Արամ Նալբանդյան

հայ քիմիկոս, ֆիզիկոս

Արամ Բագրատի Նալբանդյան (հունվարի 1, 1908(1908-01-01), Ղարաքիլիսա, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն - հունվարի 24, 1987(1987-01-24), Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ), ականավոր քիմիկոս, ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս[1], Պետական մրցանակի դափնեկիր։ ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ։

Արամ Նալբանդյան
Ծնվել էհունվարի 1, 1908(1908-01-01)
Ղարաքիլիսա, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն
Մահացել էհունվարի 24, 1987(1987-01-24) (79 տարեկան)
Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Քաղաքացիություն ԽՍՀՄ
Մասնագիտությունֆիզիկոս և քիմիկոս
Հաստատություն(ներ)Ն. Ն. Սեմյոնովի անվան քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ
Գործունեության ոլորտքիմիական ֆիզիկա
Ալմա մատերԵրևանի պետական համալսարան
Գիտական աստիճանֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր և քիմիական գիտությունների թեկնածու
Գիտական ղեկավարՆիկոլայ Սեմյոնով
Եղել է գիտական ղեկավարՆիկողայոս Ենիկոլոպով
Պարգևներ
Լենինի շքանշան Աշխատանքային Կարմիր դրոշի շքանշան «Պատվո նշան» շքանշան «1941-1945 թթ. Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ անձնվեր աշխատանքի համար» մեդալ
և ԺՏՆՑ ոսկե մեդալ
ԿուսակցությունԽՄԿԿ
 Aram Nalbandyan Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Ծնվել է 1908 թվականի հունվարի 1-ին Ղարաքիլիսայում (ներկայումս՝ Վանաձոր), ծառայողի ընտանիքում։ 1926 թվականին ավարտել է Կիրովականի միջնակարգ դպրոցը և ընդունվել Երևանի պետական համալսարանի մանկավարժական ֆակուլտետի ֆիզիկամաթեմատիկական բաժինը։ Այն ավարտելուց հետո աշխատել է համալսարանում որպես ֆիզիկայի ամբիոնի ասիստենտ։ Այնուհետև ընդունվել է ԽՍՀՄ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի ասպիրանտուրան։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին նա բեղմնավոր գիտական հետազոտություններ է կատարում պայթուցիկ նյութերի ստացման և նրանց հատկությունների ուսումնասիրման բնագավառում։ Արամ Նալբանդյանին 1943 թվականին շնորհվում է ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտորի գիտական աստիճան, իսկ 1947 թվականին՝ պրոֆեսորի կոչում։ 1957 թվականին Արամ Նալբանդյանը գլխավորում է ԽՍՀՄ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի ածխաջրածինների օքսիդացման լաբորատորիան Մոսկվայում, 1959 թվականին, շարունակելով ղեկավարել նշված լաբորատորիան, կազմակերպում է ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի լաբորատորիան Երևանում։ 1960 թվականին նա ընտրվում է ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ, 1963 թվականին՝ ակադեմիկոս։ 1967 թվականին Արամ Նալբանդյանը տեղափոխվում է Երևան և նշանակվում Քիմիական ֆիզիկայի լաբորատորիայի տնօրեն։ Նույն թվականին նա ընտրվում է ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար և ՀԽՍՀ ԳԱ նախագահության անդամ։ 1975 թվականին լաբորատորիան վերակազմվում է Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի, որի անփոփոխ տնօրենը մինչև իր կյանքի վերջն Արամ Նալբանդյանն էր[2][3]։

