Վիքիպեդիա

Աշխարհաքաղաքացիություն

Աշխարհաքաղաքացիություն կամ կոսմոպոլիտիզմ (հին հունարեն՝ κοσμοπολίτης, հունարն «աշխարհ» և «քաղաքացի» բառերից), գաղափարաքաղաքական հոսանք, քաղաքական տեսություն, որ քարոզում է հայրենիքի և սեփական ժողովրդի արժեքների, ազգային ավանդույթների, մշակույթի, ազգային պետության կամ ազգային իրավունքների ստորադասումը կամ դրանց համար պայքարից հրաժարումը՝ հանուն «համամարդկային արժեքների» գերակայության, «համաշխարհային պետության» ստեղծման և «համաշխարհային քաղաքացիության» հաստատման։ Մեկ այլ սահմանմամբ՝ «համաշխարհային քաղաքացիության» մասին գինը, գաղափարախոսություն, որը քարոզում է հրաժարում ազգային ավանդույթներից և մշակույթից, հայրենասիրությունից, մերժում է պետական և ազգային սուվերենությունը։

Կոսմոպոլիտիզմի պատմական զարգացումը խմբագրել

Պատմական այլևայլ պայմաններում «Կոսմոպոլիտիզմ» եզրույն ունեցել է տարբեր բովանդակություն։ Փիլիսոփայական կոսմոպոլիտիզմը սկիզբ է առել Հին Հունաստանում։ Դարերի ընթացքում նրա բովանդակությունը հարստացել է ինչպես քաղաքական, այնպես էլ մշակութային առումով։ Էպիկտետոսը, որից հետո Ցիցերոնը մեջբերում էին Սոկրատեսին, որն իրեն հայտարարել էր աշխարհի քաղաքացի։ Դիոգենեսը առաջիններից էր, որ իրեն անվանեց կոսմոպոլիտ։ Ստոիկներից և քրիստոնյա առաքյալներից (Օրիգենես, Տերտուղիանոս) հետո կոսմոպոլիտիզմի թեման շարունակել են Վերածննդի դարաշրջանի հումանիստները, որոնց կոսմոպոլիտիզմն ուղղված է եղել ընդդեմ ավատատիրական մասնատվածության (Դանթե Ալիգիերի, Թոմազո Կամպանելա)։ Կոսմոպոլիտիզմը մեծ ազդեցություն է թողել Էրազմ Ռոտերդամցու, Յոհան Լուիս Վիվեսի Թոմաս Մորի Մոնթենի վրա։

1544 թվականին Գվիլիելմոս Պոստելլոսը (1510-1581 թթ.) կրկին մտցրեց կոսմոպոլիտիզմ տերմինը, նրան արդեն տալով ոչ թե երկնային, այլ երկրային իմաստ։ Նա պատկերացնում էր Ներդաշնակ Երկրագունդը (լատին․՝ orbis terrarum concordia) պատկերացնում էր, որպես մարդկանց վերազգային և ոչ կրոնական եղբայրություն, որը հիմնված է յուրաքանչյուրի ազատ ընտրության վրա։

XVIII դարում կոսմոպոլիտիզմը դարձավ փիլիսոփայություն, հոգեվիճակ, մտածելակերպ, ապրելակերպ և որ առավել կարևոր է՝ Լուսավորության դարաշրջանի մշակութային էլիտայի ինքնության ձև[1]։ Հետագայում, հավանաբար Յոհան Գոթֆրիդ Հերդերից (1744-1803 թթ.) սկսած, նրա «ազգային ոգու» ուսմունքից ձևավորվում է պետություն, որտեղ ապրում է մի ժողովուրդ մեկ միասնական բնավորությամբ դոկտրինան։

