Գոյություն

Գոյություն (գերմ.` Existenz, լատին․՝ exsistentia/existentia -էքզիստենտիա), փիլիսոփայության մեջ որևէ բանի առկայություն, առանց հստակեցնելու, թե դա նյութական կամ իդեալական օբյեկտ է։ Էքզիստենցիալ փիլիսոփայության և էքզիստենցիալիզմի մեջ տերմինը հաճախ օգտագործվում է որպես «մարդկային կեցության» (Dasein) հոմանիշ^[1]։

Խոսակցական լեզվով գոյությունը վերաբերում է նաև մարդու ապրուստի միջոցների տնտեսական հիմքին, օրինակ՝ տնտեսական գործունեությանը (առևտրային բիզնես, իրավաբանական ընկերություն կամ նմանատիպ)։

Պրեդիկատների տրամաբանության մեջ գոյությունն օգտագործվում է պրեդիկատի առաջադրման նախադրյալը նշելու համար։

Տերմինի ծագում և նշանակություն խմբագրել

Լատիներեն existo («Ես գոյություն ունեմ»), իր հերթին, վերադառնում է հունարեն existemi և հաճախ շփոթվում է նմանատիպ հնչողությամբ exeinai բառի հետ, որն իրականում նշանակում է «լինել»։ Existemi, մյուս կողմից, նշանակում է «առանձնացնել, տեղադրել, ցուցադրվել», այսինքն՝ «տարածականորեն հասանելի լինել»։ Փիլիսոփայական համատեքստում էկզիստենցիա հասկացությունն առաջին անգամ հայտնվում է Մարիուս Վիկտորինուսի մոտ (մոտ 360 թ.) որպես հունական նյութի՝ (հիպարքսիս-Hyparxis) թարգմանություն և հակադրվում է սուբստանցին (հունարեն ousia): Եթե էքզիստենցիան նշանակում է ինչ-որ բանի ուղղակի առկայությունը, ապա այդ ինչ-որ բանի բնույթը կոչվում է էություն (essentia)^[2]:

Էվոլյուցիոն կենսաբանությունում խմբագրել

Էվոլյուցիոն կենսաբանության (Existence of Evolution) մեջ էվոլյուցիայի գոյությունը հիմնարար թեորեմ է, որը նշում է, որ էվոլյուցիան ընդհանրապես գոյություն ունի։ Տերմինն այսօր այլևս չի օգտագործվում իր տրիվիալ նշանակության պատճառով, բայց չափազանց կարևոր էր Դարվինի ժամանակներում։

Էվոլյուցիայի գոյությունը ենթադրվել է նաև Դարվինից առաջ, այդ թվում՝ Ժան-Բատիստ դը Լամարկը։ Այնուամենայնիվ, Դարվինը կարողացավ դա ապացուցել առաջին անգամ իր դիտարկումների միջոցով և այդպիսով զարգացնել ընդլայնված և հետևողական տեսություն։ Բայց Դարվինը մահացավ քաղցկեղից, մինչ կհասցներ ավարտել իր հետազոտությունը։

Փիլիսոփայությունում խմբագրել

Փիլիսոփայության մեջ հիմնականում գոյություն ունի երեք տեսակ.

Անհրաժեշտ գոյություն. գոյություն, որն ամեն ինչի պատճառն ու հիմքն է։ Որոշ փիլիսոփայություններում այն անվանում են նաև Աստված։
Ոչ անհրաժեշտ գոյություն. բոլոր գոյությունները, որոնցից կախված չեն այլ գոյությունները
Անհնար գոյություն. գոյություններ, որոնք հակասում են անհրաժեշտ գոյությանը։ Փիլիսոփայության օրինակը, որն ամենազոր Աստծուն համարում է անհրաժեշտ գոյություն, ավելի ծանր քար կլիներ, քան Աստված կարող էր բարձրացնել։ (Այն չի կարող գոյություն ունենալ և ոչ էլ Ամենակարողը կարող է ստեղծել այն, թեև կարող է անել ամեն ինչ, քանի որ այս քարի գոյությունն անհնար է, այսինքն՝ հակասում է Աստծո ամենակարողությանը)։

Փիլիսոփայորեն գոյությունը դրվում է. «Արդյո՞ք ինչ-որ բան կա միայն այն պատճառով, որ մենք այն ընկալում ենք» հարցի հետ։

Այս հարցին հստակ պատասխան չկա։ Եթե տեսնում ենք առարկա, ապա կարող եք պատկերացնել այն։ Այս հնարավոր պատկերացումը, ըստ երևույթին, կարելի է հերքել՝ օգտագործելով այլ զգայարանները։ Կարելի է ենթադրել, որ գոյությունը բացառելու հաստատ միջոց է մեկ այլ մարդուն հարցնելը։ Այնուամենայնիվ, կա հավանականություն, որ յուրաքանչյուր մարդու մոտ տեղի են ունենում նույն կենսաբանական պրոցեսները, որոնք ստիպում են նրան ընկալել առարկան, թեև այն գոյություն չունի։

Մեկ այլ հարակից ֆենոմեն է հոգեկան հիվանդությունը։ Երբ շիզոֆրենիկ մարդը հարցնում է դիմացինին, թե արդյոք գոյություն ունի իր տեսած առարկան, որպեսզի ստուգի իր ընկալումը (ինչպես առաջին դեպքում), նա կարող է խոսել իր պատկերացրած երևակայական մեկի հետ։ Այսպիսով, չի կարելի ենթադրել, որ առարկան էլ երևակայական չէ։

