Բոսնիա և Հերցեգովինայի տնտեսություն

Բոսնիա և Հերցեգովինայի տնտեսություն, Եվրոպայում Համախառն ներքին արդյունքի մեծությամբ զբաղեցնում է վերջին տեղերից մեկը։ 2009 թվականին ՀՆԱ-ի չափը կազմել է 16,202 մլրդ ԱՄՆ դոլար[1]։

Համախառն ներքին արդյունք խմբագրել

 
Բոսնիա և Հերցեգովինայի ապրանքի արտահանման գրաֆիկական պատկերը 28 կոդային գույների կատեգորիաներով
Տարի Համախառն ներքին արդյունք

(հազ. փոխարկ. մարկ)[5] Արխիվացված 2019-05-30 Wayback Machine

բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ

(փոխարկ. մարկ)

բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ

(ԱՄՆ դոլար)

2007 23 482 559 6 110,48 $4 279
2008 26 256 477 6 834,07 $5 141
2009 26 005 095 6 766,87 $4 821
2010 26 075 156 6 785,10 $4 603
2011 26 931 046 7 013,29 $4 992
2012 27 563 984 7 185,61 $4 723
2013 28 189 164 7 356,25 $4 994
2014 28 197 628 7 367,42 $5 007

Արտաքին առևտուր խմբագրել

Արտաքին առևտրաշրջանառություն (հազ. փոխարկելի մարկ) [6] Արխիվացված 2019-05-30 Wayback Machine
Տարի Արտահանում Ներմուծում Սալդո
2007 6 110 820 12 728 335 - 6 617 515
2008 6 851 447 15 136 742 - 8 285 295
2009 6 201 956 12 086 332 - 5 884 376
2010 7 532 260 13 005 289 - 5 473 029
2011 8 403 440 14 637 143 - 6 233 703
2012 8 434 289 14 635 390 - 6 201 101
2013 8 991 393 14 501 459 - 5 510 066
2014 9 257 165 15 535 968 - 6 278 803

Բոսնիա և Հերցեգովինայի արտաքին առևտրի աշխարհագրական բաշխում (2014 թվական)[2].

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

2012 թվականին երկրի ՀՆԱ-ում Բոսնիա և Հերցեգովինայի գյուղատնտեսության բաժինը գնահատվում է 7,4%։ 2008-ին գյուղատնտեսության մեջ զբաղված էր երկրի աշխատունակ տարիքի բնակչության 20.5% -ը։ Բոսնիա և Հերցեգովինայում մշակում են ցորեն, եգիպտացորեն, մրգեր և բանջարեղեն, աճեցվում են գյուղացիական կենդանիներ։ 2011 թվականին գյուղատնտեսական հողատարածքները կազմել են 2151 հազար հա, որից 1107 հազ. հա վարելահողեր, 1044 հազ. հա մարգագետիններ և արոտավայրեր[3]։

Հացահատիկային կուլտուրաներ խմբագրել

2013 թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինայում ցանվել էր 62 հազար հեկտար ցորեն (անքան, որքան նախորդ տարի), 176 հազար հա եգիպտացորեն (2012 թվականի համեմատ 10%-ով պակաս)։ 2012 թվականին հավաքվել է 208 հազար տոննա ցորեն և 500 հազար տոննա եգիպտացորեն[4]։

Մրգեր խմբագրել

2011 թվականին երկրում պտղատու ծառերի թիվը գնահատվել է 30 մլն, մրգերի տարեկան արտադրությունը` 320 հազար տոննա։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, երկիրը 100 միլիոն դոլարի վերամշակման միրգ և մթերք է ներկրում ։ Մրգերի արդյունաբերական վերամշակումը հիմնականում ներառում է չորացրած մրգերի, հյութի խտանյութերի և ջեմերի արտադրությունը։ Այս ոլորտում կան երկու խոշոր արտադրողներ (Vegafruit, Մալայա Բրեսնիցա և Vitaminka, Բանյա Լուկա), որոնք մրգերից և բանջարեղենից արտադրում են տարեկան մոտ 25 հազար տոննա արտադրանք[5]։

