Արդահանի գավառ

Արդահանի գավառ; Ардаганский округ
	Զինանշան
	; Կարսի մարզի զինանշանը
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	գավառ
Մտնում է	Կարսի մարզ
Ներառում է	14 համայնք
Վարչկենտրոն	Արդահան
Հիմնական լեզու	Հայերեն, թուրքերեն, ռուսերեն
Բնակչություն (1897)	134,142
Ազգային կազմ	Թուրքեր (մոտ 43 %) և քրդեր (19 %)
Տարածք	5,645
Հիմնադրված է	1878 թ.
Պատմական շրջան(ներ)	Արտահան

Արդահանի գավառ, վարչաքաղաքական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում։ 1878-1918 թվականներին մտել է Կարսի մարզի կազմ։ Գավառի կենտրոնը Արդահան քաղաքն էր։

Կարսի գավառը հարավ-արևմուտքից սահմանակցում էր Օլթիի, հարավից և հարավ-արևելքից՝ Կարսի գավառներին։ Հյուսիսից և արևելքից գավառը սահմանակցում էր Թիֆլիսի, իսկ արևելքից՝ Քութայիսի նահանգին։

Ներառում է հիմնականում ժամանակակից Թուրքիայի Արդահանի մարզը։

Անվանում խմբագրել

«Արդահան» անվանումը հասնում է մինչև զարգացած միջնադար. այդպես էր կոչվում Գուգարք աշխարհի 13 գավառներից մեկը։ Զարգացած միջնադարում բնակավայրի տեղում արդեն երկար ժամանակ գոյություն է ունեցել բերդաքաղաք, որը եղել է Հայաստանը Վրաստանին կապող ճանապարհին։ 11-րդ դարի սկզբին քաղաքի մասին հիշատակում են արաբական աղբյուրները՝ հայտնելով, որ այն գրավել և թալանել են բյուզանդական զորքերը։ Ուշ միջնադարում քաղաքը ենթարկվում էր վրացական Սամցխե-Սաաթաբագո իշխանությանը։ Արևմտահայերեն քաղաքը գրվում է «Արտահան»։

Պատմություն խմբագրել

Գավառն այդպիսի սահմաններով կազմվել է 1878 թվականին՝ ռուս-թուրքական պատերազմի (1877-1878) արդյունքում^{[Ն 1]}։ Այդ ժամանակ ամբողջ Անդրկովկասը բաժանված էր վեց նահանգի՝ Թիֆլիսի, Քութայիսի, Բաքվի, Դաղստանի, Երևանի և Ելիզավետպոլի։ Հայկական գավառները կենտրոնացած էին գերազանցապես վերջին երկուսում, ևս երեքը (Ախալքալաք, Ախալցխա և Բորչալու)՝ Թիֆլիսի նահանգի կազմում։

1878 թվականին կազմվում են Կարսի և Բաթումի մարզերը՝ համապատասխանաբար 4 և 2 գավառներով։ Դրանք ներառում էր 1877-78 թվականներին գրավված օսմանահպատակ հայկական և վրացական տարածքները։ 1918-1920 թվականներին գավառն ամբողջությամբ մտել է Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության^[2]։ Արդահանը հայկական գավառներից ամենասակավաթիվն էր հայերի քանակով. նրանց ընդհանուր թվաքանակը չէր հասնում 2 հազարի, որոնցից 1315-ը՝ Արդահան քաղաքում։ 1921 թվականի Կարսի պայմանագրից հետո՝ Թուրքիայի կազմ, որում որպես վարչատարածքային միավոր մնացել է գրեթե անփոփոխ։

Բնակչություն խմբագրել

1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 65,763 մարդ էր, որի ավելի կեսը թյուրքեր (28047), ղարափափախներ (7874), թուրքմեններ (4328) ու քրդեր էին (12565), 11.9 %-ը՝ հույներ (7839), 3.6 %-ը ռուսներ (2357), 2.9 %-ը հայեր (1918) և այլ ազգեր։ Արդահան քաղաքի բնակչությունը հաշվվում էր 4142 մարդ, այդ թվում՝ 1331 ռուսներ, 1315 հայեր և 746 թուրքեր^[3]։