Շարունակելով այս միտքը՝ հնարավոր է միայն գիտակցել սեփական գոյությունը։ Այստեղ ստուգելի չէ՝ արդյոք սեփական գիտակցությունից դուրս տիեզերքը կամ աշխարհը իրապես գոյություն ունի։ Այդ դեպքում հավաստի է միայն սեփական գոյությունը, այլ ոչ թե մարդկանց, շրջակա միջավայրի և բուն տիեզերքի գոյությունը, քանի որ մարդը կարող է միայն (ինտուիտիվորեն) վստահ լինել սեփական գոյության գիտակցության ձևում։ Անգամ մարդու սեփական գոյությունը՝ որպես մարդկային էակ, չի կարող ապացուցվել, քանի որ միայն հնարավոր է սեփական գիտակցությունն ընկալել որպես վստահաբար գոյություն ունեցող։

Հասկացությունների պատմություն խմբագրել

Մարտին Հայդեգերի «Կեցություն և ժամանակ» գրքի կազմ

Միջնադարյան փիլիսոփայության մեջ գոյությունը որպես փաստ չի դիտարկվել։ Հետազոտությունների հիմնական շեշտը դրված էր իրերի բնույթի, էության, որպես սուբսիստենտ` գոյություն ունեցող սուբստանցի հնարավորության վրա, մինչդեռ իրերի վիճակի իրական գոյությունը ներկայացվում էր գոյաբանական ռեալիզմի իմաստով։ Նմանատիպ տեսակետ էր ռացիոնալիզմի փիլիսոփայության մեջ (Դեկարտ, Սպինոզա, Լայբնից), որտեղ բանի գոյության պատճառը ընդունված էր որպես նրա էություն։ Բաների մասին մտածելը կամ դրանք սահմանելը հանգեցնում է դրանց գոյությանը։

Բանի գոյությունը փոխված իմաստ է ստանում էմպիրիզմում և Կանտի գիտելիքի երկու բուն վարդապետության մեջ, քանի որ իրերին (ըստ Կանտի` որպես տեսք) վերագրվել է իրենց սեփական գոյությունը փորձից (ինքնին իր)։ Ի հակադրություն, Հեգելը տեսնում էր էության և տեսքի, էության և գոյության միասնությունը որպես իրականություն։

Կիրկեգորն առարկում է Հեգելին, որ որևէ մարդու անհատական, անհետազոտելի կյանքը սահմանափակվում է նրա գոյությամբ։ «Ես»-ը հարաբերություն է, որն առընչվում է միայն ինքն իրեն և չի տարրալուծվում որևէ այլ բանի մեջ, օրինակ՝ Հեգելի աբսոլյուտի։ Այս տեսակետով Կիրկեգորը համարվում է էքզիստենցիալ փիլիսոփայության հիմնադիրը։ Հայդեգերն ընդունել է գոյության այս սահմանումը «Կեցություն և ժամանակ» գրքում. մենք գոյություն ենք անվանում հենց գոյությունը, որին գոյությունը կարող է այս կամ այն կերպ և միշտ ինչ-որ կերպ առընչվել («Կեցություն և ժամանակ», 12)։ Սկսելով լատիներեն «ex - sistere» բառից՝ Հայդեգերը նաև սահմանում է գոյությունը որպես այն էակի գոյություն, որը բաց է կեցության բացության համար^[3]։

Այս տեսակետն ավելի է սրվել Սարտրի էքզիստենցիալիզմում, որի համար գոյությունը նախորդում է էությանը, մարդը թողնված է ինքն իրեն, այսինքն՝ իր տրամադրության տակ ունի միայն սուբյեկտիվության հեռանկարը։

Հայդեգերի «գոյություն» (գերմ.` Existenz) տերմինը տարբերվում է նրա «էկզիստենցիալ» (գերմ.` existenziell) տերմինից^[4]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Nelson, Michael (2012 թ․ հոկտեմբերի 10). «Existence». The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
↑ «existence | Etymology, origin and meaning of existence by etymonline». www.etymonline.com (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
↑ Martin, Heidegger: Was ist Metaphysik? Vittorio Klostermann Frankfurt, ¹⁰1969; S. 15 zu Stw. „Existenz als metaphysischer Begriff“.
↑ Martin, Heidegger (1927). Being and Time (ռուս.)

Արտաքին հղւմներ խմբագրել

Rafael Hüntelmann: Existenz und Möglichkeit (PDF; 549 kB), METAPFYSCA Sonderheft 2/1, Röll, Dettelbach 2002
Volker Peckhaus: Über Oskar Beckers Kritik am Formalismus Արխիվացված 2022-04-26 Wayback Machine
Thomas Schumacher: christliche Existenz (PDF; 475 kB)

Ընթերցե՛ք «գոյություն» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Տես՝ Existenz Վիքիբառարան, բառարան և թեզաուրուս

[1] Nelson, Michael (2012 թ․ հոկտեմբերի 10). «Existence». The Stanford Encyclopedia of Philosophy.

[2] «existence | Etymology, origin and meaning of existence by etymonline». www.etymonline.com (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.

[WIM-3] Martin, Heidegger: Was ist Metaphysik? Vittorio Klostermann Frankfurt, ¹⁰1969; S. 15 zu Stw. „Existenz als metaphysischer Begriff“.

[4] Martin, Heidegger (1927). Being and Time (ռուս.)

[1]

[2]

[3]

[4]