Գիտական հոդվածներն ու մենագրությունները խմբագրել

Նա ավելի քան 400 գիտական հոդվածների հեղինակ է, որոնք հրատարակվել են ինչպես Միության տարբեր ամսագրերում, այնպես էլ արտասահմանում։ Նրա գրչին են պատկանում նաև 5 մենագրություններ։ Առաջին իսկ աշխատանքներից ի հայտ է գալիս Արամ Նալբանդյանի փորձարարական տաղանդը, նրա արտասովոր նպատակասլացութունը, երևույթի մեջ գլխավորը կռահելու կարողությունը, գիտության հանդեպ ունեցած մեծ սերը, բացառիկ պահանջկոտությունը սեփական անձի նկատմամբ։ Արամ Նալբանդյանի գիտական հետաքրքրությունները հիմնականում կապված էին ճյուղավորված շղթայական ռեակցիաների կինետիկայի և մեխանիզմի ուսումնասիրության հետ։ 1931-1950 թվականների ժամանակահատվածում Արամ Նալբանդյանի հետազոտությունները նվիրված են եղել ջրածնի օքսիդացման մեխանիզմի հանգամանալից վերլուծությանը։ Այդ հետազոտությունների արժեքը կայանում էր ոչ միայն փորձառական հարուստ փաստերի ստացման, այլ նաև նրանց մանրակրկիտ տեսական մշակման մեջ։ Աշխատանքն ամբողջությամբ դարձավ ճյուղավորված շղթաների տեսության փայլուն հաստատումը, որի հիմնադրույթներն առաջին անգամ ձևակերպել էր Ն. Սեմյոնովը 1930-ական թվականների սկզբներին։

Ուսումնասիրություններն ու ապացույցները խմբագրել

Ըստ ակադեմիկոս Վ. Կոնդրատևի, Արամ Նալբանդյանն առաջիններից մեկն էր, ով փորձնականորեն ապացուցեց, որ ճյուղավորված շղթայական ռեակցիաների բնորոշ հատկանիշը նրանց զգայունությունն է քիմիապես ակտիվ նյութերի չափազանց աննշան ավելացումների նկատմամբ։ Ածխածնի օքսիդի և ջրածնի այրման դեպքում այդպիսի ակտիվ հավելուրդներ են ջրածնի դոնոր հանդիսացող միացությունները։ Ջրածնի և ածխածնի օքսիդի բոցավառման սահմանի վրա նրանց ազդեցության փաստը օգտագործվեց որպես ածխաջրածինների ու նրանց ածանցյալների մոլեկուլների և ջրածնի ու թթվածնի ատոմների միջև ընթացող տարրական ռեակցիաների արագությունները որոշելու մեթոդ։ Այդ պարզ և նուրբ կինետիկական մեթոդը, որ առաջին անգամ առաջարկել էր Վ․ Վոյևոդսկին, հետագայում զարգացվեց Արամ Նալբանդյանի և նրա աշխատակիցների (Վ. Ազատյան և մյուսներ) կողմից։ 1960 թվականից սկսած այդ մեթոդով որոշվեցին թթվածնի ու ջրածնի ատոմների և մի ամբողջ շարք ածխաջրածինների, սպիրտների և այլ միացությունների միջև ընթացող տարրական ռեակցիաների արագությունների հաստատունները։ Հետազոտությունների այս շարքը ուղղակիորեն առնչվում է մոլեկուլների կառուցվածքի և ռեակցիոն ունակության միջև եղած կապի հարցերի հետ։ Այն մեծ նշանակություն ունի նաև վառելանյութային խառնուրդների տեսության և պրակտիկայի համար։ Արամ Նալբանդյանի վերջին աշխատությունը՝ «Մագնիսական ռեզոնանսը գազերում», գրված Յու. Գերշենզոնի և Վ. Ռոզենշտեյնի հետ համատեղ (1987 թվական), նվիրված է բարձր և գերբարձր լուծելիության սպեկտրոսկոպիայի և գազերում մագնիսական ռեզոնանսի (ԷՊՌ և ԼՄՌ) տեխնիկայի ֆիզիկական հիմունքների շարադրմանը։

