Դ
Դ, դ, հայկական այբուբենի չորրորդ տառը, թվային արժեքն է չորս, չորրորդ, անվանումը՝ դա[1], սերում է հունական նախատիպարից, ըստ ոմանց կերտված է հայկական Գ-ից։
| Դ, դ | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | Հայկական այբուբենի տառ |
| Մեծատառ | Դ |
| Փոքրատառ | դ |
| Մասն է | Հայոց գրեր |
| Այբուբեն(ներ) | Հայերեն այբուբեն |
| Տեղը այբուբենում | 4-րդ |
.jpg)
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Դ (այլ կիրառումներ)
| Հայերենի այբուբեն | ||
|---|---|---|
| Ա ա | Ծ ծ | Ջ ջ |
| Բ բ | Կ կ | Ռ ռ |
| Գ գ | Հ հ | Ս ս |
| Դ դ | Ձ ձ | Վ վ |
| Ե ե | Ղ ղ | Տ տ |
| Զ զ | Ճ ճ | Ր ր |
| Է է | Մ մ | Ց ց |
| Ը ը | Յ յ | Ւ ւ |
| Թ թ | Ն ն | Փ փ |
| Ժ ժ | Շ շ | Ք ք |
| Ի ի | Ո ո | և |
| Լ լ | Չ չ | Օ օ |
| Խ խ | Պ պ | Ֆ ֆ |
Արտասանություն խմբագրել
Արևելահայ գրական լեզվի այբբենական համակարգում Դ-ի դերն է առաջնալեզվային ձայնեղ պայթական պարզ բաղաձայն հնչույթի արտահայտումը։ Հին գրական հայերենում, հայերենագետների մի մասի կարծիքով, դ բաղաձայնն ունեցել է նաև շնչեղացած տարբերակ, թեև նրա շնչեղությունը հնչույթատարբերիչ նշանակություն չի ունեցել։ Ետգրաբարյան հայերենում այս բաղաձայնն ունի համապատասխանությունների շարք՝ պայմանավորված բաղաձայնների տեղաշարժով, ինչպես՝ խլացում. դ-տ (կիլիկյան հայերենում և որոշ բարբառներում), շնչեղխլացում. դ-թ (արևմտահայ գրական լեզվում և որոշ բարբառներում)։ Բարբառների մի մասում Դ-ն ունի շնչեղացած տարբերակ, մասնավորապես բառասկզբի դիրքում, թեև շնչեղությունը և ոչ շնչեղությունը այստեղ ևս չեն ներկայանում հնչույթաբանական հակադրությամբ (հակադրությունը իմաստարբերիչ դեր չունի)։
Հայերենում դ բաղաձայնի արտասանական, ձայնաբանական բնութագիրը էական տարբերություններ չի տալիս։ Արտաբերման ժամանակ լեզվի առաջամասը մեջքային կողմով հպվում և փակվածք է ստեղծում վերին ատամնաշարի մակերեսի հետ՝ ետևի (ներսի) կողմից և մասամբ՝ լնդերքի (ալվեոլների) հետ. բերանի ետատամնային խոռոչի կուտակված օդի ճնշմամբ այդ փակվածքը վայրկյանապես բացվում է, և արտաբերությունը ավարտվում է պայթյունով. ձայնալարերը թրթռում են։ Շնչեղացած տարբերակի դեպքում պայթյունին ուղեկցում է նկատելի շունչ (հագագ)։ Արտաբերական դրվածքով հարում է տ, թ պայթականներին։ Նվազագույն հնչույթաբանական հակադրություն է կազմում (մերձավոր լծորդական հարաբերության մեջ է) մի կողմից՝ տ-ի հետ (ձայնեղություն-խլություն. դեր-տեր, դատ-տատ), մյուս կողմից՝ գ-ի հետ (առաջնալեզվայնություն-ետնալեզվայնություն. դող-գող, դեր-գեր), բ-ի հետ (առաջնալեզվայնություն-շրթնայնություն՝ դուռ-բուռ)։
Հին գրական հայերենում և արևելահայ գրական լեզվում գրությունը հիմնականում համապատասխանում է արտասանությանը (դու, գունդ, անդունդ, դեղ)։ Ժամանակակից արևելահայ գրական լեզվում ավանդական գրությամբ դ տառը առանձին դիրքերում (օրինակ ր-ից հետո մի շարք դեպքերում) արտահայտում է հարաբերակից շնչեղ խուլ պայթականը՝ թ (բերդ, մարդ, վարդ, անդամ)։ Կիլիկյան հայերենում և արևմտահայ գրական լեզվում թեև հիմնականում պահպանում է ավանդական՝ մեսրոպյան ուղղագրությունը, բայց առաջինում արտասանվում է տ, երկրորդում՝ թ[2]։
Ձևակազմական բնութագիրը խմբագրել
Ձևակազմական պլանում այս բաղաձայնով է արտահայտվում դ հոդը, որը ժամանակակից արևելահայ գրական լեզվում ապաձայնեղացած է[2]։
Կիրառությունը խմբագրել
Մեծատառ Դ-ի ոճային պատկերը 1995 թվականից գործածվում է որպես հայկական դրամի խորհրդանիշ։
Բրայլով ներկայացումը խմբագրել
|
|
| Արլ. | Արմ. |
| Dots 145 |
Dots 1456 |
Կրկնակ բաղաձայններ խմբագրել
- Կրկնակ դ-ով գոյականներից են՝
- ընդդիմություն
- ընդդիմախոս
- դդում (կարդացվում է՝ [դըթում])
- Կրկնակ դ-ով տեղանուն է՝
- Դդմաշեն (կարդացվում է՝ [դըթմաշեն])։
Յունիկոդում խմբագրել
- Մեծատառ Դ ՝
U+0534 - Տողային դ ՝
U+0564