Արմեն Արմենյան

Արմեն Արմենյան
Ծնվել է	1871 սեպտեմբերի 10
Ծննդավայր	Կ. Պոլիս
Մահացել է	հուլիսի 20, 1965 (տարիքը 93)
Մահվան վայր	Լենինական
Կրթություն	Կեդրոնական վարժարան
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն և ԽՍՀՄ
Ազգություն	հայ
Մասնագիտություն	դերասան և ռեժիսոր
Ամուսին(ներ)	Եկատերինա Դուրյան-Արմենյան
Պարգևներ և մրցանակներ	; և

Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Արմենյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։

Արմեն Արմենյան (իսկական ազգանունը՝ Իփեկյան, սեպտեմբերի 10 (22), 1871^[3]^[1], Կոստանդնուպոլիս^[1]^[4] - հուլիսի 20, 1965(1965-07-20)^[1], Լենինական, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ^[1]), հայ դերասան, ռեժիսոր, ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (1935)^[5]:

Կենսագրություն խմբագրել

Նախնական կրթությունն ստացել է Կոստանդնուպոլսի Պերա թաղամասի հայկական դպրոցում, Բերայի գերմանական դպրոցում, ապա՝ Կադը գյուղի Մխիթարյան միաբանության գիշերօթիկում։ Այնուհետև նա դարձել է Օրթագյուղի վարժարանի, ապա, մի երկու տարի անց, Կոստանդնուպոլսի կենտրոնական վարժարանի սանը։ 1889-1890 թթ. նա տեսնում է Պետրոս Ադամյանի խաղը և դառնում նրա երկրպագուն։ Շատ չանցած, 1891 թ. հունիսին Ադամյանի մահը խորապես ցնցում է դերասանին։ 1890-ականների սկզբներին Արմենյանը գնացել է Կովկաս և խաղացել Թիֆլիսի հայկական խմբերում։

Առաջին անգամ բեմ է բարձրացել Գաստոնի դերում՝ Ալեքսանդր Դյումա որդու «Քամելիազարդ տիկինը» պիեսում։ Հաջորդ թատերաշրջանում Սիրանույշի հետ մեկնել է Բաթում, 1894 թ. մեկնել արտասահման։ Եղել է Փարիզում, Համբուրգում և այլ քաղաքներում, տեսել աշխարհահռչակ մի շարք դերասանների խաղը։ Վերադառնալով Կովկաս, 1902-1903 թթ. խաղացել է Թիֆլիսում, Բաքվում, Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում։ 1906 թ. իր կնոջ՝ Եկատերինա Դուրյանի հետ մեկնել է Եգիպտոս, կազմակերպել ներկայացումներ։ Ալեքսանդրիայում և Կահիրեում հանդես գալուց հետո՝ 1907 թ. վերադարձել է Կովկաս։ 1908 թ. Հ. Աբելյանի հետ կազմավորել է Աբելյան-Արմենյան թատերախումբը, մեկնել Կոստանդնուպոլիս, որտեղ Հ.Իբսենի, Շիրվանզադեի պիեսների բեմադրություններով մեծ հաջողություն են ունեցել։ Կոստանդնուպոլսից հետո խումբը ներկայացումներ է տվել Իզմիրում, Պարտիզակում և վերադարձել է Կովկաս։ Այնուհետև իր խմբով կամ Աբելյանի հետ՝ շրջագայել է Թուրքիայի, Պարսկաստանի, Ռումինիայի և այլ երկրների բազմաթիվ քաղաքներ, ներկայացումներ տվել Հարավային Կովկասի, Հյուսիսային Կովկասի հայաշատ գրեթե բոլոր վայրերում։ 1921 թ. Պարսկաստանից վերադարձել է Հայաստան, խաղացել Երևանում, ապա ընդմիշտ հաստատվել Լենինականում՝ աշխատելով թատրոնում^[6]։

Մինչխորհրդային տարիներից ունեցել է ռեժիսուրական բեղուն գործունեություն, բեմադրել բազմաթիվ պիեսներ։ 1954 թ. լույս են տեսել նրա հուշերը՝ «60 տարի հայ բեմի վրա»^[7]։