Արամ Նալբանդյանը վերջնականապես հաստատել է շառաչող խառնուրդի բոցավառման ներքին սահմանի միանշանակ ֆունկցիոնալ կախումը ռեակցիոն անոթի մակերեսի ֆիզիկաքիմիական հատկություներից. այդ անոթի մակերեսի վրա է տեղի ունենում ակտիվ կենտրոնների ադսորբցիան, որը հանգեցնում է ռեակցիոն շղթաների խզմանը։ Ռեակցիոն անոթի բնույթից և մակերեսի մշակման եղանակից ներքին սահմանի վիճակի կախման մասին Արամ Նալբանդյանի հետազոտությունները ապացուցեցին շղթաների հետերոգեն ընդհատման գոյության փաստը։ Նա ապացուցեց նաև արծաթյա անոթում ցածր ջերմաստճանային բոցավառման առկայությունն ու որոշեց նրա ներքին սահմանը։ Այդ արդյունքն առանձնահատուկ հետաքրքրություն էր ներկայացնում, քանի որ արծաթյա անոթում բոցավառման բացակայությունը երկար ժամանակ եղել է ջրածնի այրման շղթայական տեսության արգելքներից մեկը։ Արամ Նալբանդյանին հաջողվեց փոքրացնել խառնուրդը ռեակցիոն անոթ ներմուծելու ժամանակը, հասցնելով այն 0,02 վրկ-ի, և դիտել բռնկումը ինչպես այդ անոթում, այնպես էլ այլ նյութերից պատրաստված ռեակտորներում։

Բացառիկ հետաքրքրություն է ներկայացնում պատի վրա շղթայի ակտիվ կենտրոնի մահվան հավանականության թվային արժեքների որոշումը Արամ Նալբանդյանի կողմից։ Ցույց է տրվել, որ ոչ մետաղյա պատից ակտիվ կենտրոնի անդրադարձման հավանականությունը բարձր ջերմաստիճանում խիստ մեծ է և կախված է մակերեսի վիճակից։ Այդ տեսակետից առանձնապես ակնառու են այն փորձերը, որոնք ցույց են տալիս ռեակցիոն խառնուրդը իներտ գազով նոսրացնելու ազդեցությունը բոցավառման սահմանի վրա։ Մակերեսի ակտիվ կենտրոնների անկման վերաբերյալ Արամ Նալբանդյանի ուսումնասիրությունների գեղեցիկ եզրափակումը հանդիսացավ ճյուղավորված շղթայական պրոցեսների ղեկավարման կարևորագույն հարցի լուծումը։ Արամ Նալբանդյանը իր աշխատանքներում չէր սահմանափակվում միայն ռեակցիան տանող ակտիվ կենտրոնների մահվան երևույթի մանրակրկիտ վերլուծությամբ։ Նույնքան հանգամանորեն նա ուսումնասիրության է ենթարկում առաջնային ակտիվ կենտրոնների բնույթի և դերի հարցը։ Թթվածնի, ջրածնի հավելուրդների ազդեցության ուսումնասիրությունը և հետազոտման ֆոտոքիմիական մեթոդների օգտագործումը նրան հնարավորություն տվեցին ղեկավարելով ռեակցիայի սկզբնային կենտրոնների կոնցենտրացիան, անցկացնել ջրածնի օքսիդացման ռեակցիայի մեխանիզմի բազմակողմանի կինետիկական վերլուծություն։ Ստացված մեծածավալ էքսպերիմենտալ և տեսական նյութերը Արամ Նալբանդյանը, Վ. Վոյեվոդսկու հետ համատեղ, 1949 թվին ամփոփեց «Ջրածնի օքսիդացման և այրման մեխանիզմը» մենագրության մեջ, որը 1952 թվականին արժանացավ Դ. Մենդելեևի անվան մրցանակի։ Աշխատանքների այս շարքն անգլիացի ականավոր գիտնականներ Լյուիսը և Էլբեն իրենց «Այրումը, բոցը և պայթյունները գազերում» նշանավոր մենագրության մեջ գնահատեցին որպես հիանալի աշխատանք։ Լայն ճանաչում են գտել Արամ Նալբանդյանի հետազոտություններն ածխաջրածինների օքսիդացման բարդ շղթայական ռեակցիաների կինետիկայի և մեխանիզմի բնագավառում։ Քիմիական այդ փոխարկումները, որոնք, ինչպես հայտնի է, ընթանում են վերասերված ճյուղավորման մեխանիզմով, խիստ կարևոր են արդյունաբերության համար։ Չնայած այս պրոբլեմի նկատմամբ գոյություն ունեցող մեծ հետաքրքրությանն ամբողջ աշխարհում, գիտնականներին երկար ժամանակ չէր հաջողվում որոշել նույնիսկ պարզագույն ածխաջրածինների օքսիդացման հաստատորոշ մեխանիզմը։ Պատճառն ամենից առաջ այն էր, որ ածխաջրածինների օքսիդացման ռեակցիայի հարուցման համար պահանջվում էին համեմատաբար բարձր ջերմաստիճաններ, որոնց դեպքում միջանկյալ նյութերի (ալդեհիդներ, գերօքսիդներ, սպիրտներ) մեծ մասը անկայուն է և ռադիկալների ու ատոմների հետ փոխազդեցության մեջ մտնելիս հեշտութամբ քիմիական փոխարկման է ենթարկվում։ Արամ Նալբանդյանն առաջին անգամ կիրառեց գազային վիճակում գտնվող պարզագույն ածխաջրածինների օքսիդացման ռեակցիաների ֆոտոքիմիական հարուցման մեթոդը։ Դա հնարավորություն տվեց օքսիդացման ջերմաստիճանն իջեցնել ընդհուպ մինչև սենյակայինը և այդպիսով ուսումնասիրել պրոցեսի մեխանիզմը, որը բարդացված չէ երկրորդային ռեակցիաներով։ Այժմ զգայունացված (սնդիկի գոլորշիներով, ամյակով և այլն) ֆոտոքիմիական հարուցման մեթոդը լայնորեն կիրառվում է ինչպես մեր երկրում, այնպես էլ արտասահմանուն։ Այս հետազոտությունները նպաստեցին գազային փուլում գտնվող ածխաջրածինների բարձրջերմաստիճանային օքսիդացման շատ օրինաչափությունների և յուրահատկությունների ըմբռնմանը։

