Աշուրբանիպալ

Աշուրբանիպալ (աքադերեն՝ Աշշուր-բան-ապալ, բառացիորեն՝ Աշուր՝ ժառանգի ստեղծող) կամ Աշուրբանապալ, Ասորեստանի թագավոր, ով թագավորել է մ.թ.ա. մոտավորապես 669-627 թվականներին։ Ասարհադդոնի որդին է, ով Ասորեստանի վերջին թագավորն էր։

Աշուրբանիպալ
Մասնագիտություն՝	գերիշխան և գրքերի հավաքորդ
Ծննդյան օր	մ. թ. ա. 685
Ծննդավայր	Նինվե, Մոսուլ, Նինվեի մարզ
Վախճանի օր	մ. թ. ա. 631
Վախճանի վայր	Նինվե, Մոսուլ, Նինվեի մարզ
Դինաստիա	Սարգոնների հարստություն
Քաղաքացիություն	Ասորեստան
Հայր	Ասարհադոն
Մայր	Ešar-ḫamat?
Ամուսին	Libbāli-šarrat?
Զավակներ	Աշուր-Էտել-իլանի և Sinsharishkun?

Աշուրբանիպալի խորաքանդակը

Ռազմական և դիվանագիտական ուղիներով փորձել է պահպանել և ընդարձակել Ասորեստանի թագավորության սահմանները։ Եղել է հմուտ դիվանագետ, տիրապետել է սեպագրին և ժամանակի միջազգային լեզուներին՝ շումերենին և աքադերենին, ունեցել է իր ժամանակի ամենամեծ գրադարանը։

Թագադրում

Ասորեստանի սահմանները՝ մ.թ.ա. 654 թվականին

Աշուրբանիպալը ծնողների՝ Ասարհադդոնի և Նակիի սիրելին էր, և դեռ կենդանության օրոք հայրը նրան նշանակում է ասորական գահի ժառանգորդ, իսկ իր մյուս որդուն՝ Շամաշ-շում-ուկինին, ով ծագումով բաբելոնցի կնոջից էր, կարգում է Բաբելոնի թագավոր։ Հոր մահից հետո խնդիրներ են ծագում։ Բաբելոնցիներն ընդզվում են ասորի թագավոր ունենալու դեմ։ Մ.թ.ա. 669-668 թվականների ընթացքում Աշուրբանիպալը գուշակությամբ է զբաղվում` հոր կամքը կատարելու համար պատգամախոսի միջոցով Շամաշ աստծուն դիմելով, և վերջապես մ.թ.ա. 668 թվականի այար (ապրիլ-մայիս) ամսին եղբորը նշանակում է Բաբելոնի թագավոր և Մարդուկ աստծո արձանը Աշուրից տեղափոխում է Բաբելոն։ Սկզբնական շրջանում Ասորեստանի և Բաբելոնի միջև բարիդրացիական հարաբերություններ էին տիրում։ Աշուրբանիպալը եղբորն օգնում է զինուժի ձևավորման հարցում, վերականգնում են Բաբելոնի տարածքում խոնարհված տաճարները (Էսագիլը՝ Բաբելոնում, Էբարան՝ Սիպարում և այլն), զոհեր են մատուցում բաբելոնացիների աստածներին՝ Շամաշին, Մարդուկին, Իշտար-Ինանին։