Ստեղծագործական կյանք խմբագրել

Դերասան Գևորգ Պետրոսյանը Կովկասից Կոստանդնուպոլիս է ժամանել «Թատերական կոմիտետի» հանձնարարությամբ Թիֆլիսի թատերախմբի համար դերասաններ ընտրելու։ Նա ցանկանում է հանդես գալ այդ թատերախմբում, սակայն ծնողները դեմ են լինում։ Երկար վեճերից հետո ծնողները զիջում են, և Արմենը խոստանում է բեմի վրա հանդես չգալ Իփեկյան ազգանվամբ։ Նա հանդես է գալիս Սիրանույշի, Աբելյանի, Պետրոսյանի, Թրյանցի և ուրիշ դերասանների հետ։ Արմենյանի հայրը ցանկանում էր, որ որդին առևտրական դառնա և 1894 թ. նրան ուղարկում է Համբուրգ՝ սովորելու և այստեղ ապագա դերասանը ավելի մոտիկից է սկսում շփվել հայ թատրոնի հետ։ Համբուրգում Արմենյանը դառնում է գերմանական դասական երաժշտության ունկնդիրը, լսում հռչակավոր երաժիշտների, դիտում Էլեոնորա Դուզեի, իսկ հետո լինելով Բրյուսելում, Սառա Բեռնարի խաղը։ Այստեղ, հոր գործերը վարելու հետ միասին, հետևում է թատրոնի փորձերին, առնում արտասանության դասեր։ Նա համարձակվում է այցելել Սառա Բեռնարին և խնդրել նրա աջակցությունը։ Շատ չանցած տեղափոխվում է Փարիզ, անթոս դերեր կատարողի իրավունքով մտնում հայտնի արտիստուհու թատրոնը։ Այստեղ նա տեսնում է Սառա Բեռնարի, Մունե Սյուլիի, Պոլ Մունեի (Paul Mounet) և ուրիշ վարպետների արվեստը։ Նա դառնում է Սառա Բեռնարի թատրոնի տեխնիկական ռեժիսորի օգնականը։ Այդ տարիներին Արմենյանն ուսանել է առոգանության, դասական ողբերգության և դասական կատակերգության արվեստ, հաճախել Պոլ Մունեի մասնավոր ստուդիան։ 1902 թ. նա հրավեր է ստանում Թիֆլիսից։ Նրա առաջին գործը ֆրանսիական թատերագիր Ֆ. Կոպպեի «Կրեմոնայի վնագործն» էր։ Պիեսը հաջողություն է ունենում։ Ներկայացման հանդիսատես Գաբրիել Սունդուկյանը այցելում է նորեկ դերասանին, շնորհավորում և խորհուրդ տալիս մտածել Ֆրանցի դերը Ֆ.Շիլլերի «Ավազակներում» խաղալու մասին։ 1908 թ. Արմենյանը ճանաչված ռեժիսոր և դերասան էր, որ հանդես էր եկել բազմաթիվ դերերով։ Արմենյանի շնորհիվ «Աբելյան-Արմենյան» թատերախումբը մեծ հաջողություն ունեցավ։ Թատերախումբը կազմվել է 1908 թ. Աբելյանի նախաձեռնությամբ և գոյատևել է հինգ տարի։ Աբելյանը թատերախմբի ոգին էր, իսկ Արմենյանը նրա ռեժիսորը։ Արմենյանի բեմադրական հայտնի աշխատանք դա «Սասունցի Դավիթ» ժողովրդական ներկայացումն էր, որ ցուցադրվեց Լենինականում, 1922 թ. հուլիսի 8-ին և 31-ին։ Դա «Սասունցի Դավթի» բացօթյա ներկայացում էր, շուրջ 150 ձիավոր ու հետիոտն մասնակիցներով և տասը հազար հանդիսատեսներով, խմբերգերով ու փողային երաժշտությամբ։ Արմենյանը մոլիերյան ոճի դերասան էր, թեև նրա դերասանական կյանքում էական տեղ ունեն նաև շեքսպիրյան և շիլլերյան դերերը։ Վ.Փափազյանը նրան համարում էր մոլիերյան ավանդների կրողը հայ թատրոնում։ Դրա վկայությունն են Արգանը (Մոլիերի «Երևակայական հիվանդ») և Հարպագոնը (Մոլիերի «Ագահը»)^[8]։