Բնական գազի օքսիդացման մեխանիզմի ուսումնասիրությանը խմբագրել

Բնական գազի օքսիդացման մեխանիզմի ուսումնասիրությանը նվիրված Արամ Նալբանդյանի աշխատանքների շարքն ավարտվեց մեթանի ուղղակի օքսիդացման միջոցով ֆորմալդեհիդ ստանալու արդյունաբերական եղանակի առաջարկմամբ, որի համար նրա ղեկավարած հեղինակային կոլեկտիվը 1965 թվականին արժանացավ ԽՍՀՄ ԺՏՆՑ-ի Ոսկյա մեծ մեդալին և ԽՍՀՄ ԳԱ նախագահության մրցանակին։ 1959 թվականին լույս տեսավ «Ֆորմալդեհիդը ելանյութ է պլասմասսաների համար» գիտահանրամատչելի գիրքը, որն Արամ Նալբանդյանը գրել է իր աշակերտ, այժմ ակադեմիկոս Ն. Ենիկոլոպյանի համահեղինակությամբ։ Գրքում նկարագրված են ֆորմալդեհիդի ստացման մեթոդները, նրա հիմնական հատկություններն ու այլ նյութերի հետ նրա կարևորագույն ռեակցիաները, որոնք հանգեցնում են սինթետիկ խեժի և պլաստմասսաների առաջացմանը։

Արամ Նալբանդյանը հատուկ ուշադրություն էր դարձնում հետազոտությունների ֆիզիկական մեթոդների կիրառմանը՝ քիմիական բարդ պրոցեսների մեխանիզմի ուսումնասիրման և քիմիական ռեակցիաները վարող միջանկյալ ակտիվ մասնիկների նույնացման համար։ Էլեկտրոնային պարամագնիսային ռեզոնանսի (ԷՊՌ) մեթոդի լայն կիրառումը Արամ Նալբանդյանին և նրա աշխատակիցներին հնարավորություն տվեց թթվածնի հետ ջրածնի այրման նոսր բոցերում հայտնաբերելու թթվածնի ատոմների և հիդրոքսիլ ռադիկալների գերհավասարակշիռ կոնցենտրացիաներ։ Ածխածնի օքսիդի և թթվածնի խառնուրդի այրման նոսր բոցերում, ջրածնի տարբեր դոնորների առկայությամբ, հայտնաբերվել են ջրածնի, թթվածնի ատոմների և հիդրոքսիլ ռադիկալների մեծ կոնցետրացիաներ, գտնվել են նրանց կուտակման օրինաչափությունները՝ կախված ռեակցիոն համակարգի տարբեր պարամետրերից։