Ծխախոտ խմբագրել

Ծխախոտն աճեցվում է Հերցեգովինայում, Պոսավինայում և Սեմբերիայում։ 2010 թվականին ծխախոտի մասին օրենքի (Zakon o duvanu Bosne i Hercegovine) համաձայն, երկրում արտադրվում են 3 ծխախոտային սորտեր` Virdžinija, Berlej և Hercegovački ravnjak: Ծխախոտի արտադրությունը մշտապես նվազում է. 2007 թվականին ցանվել էր 2,313 հեկտար մակերեսով, իսկ 2012 թվականին՝ 1,545 հեկտար։ 2007 թվականին 3269 տոննա բերք էր հավաքվել, իսկ 2012 թվականին` 1494 տոննա։ Ծխախոտի արտադրության նվազումը կապված է կլիմայական պայմանների փոփոխության և ժամանակակից գյուղատնտեսական մեթոդների կիրառման անհնարինության հետ[6]։

Բացասական միտում է նկատվել նաև ծխախոտի արդյունաբերությունում . 2005 թվականին արտադրված ծխախոտային արտադրատեսակների տեսակարար կշիռը կազմել է արդյունաբերական արտադրանքի ընդհանուր ծավալի 2,7% -ը, իսկ 2010 թվականին՝ 1,3%։ Այս փոփոխությունները նույնպես ազդել են ծխախոտային արդյունաբերությունում զբաղվածության վրա. 2006-2010 թվականներին արդյունաբերության ոլորտում աշխատող մարդկանց բաժինը Բոսնիա և Հերցեգովինայի ֆեդերացիայում նվազել է զբաղվածների ընդհանուր թվի 0.25% -ից մինչև 0.12%, իսկ Սլովակիայում` 0.08%: Բոսնիա և Հերցեգովինայում կան երկու ծխախոտային գործարաններ` Սարաևոյում և Բանյա Լուկայում, որոնց բաժինը ներքին շուկայում ամեն տարի նվազում է[6]։

ՀՍՖՀ-ի կազմում խմբագրել

 
Բոսնիա և Հերցեգովինայի արտահանումները 2006 թվականի ընթացքում
 
ՀՆԱ-ի աճի իրական մակարդակը Սերբիայի Հանրապետությունում և Բոսնիա և Հերցեգովինայի ֆեդերացիայում
 
BBI առևտրի և բիզնես կենտրոն, նաև al-jazeera Balkansգլխադասային գրասենյակը
 
Հերցեգովինայում ամենամեծ Brodomerkur առևտրի կենտրոնի կառուցումը
 
Սանիչանի լճի ձկնաբուծարանը
 
Բանյա Լուկայի արևմտյան փոխադրման ուղին
 
Մոստարի կամուրջը՝ ընդգրկված Համաշխարհային ժառանգության մեջ
 
Ավտոմայրուղի՝ Սարաևոյի և Վիսոկոյի միջև Vc միջանցքում

Արդյունաբերություն խմբագրել

1960-ական թվականներին Բոսնիա և Հերցեգովինային ընկնում է ամբողջ Հարավսլավիայի երկաթե հանքաքարի արդյունահանման 99% և կոքսի արտադրության 100% , ածխի արտադրության 40%, թուջի արտադրության 2/3 և պողպատի ձուլման 50% բաժինը։ Բոսնիա և Հերցեգովինան Հարավսլավիայում առաջին տեղն է զբաղեցրել փայտամշակման արդյունաբերության արտադրությամբ և մեծ դերակատարություն է ունեցել քիմիական արդյունաբերության մեջ (Հարավսլավիայում միայն Բոսնիա և Հերցեգովինայում կար սոդայի (Լուկավաց) և քլորի արտադրություն)։

Ծանր արդյունաբերությունը հիմնականում գտնվում էր Բոսնիայի արևելքում, Սավա, Դրինա և Բոսնա գետերի միջև։ Սարաևոյի հյուսիսում և հյուսիս-արևմուտքում գտնվող այս տարածաշրջանի հարավում ածխի խոշոր հանքերում արդյունահանվել է Հարավսլավիայի ածխի մեծ մասը։ Գորշ ածխի ու լիգնիտի արդյունահանումն իրականցվել է Թուզլայի, Զենիցայի, Կականիի, Բրեզայի, Բանովիչիի և այլ շրջաններում։