1894-1935 թվականներ խմբագրել

1894 թվականին մեկնել է Համբուրգ՝ սովորելու, ունկնդրել է հռչակավոր երաժիշտների, դիտել Էլեոնորա Դուզեի և այլ հայտնի դերասանների խաղը։ Փարիզում մեկ թատերաշրջան խաղացել է Սառա Բեռնարի թատրոնում, 1895 –1897 թվականներին եղել է նշանավոր դերասան Պոլ Մունեի դրամատիկական ստուդիայի ուսանող, ապա՝ Փարիզի «Բուֆ Դյունոր», «Կոմեդի Ֆրանսեզ» թատրոնների դերասան, որտեղ ուսումնասիրել է 19-րդ դարի վերջի ֆրանսիական բեմարվեստի սկզբունքները։ 1902 թվականին հրավիրվել է Թիֆլիս. բեմադրել է ֆրանսիական պիեսներ (Ֆրանսուա Կոպպեի «Կրեմոնի վինագործը», Ալֆրեդ դը Մյուսսեի «Վաղաժամ վճիռ»), միաժամանակ խաղացել գլխավոր դերերը։ 1902–1903 թվականներին եղել է Բաքվի հայկական թատերախմբի ռեժիսոր և դերասան։ 1904 թվականին Արմենյանը Նոր Նախիջևանում կազմակերպել է թատերախումբ և շրջագայել Հյուսիսային Կովկասի ու Ռուսաստանի հայաբնակ վայրերում։ Այդ շրջանի լավագույն բեմադրություններից են՝ Ալեքսանդր Շիրվանզադեի «Պատվի համար», «Եվգինե», Մուրացանի «Ռուզան», Հակոբ Պարոնյանի «Պաղտասար աղբար», Վրթաննես Փափազյանի «Ժայռ» և այլն։ 1908 թվականին Հովհաննես Աբելյանի հետ կազմակերպել և ղեկավարել է «Աբելյան-Արմենյան» թատերախումբը։ Արմենյանը դասական ռեալիզմի սկզբունքներով է բեմադրել Անուշավան Վարդանյանի «Գործադուլ», Լևոն Շանթի «Հին աստվածներ» (երկուսն էլ հայ բեմում՝ առաջին անգամ) պիեսները, իսկ որպես դերասան՝ հետագայում հետևել է հոգեբանական ռեալիզմի սկզբունքներին։ Լավագույն դերերից են՝ Յագո, Շայլոկ (Վիլյամ Շեքսպիրի «Օթելլո», «Վենետիկի վաճառականը»), Ֆրանց (Ֆրիդրիխ Շիլլերի «Ավազակներ»), Հարպագոն, Արգան (Ժան-Բատիստ Մոլիերի «Ագահը», «Երևակայական հիվանդ»)։ 1914 –1917 թվականներին Արմենյանը բեմական գործունեությունը շարունակել է Հարավային Կովկասի և Հյուսիսային Կովկասի քաղաքներում, 1917–1921 թվականներին՝ Իրանում, 1921 –1926 թվականներին՝ կրկին Հյուսիսային Կովկասում, ապա՝ Բաքվում, Թիֆլիսում, Ալեքսանդրապոլում և այլուր։ 1924 թվականին Մոսկվայում ծանոթացել է Կոնստանտին Ստանիսլավսկու և Վլադիմիր Նեմիրովիչ-Դանչենկոյի ստեղծագործական աշխատանքին, հետաքրքրվել թատերական նորույթներով։ Այդ շրջանում Արմենյանը բեմադրել է Եղիշե Չարենցի «Կապկազ թամաշա», Անատոլի Լունաչարսկու «Արքայի սափրիչը», Յուրի Յանովսկու «Ցասում» և այլ գործեր։ Նշանակալի էր նաև Արշակ Աթայանի «Սասունցի Դավիթ» պիեսի բացօթյա բեմադրությունը 1922 թվականին Ալեքսանդրապոլում՝ 150 դերակատարով։ Արմենյանը եղել է Ալեքսանդրապոլի Քաղլուսվարի և Սուխումի հայկական թատրոնների գլխավոր ռեժիսորը, 1934 թվականին հիմնադրել է Ալավերդու բանվորական թատրոնը։ 1935 թվականից աշխատել է Լենինականի պետական թատրոնում։ Արմենյանը բեմադրել է ավելի քան 100 պիես, խաղացել շուրջ 150 դեր։ Գրել է «60 տարի հայ բեմի վրա» հուշերի գիրքը, կատարել թարգմանություններ։ Հանդես է եկել նաև ասմունքով։