Եգիպտական ապստամբության ճնշում

Դեռ Աշուրբանիպալի հոր՝ Ասարհադդոնի կենդանության օրոք Եգիպտոսում ապստամբություն է բռնկվում։ Եգիպտա-քուշյան փարավոն Թահարքիվի դաշնակիցներն էին փյունիկեցիների և փղշտացիների քաղաքները, Պաղեստինի քաղաք-պետություններն ու Կիպրոսի քաղաքները։ Աշուրբանիպալը մ.թ.ա. 667 թվականին ճնշեց Եգիպտոսի դաշնակից 22 թագավորների ապստամբությունը և վերջիններիս պարտադրեց իրենց զորքով և նավատորմով հարձակվել Եգիպտոսի վրա։
Պարտության մատնած Եգիպտոսին արդյունավետ իշխելու նպատակով Աշուրբանիպալը կիրառեց «Բաժանի´ր, որ տիրես» սկզբունքը։ Գերեվարված ցեղերից միայն Նեհոյին ու նրա որդի Պսամետիհին ներում շնորհեց, առատ նվերներով պարգևատրեց և նրանց ուղարկեց ետ՝ դեպի Եգիպտոս։ Պսամետիհին անվանեցին Նաբու-շեզիբ անի (Նաբո´ւ, փրկի´ր ինձ), և նա նշանակվեց Ատրիբիսի կառավարիչ։ Մինչդեռ Նեհոն զրկվեց Մեմֆիսը կառավարելու պաշտոնից, և այս քաղաքը դարձավ եգիպտական տարածքում ասորական հիմնական հենակետը։

Պատերազմ էլամի հետ

Ասորի զինվորներ

Հարավարևմտյան հարևան Էլամի հետ հարաբերությունները սկզբնական շրջանում բարիդրացիական էին։ Աշուրբանիպալը էլամներին օգնում էր երաշտի ժամանակ՝ հացահատիկ ուղարկելով, իսկ Ասորեստան եկածներին՝ ապաստան տալով։ Մինչդեռ, Էլամի թագավոր Ուտրակիին մտահոգում էր Ասորեստանի հզորացումը։ Մ.թ.ա. 665 թվականին Բաբելոնի արամեական հզոր իշխանություններից մեկի` Համբուլուի կառավարչի, Բել-Իկիշեմի և ասորեստանցի մերձափնյա նահանգապետ Նաբու-շում-էրեշի հետ դաշինք է կնքում և անակնկալ ներխուժում Բաբելոնի հարավային տարածքներ և մոտենում ընդհուպ Բաբելոնին։
Իրավիճակը բարդանում էր այն պատճառով, որ Աշուրբանիպալի զորքերն այդ ժամանակ գտնվում էին կայսրության արևմտյան մասում։ Շամաշ-շում-ուկինը եղբոր մոտ սուրհանդակ է ուղարկում՝ խնդրելով զորքն ուղարկել Միջագետք։ Այս ճակատամարտն էական հաջողություններ չի գրանցում Ասորեստանի համար։

Տարածքների ընդլայնում հյուսիս-արևմուտքում՝ Փոքր Ասիայում

Օգտվելով կիմերների առաջախաղացումից մինչև Փոքր Ասիայի խորքերը՝ Ասորեստանին հաջողվում է հասնել իր իշխանության ճանաչմանը խաղաղ ճանապարհով Մուգալուի թագավոր Տաբալայի և Սանդարշարմեի թագավոր Հիլակիի կողմից, ովքեր Աշուրբանիպալի հարեմ են ուղարկում թանկարժեք ընծաներ և իրենց աղջիկներին, իսկ իրենք պարտավորվում են հարկեր վճարել ձիերով։ Նույնիսկ Լիդիացիների թագավոր Գիգեսը Ք.ա. 664 թվականին ճանաչում է Աշուրբանիպալի իշխանությունը և Նինվե է ուղարկում իր հնազանդության մասին հավաստող պատվիրակություն, ինչպես նաև իր կողմից գերեվարված կիմերների երկու ցեղերի առաջնորդներին։ Նույն թվականին բախում է տեղի ունենում ասորեստանցիների Շուպրիի գավառի սահմանների մոտ՝ Ուրարտուի հետ սահմանին։