Այստեղ էին գտնվում Վարեշի և Լյուբիայի երկաթի հանքերը և մանգանի հանքավայրերը, ջերմային էլեկտրակայաններ։ Բոսնիա և Հերցեգովինայում էր գտնվում Հարավսլավիայի գունավոր մետալուրգիայի հիմնական կենտրոնը՝ Զենիցա քաղաքը, որտեղ կա մետաղագործական արտադրության ամբողջական ցիկլով գործարան։ Բոսնիա և Հերցեգովինայում կային երկու այլ մետալուրգիական գործարաններ՝ Վարեշի հին գործարանը և Իլյաշի նոր գործարանը։ Իրականացվում էր բոքսիտների արդյունահանում, որոնք հիմնականում վերամշակվել են Մոստարի և Զվորնիկի ալյումինի գործարաններում։

1950-ականների վերջին Հերցեգովինայում Ներետվա գետի վրա, Յաբլանիցա քաղաքի մոտակայքում, շահագործման է հանձնվել այդ ժամանակ Հարավսլավիայում ամենահզոր հիդրոէլեկտրակայանը։ Բոսնիա և Հերցեգովինայում կենտրոնացած էր ՀՍՖՀ-ի բոլոր հիդրոէներգետիկական ռեսուրսների 2/5-ը։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի հարավում, որտեղ կա էժան էներգիա՝ արտադրված Ներետվա և Վրբաս գետերի հիդրոէլեկտրակայանների կողմից, ստեղծվել էին էլեկտրաքիմիական արդյունաբերության (Յայցե) ձեռնարկությունները և ալյումինի գործարանը։ Կոքսի արտադրությունն իրականացվել է Զենիցայում և Լուկավացայի գործարաններում։ Գորաժդայում էր գտնվում ազոտական պարարտանյութերի արտադրության ֆաբրիկան։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի փայտամշակման արդյունաբերության համալիրի արտադրանքն օգտագործվել է ինչպես ՀՍՖՀ-ում ներքին սպառման, այնպես էլ արտահանման համար։ Խոշոր սղոցարաններ էին գտնվում հիմնականում արևմտյան և կենտրոնական մասերում. երկրի Զավիդովիչի (հավաքովի տների գործարան), Բանյա Լուկա, Սարաևո, Դրվար։ Համահարավսլավական նշանակություն ուներ Բոսնիա և Հերցեգովինայում ծխախոտի արտադրությունը, որն իրականացվում էր չորս խոշոր գործարաններում՝ Սարաևոյում, Բանյա Լուկայում, Տրավնիկում և Մոստարում։

Բոսնիա և Հերցեգովինան ՀՍՖՀ-ում առաջին տեղն է զբաղեցրել բջջանյութի արտադրության մեջ, բջջանյութի ֆաբրիկաները գտնվում էին Պրիեդոր, Բանյա Լուկա, Մագլայ և Դրվար քաղաքներում։

Երկրում կար մեքենաշինություն, սննդի և թեթև արդյունաբերություն։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի ամենակարևոր արդյունաբերական կենտրոններն էին Սարաևո-Զենիցան, որտեղ զարգանում էր ածխի արդյունահանումը, սև մետալուրգիան և մեքենաշինությունը. Թուզլա-Բանովիչին, որը մասնագիտացել էր ածխի և աղի արդյունահանման, քիմիական արդյունաբերության և մեքենաշինության ոլորտներում։

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

Գյուղատնտեսությունը Բոսնիա և Հերցեգովինայի տնտեսության գլխավոր ճյուղն է, նույնիսկ չնայած ոչ բերքառատ հողերին։ Հիմնական մշակաբույսերն են՝ ծխախոտ, շաքարեղեգ, եգիպտացորեն և ցորեն։ Աճեցվում են մրգեր (սալոր)։ Կա ոչխարաբուծություն։ Մշակվում է լեռնային անտառների փայտը։ Հիմնական գործընկերներն են Խորվաթիան, Գերմանիան, Իտալիան, Սլովենիան։