Դերերը թատրոնում խմբագրել

Գաստոն՝ Ալեքսանդր Դյումա (որդի)՝ «Քամելիազարդ տիկինը»
Յուստուս՝ Ֆուլդայի «Հիմար»
Հարբագոն՝ Մոլիերի «Ագահ»
Խլեստակով՝ Ն. Գոգոլի «Ռևիզոր»
Յագո՝ Վ. Շեքսպիրի «Օթելլո»
Օսվալդ՝ Հ. Իբսենի «Ուրվականներ»
Շեյլոկ՝ Վ. Շեքսպիրի «Վենետիկի վաճառականը»
Սուրեն՝ Ա. Շիրվանզադեի «Պատվի համար»
Ալեքսանդր՝ Վ. Փափազյանի «Ժայռ»
Միհրան՝ Ա.Շիրվանզադեի «Եվգինե»
Ֆրանց՝ Ֆ. Շիլլերի «Ավազակներ»
դոն Սեզար դը Բազան՝ Ֆ. Դյումանուարի և Ա. Դեներիի «Դոն Սեզար դը Բազան»
դոկտոր Շտոկման՝ Հ. Իբսենի «Ժողովրդի թշնամին»
Վուրմ՝ Ֆ. Շիլլերի «Սեր և խարդավանք»
Բարոն՝ Ա. Պուշկինի «Ժլատ ասպետ»
Արգան՝ Մոլիերի «Երևակայական հիվանդ»
Ժորժ դը Օրսի՝ «Գուվերնիոր»
Էոժեն՝ «Անգլերեն խոսելու եղանակը»
Լուսիյեն՝ «Խանդոտ կինը»
Մաազիկ՝ «Սատանա»
Ֆիլիպպո՝ Ֆ. Կոպեի «Կրեմոնայի վնագործը»
Լարոկ՝ «Անհայտ կինը»
Վիտերնիո՝ «Սատանի ճուտ»
Կալեր՝ «Օջախի ճռռիկը»

Ռեժիսորական աշխատանքներ խմբագրել

Վ. Փափազյանի՝ «Ժայռ»
Ա. Շիրվանզադեի՝ «Պատվի համար»
Ա. Շիրվանզադեի՝ «Եվգինե»
Ա. Շիրվանզադեի՝ «Չար ոգի»
Ա. Շիրվանզադեի՝ «Արմենուհի»
«Կործանվածը»
Դ. Դեմիրճյանի՝ «Վասակ»
«Գործադուլ» («Տգիտության զոհեր»)
Մ. Գորկու՝ «Հատակում»
«Սասունցի Դավիթ»
Լ. Շանթի՝ «Հին աստվածներ»

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
↑ Ստեփանյան Գ. Կենսագրական բառարան (հայ.) — 1973. — հատոր 1. — էջ 156. — ISBN 978-5-550-00265-0
↑ Арменян, Армен Нуриджанович // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ ^4,0 ^4,1 կենսագրական բառարան
↑ Արմեն Արմենյանը «Մեծ Սովետական Հանրագիտարանում» (ռուս.)
↑ «Արմեն Արմենյան». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 26-ին.
↑ Գառնիկ Ստեփանյան (1973). Կենսագրական բառարան, հատոր Ա. Երևան: «Սովետական գրող». էջ 156.
↑ Հայ սովետական թատրոնի պատմություն. Երևան: ՀՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն. 1967.

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արմեն Արմենյան» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 95)։

[_5e5775e65518eefb-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[_542c77021976d0e7-2] Ստեփանյան Գ. Կենսագրական բառարան (հայ.) — 1973. — հատոր 1. — էջ 156. — ISBN 978-5-550-00265-0

[_42ce111416491ca9-3] Арменян, Армен Нуриджанович // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_0a71fd9420a07bd3-4] 4,0 ^4,1 կենսագրական բառարան

[5] Արմեն Արմենյանը «Մեծ Սովետական Հանրագիտարանում» (ռուս.)

[6] «Արմեն Արմենյան». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 26-ին.

[7] Գառնիկ Ստեփանյան (1973). Կենսագրական բառարան, հատոր Ա. Երևան: «Սովետական գրող». էջ 156.

[8] Հայ սովետական թատրոնի պատմություն. Երևան: ՀՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն. 1967.

[3]

[1]

[4]

[5]

[2]

[6]

[7]

[8]