Վարչական բաժանում խմբագրել

1913 թվականին գավառը բաժանված էր 14 գյուղական համայնքի^[4]՝

Արդահանի շրջան

Դադագյուլի
Թամալի
Միխայլովոյի
Նիկոլաևոյի
Տիկանի

Գյոլի շրջան

Վարգենսի
Խասքեյի
Կորովենկի
Ռադիոնովի
Օկամի

Պոսկովի շրջան

Դիգուրի
Չիլվանի

Չանդիրի շրջան

Զինզալի
Քանարբելի

Տես նաև խմբագրել

Նշումներ խմբագրել

↑ 1639 թվականի Ղասրե Շիրինի հաշտությամբ Հայաստանը չորրորդ անգամ բաժանվում է երկու հարևան տերությունների միջև. Կարսը, Արդահանը և Վանը անջատվում են Արևելյան Հայաստանից։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում Արդահանը մտնում է Ախալցխայի էյալեթի մեջ։ 1828-29 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով Ախալցխան և Ախալքալաքը անցնում են Ռուսական կայսրությանը. այստեղ են տեղափոխվում Արդահանի գյուղերի հայերը։ 1865 թվականին Արևմտյան Հայաստանի տարածքների մեծ մասը միավորվում են Էրզրումի էյալեթի (1867 թվականից՝ վիլայեթի) մեջ։ 1875 թվականին այն բաժանվում է վեց վիլայեթի՝ Էրզրումի, Կարս-Չըլդըրի, Բիթլիսի, Վանի, Հաքարիի, Դերսիմի։ ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-1878) տասը տարի անց, երբ Կարսի վիլայեթը միացվել էր Ռուսաստանին, Հաքարին կցվում է Վանի վիլայեթի մեջ՝ որպես գավառ, իսկ Դերսիմը՝ Խարբերդի։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Карсский округ
↑ Թորոսյան Շ., Արդահանի խնդիրը հայ-վրացական հարաբերություններում 1920 թ. աշնանը Արխիվացված 2019-12-22 Wayback Machine
↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. город Ардаган
↑ , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 7)։

[2] 1639 թվականի Ղասրե Շիրինի հաշտությամբ Հայաստանը չորրորդ անգամ բաժանվում է երկու հարևան տերությունների միջև. Կարսը, Արդահանը և Վանը անջատվում են Արևելյան Հայաստանից։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում Արդահանը մտնում է Ախալցխայի էյալեթի մեջ։ 1828-29 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով Ախալցխան և Ախալքալաքը անցնում են Ռուսական կայսրությանը. այստեղ են տեղափոխվում Արդահանի գյուղերի հայերը։ 1865 թվականին Արևմտյան Հայաստանի տարածքների մեծ մասը միավորվում են Էրզրումի էյալեթի (1867 թվականից՝ վիլայեթի) մեջ։ 1875 թվականին այն բաժանվում է վեց վիլայեթի՝ Էրզրումի, Կարս-Չըլդըրի, Բիթլիսի, Վանի, Հաքարիի, Դերսիմի։ ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-1878) տասը տարի անց, երբ Կարսի վիլայեթը միացվել էր Ռուսաստանին, Հաքարին կցվում է Վանի վիլայեթի մեջ՝ որպես գավառ, իսկ Դերսիմը՝ Խարբերդի։

[1] Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Карсский округ

[3] Թորոսյան Շ., Արդահանի խնդիրը հայ-վրացական հարաբերություններում 1920 թ. աշնանը Արխիվացված 2019-12-22 Wayback Machine

[4] Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. город Ардаган

[5] , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։

[1]

[Ն 1]

[2]

[3]

[4]