Սավա և Դրինա գետերի հովիտներում կային եգիպտացորենի, ինչպես նաև ցորենի, գարու և վարսակի խոշոր ցանքատարածություններ, սարերում ցանում էին աշորա և կորեկ։ Արդյունաբերական մշակաբույսերից ծխախոտը մեծ նշանակություն ուներ Բոսնիա և Հերցեգովինայում, որի ցանքատարածությունները գտնվում էին Հերցեգովինայի հարավում։ Բոսնիայի հյուսիսում, Սավա, Դրինա, վրբաս, Բոսնա և Ունա գետեր առափնյա հովիտներում և նախալեռներում գտնվում էր Հարավսլավիայի այգեգործության ամենակարևոր շրջանը։ Բոսնիա և Հերցեգովինային էր ընկնում ՀՍՖՀ-ի սալորի բերքի մոտ 40 տոկոսը։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի հարավում գերակշռում են հարավային պտուղները (թուզ, նուշ, ձիթենի)։ Երկրում զարգացած էր խաղողագործությունը (լավագույն խաղողի այգիները գտնվում էին Մոստարի և Ստոլացի մոտ)։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի բազմաթիվ շրջաններում անասնապահությունը մնացել է որպես բնակչության կենսապահովման հիմնական աղբյուր, որը հիմնականում ներկայացված էր ոչխարների և այծերի համատեղ անասնաբուծությամբ։ Հյուսիսային շրջաններում և գետերի հովիտներում բուծվել են խոշոր եղջերավոր անասուններ, որոնց գլխաքանակով Բոսնիա և Հերցեգովինան, Հարավսլավիայի շրջանակներում, զիջում էր միայն Սերբիային։ Խոզաբուծությունը զարգացած էր եգիպտացորենի ցանքատարածքների շրջաններում։

1990 ական թվականներ խմբագրել

Ընդհանուր ցուցանիշներ խմբագրել

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր երկրում գործազրկության մակարդակը ամենաբարձրն է։ Արդյունաբերական արտադրանքը նվազել է 85% -ով, ըստ տարբեր աղբյուրների, ընդհանուր նյութական վնասը կազմել է 20-80 մլրդ դոլար։ 1998 թվականին երկրի ՀՆԱ-ն նվազել է ավելի քան 75% -ով։ 1995 թվականից սկսած, երկրի տնտեսությունը վերականգնելու համար տրամադրվել է լայնածավալ միջազգային օգնություն։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի տնտեսության վերականգնումը հիմնականում տեղի ունեցավ միջազգային վերակառուցման ծրագրի շրջանակներում, որի համաձայն 1996-2000 թվականներին նախատեսվում էր հատկացնել 5.1 մլրդ դոլար։

2000 թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինայի ՀՆԱ-ն կազմել է 6,5 մլրդ դոլար (1999 թվականին այն կազմել է 6,2 մլրդ դոլար)։ Իսկ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն 1,770 դոլար էր։ 1996 թվականին ՀՆԱ-ի կառուցվածքում գերակշռում էր սպասարկման ոլորտը, որը կազմել է 58%, արդյունաբերության բաժինը՝ 23%; գյուղատնտեսությունը՝ 19%: Թեև երկրի ՀՆԱ-ն բավականին արագ աճում է (1996՝ 50%, 1997՝ 37%, 1998՝ 28%, 2000՝ 8%), նախապատերազմական մակարդակին դեռևս չի հասել։ 2000 թվականին գնաճը կազմել է 8% (1997՝ 5%): 2000 թվականին երկրում տնտեսապես ակտիվ բնակչության թիվը կազմել է 1,026 հազար մարդ, գործազրկության մակարդակը՝ 35-40 %:

Արդյունաբերություն խմբագրել

Աստիճանաբար երկրում վերականգնվում են հանքարդյունաբերությունը, մետալուրգիական և նավթավերամշակման ոլորտները, աճում է տեքստիլ արդյունաբերության, ավտոմեքենաների բաղադրիչ մասերի, ավիացիոն արդյունաբերության և կենցաղային սարքերի արտադրությունը։ 2000 թվականի սկզբին գերմանական Volkswagen-ի և Չեխիայի Skoda-ի աջակցությամբ գործարկվեց ավտոմեքենաների արտադրությունը, որը նրանց ցածր գնի պատճառով մեծ պահանջարկ ունի հարևան երկրներում։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի արդյունաբերության մեջ հիմնական ներդրողներից մեկը Սլովենիան է։

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

Գյուղատնտեսությունում օգտագործվում է տարածքի 1/2 մասը, որի 50% -ը մշակվում է (օգտագործվում է հերկի, բանջարանոցների, խաղողի այգիների, այգիների համար), մնացած 50% -ը զբաղեցնում են լեռնային արոտավայրերը և մարգագետինները։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի հիմնական գյուղատնտեսական մշակաբույսերը մնում են ծխախոտը, եգիպտացորենը, ցորենը և շաքարեղեգը։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի հյուսիսում Սերբիայի հետ սահմանին է գտնվում պտղաբուծության շրջանը։ Անասնապահության մեջ գերակայում են ոչխարների և այծերի բուծումը, երկրի հյուսիսում՝ խոշոր եղջրավոր անասուների բուծումը։ Բոսնիա և Հերցեգովինա հայտնի է իր ձիաբուծությամբ հատուկ փոքրիկ բոսնիական ձիերի շնորհիվ, որոնք տարբերվում են իրենց տոկունությամբ և գերազանց են լեռնային շրջաններում օգտագործելու համար։

Տրանսպորտային համակարգ խմբագրել

Գետային ցանց խմբագրել

Բոսնիա և Հերցեգովինայի գետի ցանցի հիմքն են Սավայի աջ վտակները, որոնց միջոցով անցում է բացվում դեպի միջինդանուբյան դաշտավայրը և Ներետվայի հովիտը, ապահովելով ելք դեպի Ադրիատիկ ծով։ Սավայով դեպի Խորվաթիա ջրային ուղին բաց է, բայց հազվադեպ է օգտագործվում։ Սավան ունի հետեւյալ նավահանգիստները՝ Գրադիշկա, Բրոդ, Շամաց, Բրչկո, Օրաշյե[7]։

Ավտոմայրուղիներ խմբագրել

 
Բոսնիա և Հերցեգովինայի ավտոմայրուղիներ

A1 ավտոմայրուղին անցնում է Բոսնիա և Հերցեգովինայով։ Այն E73 եվրոպական երթուղու ամենաերկար հատվածն է, որը Կենտրոնական Եվրոպան կապում է Ադրիատիկ ծովի հետ։ Բացի այդ, E661, E761, E762 եվրոպական երթուղիները անցնում են երկրի տարածքով։ Ընդհանուր առմամբ Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքի վրա կառուցվել է 22,926 կմ ճանապարհ, այդ թվում՝ 19,426 կմ պինդ ծածկով ճանապարհներ և 3,500 կմ՝ գրունտային ծածկով ճանապարհներ[7]։

Երկաթուղային տրանսպորտ խմբագրել

Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքում գոյություն ունի 601 կմ երկաթուղային ուղի, 1435 մմ երկաթուղագծի լայնությամբ, ներառյալ 392 կմ էլեկտրաֆիկացված ուղիները։ Երկաթուղային ցանցը սպասարկում են երկու ընկերություններ. Սերբիայի Հանրապետության տարածքում` Željeznice Republike Srpske (ŽRS), իսկ Բոսնիա և Հերցեգովինայի ֆեդերացիայի տարածքում` Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine (ŽFBH):

Ավիացիա խմբագրել

Բոսնիա և Հերցեգովինայում կան 24 օդանավակայաններ, որոնցից 7-ը կարծր մակերեսով, 17-ը՝ հողային ծածկով, ինչպես նաև 6 ուղղաթիռի վայրէջքային հարթակներ։ Երկրում գործում են 4 միջազգային օդանավակայաններ՝ Բանյա Լուկա[8], Մոստար[9], Սարաևո[10] և Տուզլա[11]։