Կուշերի թագավորի ներխուժում

Մ.թ.ա. 663 թվականին Կուշի թագավոր Տանուտամոնը ներխուժում է Եգիպտոս և հասնում մինչև Նեղոսի դելտա (գետաբերան)՝ չհանդիպելով որևէ դիմադրության և այնուհետև գրավում է Մեմփիսը։ Լիբիացիների իշխանները չեն ցանկանում ընդհարվել Տանուտամոնի հետ։ Վերջինս նրանց կողմից հչռակվում է Վերին և Ստորին Եգիպտոսի թագավոր։ Այս ամենն աշխուժություն է առաջացնում Փյունիկիայի Տյուրոսի Բաալ թագավորի և Արվադայի Եկինլու թագավորի մոտ, ովքեր փորձում են թոթափել ասորական լուծը։ Այդ ընթացքում Պսամետիհը ջերմ ընդունելության է արժանանում Ասորեստանում և մ.թ.ա. 661 թվականին մեծ զորախմբով շարժվում դեպի Եգիպտոս։ Տանուտամոնը պարտություն է կրում ասորիներից Մեմֆիսում և նահանջում Թեբե։ Այս դեպքերից հետո Ստորին Եգիպտոսում իրավիճակն արմատապես փոխվում է՝ հօգուտ Ասորեստանի։ Նեղոսի բոլոր կառավարիչներն իրենց հպատակությունն են հայտնում Աշուրբանիպալին։

Ըմբոստություն Փյունիկիայում

Մանայի գրավումն ասորիների կողմից

Մ.թ.ա. 660 թվականին ասորիները ճնշեցին Փյունիկիայում բռնված ապստամբությունը և պաշարեցին Տյուրոսը՝ քաղաքաբնակներին զրկելով խմելու ջրից։ Տյուրոսի Բաալ թագավորն իր որդի Յահիմիլկիին ուղարկում է Աշուրբանապալի մոտ՝ ներում հայցելու։ Միաժամանակ այդ պատվիրակության հետ նրան է ուղարկում թանկարժեք ընծաներ և իր աղջիկներին։ Աշուրբանիպալն իրապես համարում է, որ ցանկալի է այդպիսի մի հարուստ դաշնակից ունենալ։ Արվադայի Յակինլու թագավորը, զրկվելով դաշնակցից և գիտակցելով իրադրության բացասական հետևանքը՝ իր հերթին Աշուրբանիպալին է ուղարկում թանկարժեք ընծաներ իր աղջկա հետ։

Արշավ Մանա

Մ.թ.ա. 659 թվականին ասորիներն արշավ են ձեռնարկում դեպի Մանա՝ նախորդ պատերազմի հետևանքում կորցրած տարածքները ետ վերադարձնելու նպատակով։ Նրանց հաջողվում է գրավել 9 ամրոց Մանայի հարավային սահմանի և մայրաքաղաք Իզիրտայի միջև ընկած տարածքում։ Մաների թագավոր Ահսերին իր նստավայրը տեղափոխում է Իշտատու։ Ասորիները 15 օր շարունակ պաշարած են պահում Իզիրտան, ինչպես նաև հարևան Ուզբիա և Ուրմեայտե ամրությունները, սակայն նրանց չի հաջողվում գրավել դրանք։

Վերադարձի ճամփին ասորիները գրավում և այրում են Շուրդիրու քաղաքը, այնուհետև Արսիանիշը (ուրարտերեն՝ Արսիտա), Էրիշտեյանան, Բիրուան, Շարուիկբին, Հուսունեն և մի շարք այլ տարածքներ, որոնք այնուհետև ընդգրկվում են Ասորեստանի տարածքի մեջ։

Ահսերիի կրած պարտությունը ներքին հակասությունների առիթ հանդիսացավ Մանայում։ Ըստ Աշուրբանիպալի գրված հիշողության՝ Մանայում ապստամբություն սկսվեց։ Նրանք սպանեցին Ահսերիին, մարմինը նետեցին փողոց, կոտորեցին նրա ընտանիքի բոլոր անդամներին։ Ահսերիի ողջ մնացած միակ որդին՝ Ուալիին, իր որդի Էրիսինիին շտապ ուղարկում է Աշուրբանիպալի մոտ օգնության խնդրելու։ Ըստ ամենայնի՝ Աշուրբանիպալը նրան օգնության է հասնում։

Նոր պատերազմ էլամների հետ

Աշուրբանիպալն ու կինը տոնում են հաղթանակը: Պատկերազարդ՝ Բրիտանական թանգարանում պահվող խորաքանդակից:

Էլամի թագավոր Տե-Ումանն Ասորեստան պատվիրակություն է ուղարկում Աշուրբանիպալի կողմից փախստականներին հանձնելու նպատակով, ովքեր այնտեղ էին ապաստանել մ.թ.ա. 665 թվականից սկսած։ Աշուրբանիպալը մերժում է և գերեվարում բանագնացներ Ումբադարային և Նաբուդամիկային։ Ի պատասխան՝ Տե-Ումանը պատերազմ է սկսում Ասորեստանի հետ։ Մ.թ.ա. 665 թվականի աբու ամսին (հուլիս-օգոստոս) էլամների զինուժը ներխուժում Բաբելոնի սահմանները։ 10 օր անց ասորական զինուժը Տիգրիսով ներքև ընթանալով, հասնում է շումերական Դեր քաղաքի ամրոցի մոտ։ Տե-Ումանը պարտության է մատնվում և սպանվում կրտսեր որդու հետ։
Էլամում տարած հաղթանակն այնպիսի մեծ նշանակություն ունեցավ, որ Ուրարտուի թագավոր Ռուսա 2-րդը, գահը ժառանգելուն զուգընթաց Արբելում իր հաղթանակը տոնող Աշուրբանիպալին ուղարկեց պատվիրակություն՝ ամրապնդելու իր բարեկամությունը։

Եգիպտոսի կորուստ

Աշուրբանիպալի արձանը՝ Սան Ֆրանցիսկոյում

Պսամետիկը, ով Եգիպտոսի կառավարիչներից մեկն էր, իրեն է ենթարկում մնացյալ լիբիացի իշխաններին և իրեն փարավոն է հռչակում։ Ակզբնական շրջանում իշխում էր Ստորին Եգիպտոսի վրա, բայց մ.թ.ա. 656 թվականին իր իշխանությունը տարածում է նաև Թեբեի վրա՝ այնտեղից վտարելով քուշերի թագավոր Տանուտամոնին։ Մեկ տարի անց դադարում է ենթարկվել Աշուրբանիպալի իշխանությանն ու հարկեր վճարել նրան։ Այսպիսով Եգպիտոսը վերջնականապես դուրս է գալիս Ասորեստանի տիրապետության տակից։ Անհանգստություններ էին նկատվում նաև Ասորեստանի հյուսիսարևմտյան սահմաններում, ուր աշխուժացել էին կիմերները, որոնց դաշնակիցներն ուրարտացիներն էին։
Հետագայում Աշուրբանիպալի դեմ ապստամբում է Շամաշ-շում-ուկինը՝ եղբայրը, սակայն պարտություն է կրում։ Մ.թ.ա. 648 թվականին Բաբելոնն անկում է ապրում՝ տարածված սովի և համաճարակի պատճառով։ Շամաշ-շում-ուկինը հրդեհում է քաղաքն ու ինքն իրեն նետում կրակի մեջ. նրան հետևում են կինն ընկերները։ Հետագայում բախումներ են լինում արաբների և Էլամի հետ։
Աշուրբանիպալը պատմության մեջ հիշատակվում է ոչ միայն որպես մեծ ռազմական գործիչ, քաղաքագետ և դիվանագետ, այլև հնագույն ձեռագրերի հավաքող։ Նրա հրամանով Նինվեում են հավաքել բյուրավոր պատմական, կախարդական ու գիտական տեքստերի բնօրինակներ և պատճեններ։ 1849-1859 թվականների ընթացքում Նինվեում արված պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են ավելի կան 20,000 կավե սալիկներով տեքստեր։ Աշուրբանիպալը հայտնի է նաև որպես շինարար։ Նա բազմաթիվ տաճարներ է կառուցել Բաբելոնում, Բորսիպեում, Ուրուկում, Խառանում, Կալխում և այլ քաղաքներում։
1988 թվականին Սան Ֆրանցիսկոյում կանգնեցվեց Աշուրբանիպալի արձանը՝ որպես նվեր ասորական համայնքից, որի հեղինակը ծագումով իրաքցի Ֆրեդ Փարհադն է։

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 495)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշուրբանիպալ» հոդվածին։