Արղանա-Մադեն
Արղանա–Մադեն (թուրքերեն՝ Maden), քաղաք և շրջան Թուրքիայի Խարբերդի նահանգում, Արևմտյան Հայաստանի տարածաշրջանում։ Հին հայկական աղբյուրներում կոչվել է Արկնի, Արղնի, Արղանա, իսկ այժմ՝ Մադեն, Հին Արղանա։ Համարվել է բերդ, ավանաբերդ, գյուղաքաղաք, քաղաք[1]։
| Քաղաք | ||
|---|---|---|
| Արղանա-Մադեն | ||
| թուրքերեն՝ Maden | ||
| ||
| Վարչական տարածք | Թուրքիա | |
| Երկրամաս | Արևմտյան Հայաստան | |
| Գավառ | Արղանամադենի գավառակ | |
| Մակերես | 937 կմ2 կմ² | |
| ԲԾՄ | 10 մ մ | |
| Պաշտոնական լեզու | Թուրքերեն | |
| Բնակչություն | Ընդհանուր՝ 12․360 Քաղաք՝ 5,016 Գյուղեր՝ 7,344 մարդ (2012) | |
| Ազգային կազմ | քրդեր, թուրքեր | |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը) | |
| Ժամային գոտի | UTC+3 | |
| Հեռախոսային կոդ | (+90) 424 | |
| Փոստային ինդեքս | 23400 | |
| Փոստային ինդեքսներ | 23400 | |
| Ավտոմոբիլային կոդ | 23 | |
| Պաշտոնական կայք | maden.gov.tr (թուրքերեն) | |
| ||
Աշխարհագրություն խմբագրել
Գտնվում է Արևմտյան Տիգրիսի ակունքներից մեկի՝ Արղանա գետի (Աղանա-սու) աջ ափին, Խարբերդ–Դիարբեքիր ճանապարհին, Դիարբեքիրից մոտ 55 կմ հյուսիս–արևմուտք, ծովի մակարդակից 1235 մ բարձրությամբ սարավանդի վրա։ Նախկինում շրջակայքն ամբողջովին պատած էր խիտ անտառներով, որոնք շարունակ կտրտվել են պղինձ ձուլելու համար փայտածուխ ստանալու նպատակով։ Քաղաքի հարավարևմտյան կողմում կան պղնձի հարուստ հանքավայրեր, որոնք հայտնի են և շահագործման են ենթարկվել տակավին ուրարտական ժամանակներից։ Այժմ էլ դրանց պաշարները չեն սպառվել և արդյունահանումը շարունակվում է։ Պղնձից բացի նույն հանքավայրերում կան նաև ոսկի և արծաթ։
Բնակչություն խմբագրել
1800–1830-ական թվականներին Արղանա–Մադենն ուներ մոտ 8000 բնակիչ, որից 6000–ը հայեր, 1830–50-ական թթ. նրա բնակչության քանակը նվազելով հասել էր 3000 մարդու, որի կեսը կազմում էին հայերը։ Որոշ աղբյուրներում մոտ 3000 բնակիչ է նշված նաև XX դարի սկզբների Արղանա–Մադենում, բայց այլ աղբյուրների համաձայն, այդ ժամանակ գյուղաքաղաքն ունեցել է մոտ 1500 տուն, կամ շուրջ 7000 – 8000 բնակիչ։ Հայերից բացի այստեղ բնակվում էին նաև քրդեր, հույներ և հրեաներ։ 1915 թվականի Մեծ Եղեռնի ժամանակ տեղի քրիստոնյա (հայեր և հույներ) բնակչությունը բռնությամբ տեղահանվել է, մի մասն էլ սպանվել։ 2012 թ. տվյալներով քաղաքում բնակվում են 5000 մարդ[2], մեծ մասամբ քրդեր։
Պատմություն խմբագրել
Մեծ Հայքի ժամանակ Ծոփք նահանգի Պաղնատուն գավառի մեջ։ Օսմանյան կայսրության տիրապետության օրոք Արղանա–Մադենը Դիարբեքիրի նահանգի համանուն գավառի կենտրոնն էր։ Արղանա–Մադենը բաժանված էր երեք մեծ թաղամասերի՝ Վերին, Միջին և Ստորին։ Քաղաքում հայերը, հույները, քրդերը և հրեաներն ապրում էին առանձին թաղերում։ Տները ցրված էին սարահարթի և լեռնալանջի վրա՝ լեռան գագաթից մինչև ստորոտը կազմելով անկանոն մի քանի շարքեր։ Հայերն ունեին իրենց եկեղեցին՝ Սբ. Աստվածածին անունով, և մի վարժարան, որ գործում էր անցյալ դարի կեսերից։
Քաղաքի հայ բնակիչները աշխատում էին պղնձի հանքերում, զբաղվում երկրագործությամբ, արհեստներով ու առևտրով։ Գ. Սրվանձտյանի վկայությամբ 1840–1860-ական թթ. ծաղկում ապրող Արղանա–Մադենի հանքարդյունաբերությունը հետագա տասնամյակներում անկման էր հասել և դատապարտվել անուշադրության։ Այստեղ պղնձի հանույթն ու ձուլումը կատարվում էին բացառապես ձեռքի աշխատանքով և իբրև վառելիք օգտագործվում էր փայտածուխը։ Նրա պղնձարդյունաբերությունը որոշ աշխուժացում է ապրել XIX դարի վերջերին և ХХ-ի սկզբներին։ Մեր դարի սկզբներին այստեղ տարեկան արտադրվում էր մոտ 3000 տոննա սև պղինձ, որը հիմնականում առաքվում էր Դիարբեքիր, Էրզրում և Տրապիզոն։
Արղանա–Մադենի պղնձի հանույթը և նախնական մշակումը խիստ կրճատվեց առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, երբ նրա հայ բնակչության մի մասը տարագրվեց օտար երկրներ, որի հետևանքով այստեղի պղնձարդյունաբերությունը զրկվեց հարյուրավոր որակյալ աշխատողներից։
Պատմամշակութային կառույցներ խմբագրել
Քաղաքն ուներ Ս․ Աստվածածին և Ս․ Սարգիս անուներով եկեղեցիներ։
Արղանա֊Մադենից հարավ, հին Արկնի բերդաքաղաքի մոտ գտնվում են Արնկիի անմատույց բերդի և Բարձրահայաց Ս․ Աստվածածին վանքի ավերակները[3]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ ՀՍՀ, հ. 2–րդ, էջ 86։
- ↑ Population of province/district centers and towns/villages by districts - 2012 Արխիվացված 2014-05-17 Wayback Machine(անգլ.)
- ↑ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հտ 1, էջ 459-460
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 86)։ 
|