Ծծմբածխածնի, ածխածնի ծծմբօքսիդի, ծծմբաջրածնի, ծծմբի գոլորշիների նոսրացված բոցերում հայտնաբերվել են ազատ ատոմների և ռադիկալների մեծ կոնցենտրացիաներ։ Արամ Նալբանդյանը պարզաբանել է ջրածնի, ածխածնի օքսիդի և ծծմբածխածնի այրման մանրամասն մեխանիզմները։ Ուսումնասիրելու համար վերասերված-ճյուղավորված մեխանիզմով ընթացող ռեակցիաները, որոնցում ռադիկալների կոնցենտրացիաներն անհնար է չափել գազային փուլում ԷՊՌ մեթոդով (նրանց փոքրության և ռադիկալների բազմատոմ կառուցվածքի պատճառով), ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում Արամ Նալբանդյանի ղեկավարությամբ և նրա անմիջական մասնակցությամբ մշակվել է ԷՊՌ սպեկտրոմետրի հետ զուգորդված նոր կինետիկական մեթոդ։ Նոր մեթոդը լայն կիրառություն ստացավ մեր երկրի և արտասահմանի տարբեր լաբորատորիաներում և թույլ տվեց առաջին անգամ ընդհուպ մոտենալ քիմիական ռեակցիաների տարրական ակտերի (շղթաների ծնման և խզման) ուսումնասիրությանը։ Այս մեթոդով որոշվել է շղթաների ծնման մեխանիզմը ջրածնի, ածխաջրածինների, ալդեհիդների, սպիրտների և այլ միացությունների, ինչպես նաև հալոիդ պարունակող մի շարք ածխաջրածինների օքսիդացման ռեակցիաներում։

Արամ Նալբանդյանի հետազոտությունների մի մեծ շարք նվիրված է վերասերված-ճյուղավորված շղթայական մեխանիզմով ընթացող օքսիդացման ռեակցիաների ընդարձակ դասի կինետիկային և մեխանիզմին։ Դրանց թվին է պատկանում C1-C3 սահմանային ածխաջրածինների, ինչպես նաև ալդեհիդների օքսիդացումը։ Վերջիններիս օքսիդացումը դիտվեց ինչպես ածխաջրածինների օքսիդացման մեխանիզմում նրանց՝ որպես ռեակցիայի միջանկյալ նյութերի դերի բացահայտման տեսանկյունով, այնպես էլ համապատասխան օրգանական թթուների և գերթթուների նպատակաուղղված սինթեզման պրոցեսի ստեղծման նպատակով։

Արամ Նալբանդյանի աշխատանքների արժեքն այն է, որ կինետիկական հետազոտությունները իրականացվել են ոչ միայն ռեակցիայի միջանկյալ և վերջնական նյութերի, այլ ազատ ռադիկալների մակարդակով։ Պարաֆինային ածխաջրածինների թերմիկ և ֆոտոքիմիական օքսիդացման գազաֆազային ռեակցիաներում նույնացվել են ազատ ռադիկալները (ալկիլ- և հիդրոգերօքսիդային, ալկոքսիլային և այլն), որը հաստատեց այդ ռեակցիաների շղթայական ռադիկալային բնույթը։ Հետազոտման տվյալները թույլ տվեցին նաև ազատ ռադիկալների մակարդակով բացատրել պարաֆինային ածխաջրածինների օքսիդացման փորձնականորեն դիտարկվող կինետիկական օրինաչափությունները։

Արամ Նալբանդյանի ուսումնասիրություններով հայտնագործվել է օրգանական գերօքսիդների գոլորշիների՝ պինդ մակերևույթի վրա ռադիկալային քայքայման և ռադիկալների գազային փուլ դուրս գալու հետևանքով շղթաների հետերոգեն ճյուղավորման երևույթը։ Ընդ որում, Արամ Նալբանդյանին հաջողվել է ոչ միայն ի հայտ բերել և հետազոտել հետերոգեն գործոնների կարևոր դերը օքսիդացման պրոցեսում, այլև օգտագործել գերօքսիդային միացությունների հետերոգեն տրոհումը որպես հարուցող մասնիկների աղբյուր՝ թթվածին պարունակող, բարձր սելեկտիվության արժեքավոր օրգանական միացությունների ստացման պրոցեսի իրականացման համար։

