թվականին վիկինգների զորքերը կողոպտեցին արևմտյան Ուեսեքսը՝ ստիպելով անգլիացի թագավորներին սկսել հավաքել հարկեր՝ առաջին պատմականորեն հայտնի ընդհանուր հարկը Բրիտանիայում։ Ի պատասխան հետագա արշավանքների՝ անգլո-սաքսոնական արքա Էթելրեդ II Անխոհեմը 1002 թվականին կազմակերպեց Անգլիայում բնակվող գերմանացիների զանգվածային ջարդեր։ Բայց դա չխանգարեց վիկինգներին, և 1009-1012 թվականներին բանակը Թորկել Երկարի հրամանատարությամբ ավերեց երկրի հարավային շրջանները։ Երկրի պաշտպանությունն ու նրա բարոյականությունը խարխլվեցին։ Երբ 1013 թվականին Դանիայի թագավոր Սվենը գլխավորեց վիկինգների բանակը, անգլո-սաքսոնական պետությունը չկարողացավ դիմադրել զավթիչներին։ Դանելագի բնակիչները և անգլո-սաքսոնական թեգների մի մասը անցան դանիացիների կողմը։ Էթելրեդ II թագավորը ընտանիքի հետ փախնում է Նորմանդիա։ Թեև 1014 թվականին Սվենի մահից հետո Էթելրեդը կարճ ժամանակով վերականգնեց իր իշխանությունը Անգլիայում, 1016 թվականին ազնվականության զինվորական ղեկավարությունը, ինչպես նաև Վեսեքսի և Դանելագի հոգևորականները թագավոր ճանաչեցին Սվեն Կանութի որդուն։ Չնայած Էդմունդ Այրոնսայդի հերոսական դիմադրությանը՝ անգլո-սաքսոնական զորքերը պարտություն կրեցին, և երկիրը միավորվեց դանիական Կանուտ Մեծ դինաստիայի տիրապետության ներքո։ Կնուդի օրոք անգլիական նահանգում սկանդինավյան տարրը կտրուկ աճեց, և դանիական արիստոկրատիան ստանձնեց գլխավոր դերերը երկրում։ 1018 թվականին Օքսֆորդում կայացած ազգային ժողովում, որին մասնակցել են թագավորության և՛ սկանդինավյան, և՛ անգլո-սաքսոնական ազնվականները, համաձայնեցվել են երկու ազգերի համակեցության պայմանները մեկ պետության շրջանակներում։ Դանելագը վերջապես դարձավ Անգլիայի մի մասը։

Ծանոթագրություններ խմբագրել