Խողովակաշարեր խմբագրել

Երկրի տարածքում անցկացված են գազատարի 147 կիլոմետր և նավթատարի 9 կմ խողովակաշար[7]։

Աղքատություն խմբագրել

2011 թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինայում բնակչության թիվը կազմել է 3,8 միլիոն մարդ, որից մոտ 700 հազարը գտնվում էր աղքատության գծից ներքև։ Երկրում աղքատ էին ճանաչվում այն քաղաքացիները, որոնց ամսական եկամուտը չի գերազանցում 120 եվրոն։ Սննդամթերքի օրական ծախսերը մեկ անձի համար չեն գերազանցում 1.5 եվրոն, ինչը հնարավորություն է տալիսլ ձեռք բերել միայն հաց և կաթ։ Մոտավորապես 20 հազար մարդ վարում է աղքատ կյանք։ Նրանք չունեն կենսապահովման միջոցներ և ստիպված են գոհ լինել օրական մեկ սննդով, ինչը քաղաքային իշխանությունների կողմից տրամադրվում է այսպես կոչված «ժողովրդական խոհանոց» ցանցի միջոցով։ Սրա հետ մեկտեղ, Բոսնիա և Հերցեգովինայի բնակչության մոտ կեսը, այդ թվում 1 միլիոն թոշակառուներ և գործազուրկներ, ապրում էին աղքատության սահմանին[12]։

Բնակչության եկամուտներ խմբագրել

2017 թվականին նվազագույն զուտ աշխատանքի վճարման նվազագույն չափը Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնությունում 406 մարկ էր, որը կազմում է 207 եվրո, և 395 մարկ՝ Սերբական Հանրապետությունում, ինչը կազմում է 202 եվրո։ 2017 թվականի հունվարի 1-ից Բոսնիա եւ Հերցեգովինայի ֆեդերացիայում նվազագույն աշխատավարձը կազմում է 410 մարկ (207.90 եվրո)[13]։ 2019 թվականի հունվարի 1-ից նվազագույն աշխատավարձը Սլովակիայի Հանրապետությունում կազմում է 450 մարկ (228.22 եվրո)[14]։ [16] Բոսնիա և Հերցեգովինայի ֆեդերացիայում նվազագույն աշխատանքի վճարման նվազագույն չափը 2019 թվականի դրությամբ կազմում է 1379 մարկ (704.70 եվրո) և զուտը՝ 894 մարկ (456.81 եվրո)[15][16]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «Bosnia and Herzegovina». Global Finance (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ մայիսի 23-ին.
  2. Максакова М. А. Тенденции развития экономического сотрудничества России и стран Западных Балкан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. — М., 2015. — С. 40 — 41. Режим доступа: http://mgimo.ru/science/diss/maksakova-ma.php
  3. «Босния и Герцеговина». FAO. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 25-ին.
  4. «Босния и Герцеговина: Урожай кукурузы может намного превысить прошлогодний». Зерно Онлайн. 17.05.2013. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 25-ին.
  5. fruitnews.ru (05.04.2011). «Босния и Герцеговина, Агропром». polpred.com. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 25-ին.
  6. 6,0 6,1 Zdravko Marinković (июнь-август 2013). «Da li se gasi proizvodnja i prerada duvana u BiH?» (PDF). INFOKOM (սերբերեն). Vanjskotrgovinska komora Bosne i Hercegovine. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 27-ին.
  7. 7,0 7,1 7,2 «Bosnia and Herzegovina» (անգլերեն). World Factbook. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 23-ին.
  8. «Kontakt». // banjaluka-airport.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 10-ին.
  9. «Red letenja» (PDF). // mostar-airport.ba. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 10-ին.
  10. «Red letenja». // sarajevo-airport.ba. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 10-ին.
  11. «Osnovne karakteristike aerodroma». // tuzla-airport.ba. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 10-ին.
  12. Алексей Ведерников (07.06.2012). «Хуже некуда». Российская газета. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 22-ին.
  13. [1]
  14. [2]
  15. [3]
  16. [4]

Արտաքին հղումներ խմբագրել