1960-1980 թվականների ընթացքում կատարած հետազոտությունների արդյունքները, որոնք կապված են ԷՊՌ-ի հետ զուգակցված՝ ռադիկալների սառեցման կինետիկական մեթոդի նկարագրման և օգտագործման հետ, ամփոփված են Արամ Նալբանդյանի և Ա. Մանթաշյանի 1975 թվականին լույս տեսած «Տարրական պրոցեսները դանդաղ գազային ռեակցիաներում» և Արամ Նալբանդյանի ու Ի. Վարդանյանի «Օրգանական միացությունների գազաֆազային օքսիդացման պրոբլեմի ժամանակակից վիճակը» (1986 թվական) մենագրությունների մեջ, որոնցից առաջինը արժանացել է 1977 թվականին գիտության և տեխնիկայի բնագավառում ՀԽՍՀ Պետական մրցանակի։ 1972 թվականից ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում Արամ Նալբանդյանի և Ա. Մերժանովի նախաձեռնությամբ զարգանում է գիտական հետազոտությունների նոր՝ դժվարահալ միացությունների բարձրջերմաստիճանային ինքնատարածվող սինթեզի ուղղությունը։ Մշակվել են մի մեծ շարք դժվարահալ անօրգանական միացությունների ստացման արդյունաբերական տեխնոլոգիաներ, որոնք լայն կիրառություն են գտել և կգտնեն կարծր համաձուլվածքների արդյունաբերության մեջ, բարձր ջերմաստիճանային տեխնիկայում և ժողովրդական տնտեսության այլ բնագավառներում։ Այդ աշխատանքի հիման վրա 1979 թվականին Կիրովականի բարձր ջերմաստիճանային տաքացուցիչների գործարանում տնտեսական մեծ էֆեկտով ներդրվեց մոլիբդենի երկսիլիցիդի ստացման տեխնոլոգիան։

Գիտակցելով կատալիտիկ պրոցեսների կինետիկայի և մեխանիզմի բնագավառում հետազոտությունների կարևորությունը, Արամ Նալբանդյանը կյանքի վերջին տարիներին կազմակերպեց կինետկայի և կատալիզի լաբորատորիա։ Հետազոտությունների թեման ընդգրկեց գազային և հեղուկ փուլերի օրգանական միացությունների նպատակաուղղված փոխարկման նոր կատալիզատորների մշակումը և այդ պրոցեսների կինետիկայի և մեխանիզմի ուսումնասիրությունը։ Ազատ ռադիկալների մակարդակով կատալիտիկ ռեակցիաների ուսումնասիրությունը լաբորատորիայի համար դարձավ բնորոշ ուղղություն, որով նա հատուկ տեղ գրավեց ԽՍՀՄ գիտական կենտրոնների համանման լաբորատորիաների շարքում։

Արամ Նալբանդյանի մրցանակները խմբագրել

Արամ Նալբանդյանը ըստ արժանվույն էր ներկայացնում խորհրդային գիտությունը արտասահմանում՝ մասնակցելով և զեկուցումներով հանդես գալով բազմաթիվ միջազգային գիտաժողովներում՝ ԱՄՆ-ում, Կանադայում, Անգլիայում, Ֆրանսիայում, ԳՖՀ-ում, ԳԴՀ-ում, Բուլղարիայում, Բելգիայում, Ճապոնիայում, Հունգարիայում, Ռումինիայում և այլուր, լայնորեն պրոպագանդելով ՀԽՍՀ ԳԱ և ԽՍՀՄ ԳԱ քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտների գիտական կոլեկտիվների նվաճումները։ Կանադայի 9 քաղաքներում նա դասախոսությունների մի ամբողջ շարք է կարդացել։ 1973 թվականին Արամ Նալբանդյանը հրավեր է ստանում Գյոթինգենի համալսարանում որպես Գաուս-պրոֆեսոր դասախոսություններ կարդալու համար։ 1979 թվականին Արամ Նալբանդյանը Նյու Յորքի ազգային ակադեմիայի անդամ էր։ Նա մեծ երախտիք ունի կադրերի պատրաստման գործում։ Մոսկվայում և Երևանում Արամ Նալբանդյանի ղեկավարությամբ թեկնածուական դիսերտացիա են պաշտպանել ավելի քան 50 հոգի, որոնցից շատերը այժմ արդեն դոկտորներ են։

 
Արամ Նալբանդյանը պատկերված փոտային ծրարի վրա, 1988

Գիտահասարակական աշխատանքը խմբագրել

Արամ Նալբանդյանը գիտահասարակական մեծ աշխատանք էր կատարում. նա «Հայկական քիմիական ամսագրի» գլխավոր խմբագիրն էր, «Քիմիական ֆիզիկա» ամսագրի և «Օքսիդացման պրոբլեմները» միջազգային ամսագրի խմբագրական կոլեգիաների, «Հայկական սովետական հանրագիտարանի» խմբագրական կոլեգիայի, ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր պետական մրցանակներ շնորհող կոմիտեի անդամ էր։ Գիտության կազմակերպման բնագավառում Արամ Նալբանդյանի ակտիվ գործունեությունը բացահայտվեց նաև ՀԽՍՀ ԳԱ քիմիական (այժմ՝ քիմիական և երկրաբանական) գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղարի պաշտոնում։ Նա ակտիվորեն պաշտպանում և պրոպագանդում էր նոր նվաճումները քիմիական գիտությունների ասպարեզում։ Նրա նախաձեռնությամբ բաժանմունքի ինստիտուտներում լայնորեն ծավալվեցին հետազոտական աշխատանքները։ Այսպես օրինակ՝ նա մեծ օգնություն ցույց տվեց սիլիցիդի երկօքսիդի, արհեստական վոլոստանիդի ստացման պրոցեսի մշակման և ներդրման ընթացքում։ Արամ Նալբանդյանի գիտական գործունեությունը մեծ ճանաչում է գտել և ըստ արժանվույն գնահատվել։ Գիտության զարգացման բնագավառում ակնառու ներդրման համար Արամ Նալբանդյանը պարգևատրվել է Լենինի, Աշխատանքային կարմիր դրոշի երկու, «Պատվո նշան» շքանշաններով և մեդալներով։ Նրան շնորհվել է ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործչի կոչում։

Անդամակցություն խմբագրել

  • Նյու Յորքի ԳԱ անդամ (1979, ԱՄՆ)։
  • Գերմանիայի Գյոթինգենի համալսարանի Գաուսս-պրոֆ., «Oxidation Communications» ամսագրի խմբ. անդամ (1978, Հունգարիա)։

Պարգևներ խմբագրել

  • ՀԽՍՀ պետական մրցանակի դափնեկիր։
  • Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանակիր
  • Պատվո նշան շքանշանակիր

Երկեր խմբագրել

  • Налбандян А. Б., Магнитный резонанс в газах, Ереван, 1987 (համահեղինակ).
  • Налбандян А. Б., Современные состояние проблемы газофазного окисления органических соединений, Ереван, 1986 (համահեղինակ).
  • Налбандян А. Б., Элементарные процессы в медленных газофазных реакциях, Ереван, 1975 (համահեղինակ).
  • Налбандян А. Б., Формальдегид—материал для пластмасс, 1959[4].

Մամուլ խմբագրել

  • Հոդվածների մատենագիտություն[5]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի իսկական անդամներ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 21-ին.
  2. «Налбандян, Арам Багратович». Словари и энциклопедии на Академике (ռուսերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 2-ին.
  3. «Institute of Chemical Physics NAS RA». www.chph.sci.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 2-ին.
  4. «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ քարտարան- Արամ Նալբանդյան». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 21-ին.
  5. «ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսների կենսամատենագիտություններ». Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 8-ին.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակի նյութը տրամադրված է Հայաստանի Ազգային գրադարանի կողմից ԳԼԱՄ ծրագրի շրջանակներում։
 
GLAM
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 149