Կոսմոպոլիտիզմի վերացական-հումանիստական իդեալը լուսավորականության դարաշրջանում արտահայտել է ֆեոդալական ճնշումից անհատի ազատագրության գաղափարը։ Գերմանիայում կոսմոպոլիտիզմի գաղափարները, ի հակադրություն ֆեոդալական «հայրենասիրության», զարգացրել են Գոտհոլդ Լեսսինգը (1729-1781 թթ.), Յոհան Վոլֆգանգ Գյոթեն (1749-1832 թթ.), Ֆրիդրիխ Շիլլեր (1759-1805 թթ.), Իմանուիլ Կանտը (1724-1804 թթ.), Յոհան Ֆիխտեն (1762-1814 թթ.):

Կոսմոպոլիտ նացիոնալիզմ խմբագրել

XVIII դարի վերջում կոսմոպոլիտիզմն իր տեղը երկու հարյուրամյակով զիջեց նացիոնալիզմին, որը դարձավ մարդկության պատմության մեջ եղած ամենաշատ զոհերով պատերազմների շարժիչ ուժը։ Հետաքրքիր փաստ է, որ թվում էր, որ անհնար է պատկերացնել կոսմոպոլիտականության և ազգայնականության համատեղումը։ Սակայն տասնամյակներ առաջ այն ժամանակ Լոնդոնի տնտեսագիտության դպրոցի տնօրեն, նշանավոր բրիտանական սոցիոլոգ Էնթոնի Գիդենսը ներմուծեց «կոսմոպոլիտ ազգ» (cosmopolitannation) հասկացությունը։ Ընդգծելով, որ էթնիկ համայնքները սոցիալապես պակաս կառուցվածքային չեն, քան ազգային պետությունները, Գիդենսը նշում է, որ կոսմոպոլիտական նացիոնալիզմը ազգային ինքնության միակ ձևն է, որը համատեղելի է ստեղծված աշխարհակարգի հետ։ Դեռ ավելին, կոսմոպոլիտ ազգը կոսմոպոլիտ դեմոկրատիայի կարիք ունի, որը կիրականացվի համաշխարհային մասշտաբով[2]։

Ըստ Հանա Արենդտի խմբագրել

ХХ դարի կեսերին թերևս չի եղել մեկ այլ մտավորական, որին կարելի է համարել «կոսմոպոլիտ նացիոնալիզմի» և «կոսմոպոլիտ դեմոկրատիայի» առավել մարգարե, քան Հանա Արենդտը (1906-1975 թթ.): Ստեֆան Ցվայգին (1881-1942 թթ.) նվիրված էսսեյում Արենդտը կոսմոպոլիտիզմը բնութագրում է, որպես «միակ աշխարհ, որտեղ առանց հայրենիքի մարդը նույնպես ... օգտվում է քաղաքացիության իրավունքից»։ «Կոսմոպոլիտիզմը» անվանել է «տարօրինակ ազգություն»[3]։ Նա փնտրել է հենց այնպիսի էթիկա, որը թույլ կտար կոսմոպոլիտ արժեքներ դավանել՝ առանց սեփական ազգային ծագումից հրաժարվելու[4]։

Հրեական ազգային փորձը կարևոր է եղել Արենդտի համար իր հատկապես համաշխարհային և համամարդկային նշանակությամբ։ Արենդտը պնդել է, որ Եվրոպայում ազգային գիտակցության ապակառուցողական ասպեկտն իր գագաթնակետին է հասել Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում իշխող հզոր բազմազգ կայսրությունների փլուզման հետ միասին։ Բռնատիրական կայսրությունների, հետևաբար նաև ճնշված ազգությունների զայրույթը հարուցած կենտրոնի անհետացումը հանգեցրեց հատկապես ենթակա ազգերի համերաշխության մնացորդների անհետացման։ Այդպիսով մեկը մյուսի դեմ դուրս եկան. սլովակները չեխերի դեմ, խորվաթները՝ սերբերի, ուկրաինացիները՝ լեհերի և բոլորը հրեաների դեմ։

Պետության տեսանկյունից ազգը ոչ թե որոշվում է էթնիկ, լեզվային, մշակութային, կրոնական, պատմական և այլն տեսանկյունից, այլ ընդհանուր քաղաքացիությունից ելնելով։ Սա ոչ միայն լիբերալ է, այլև պահպանողական, որը հիմնված է «մարդու և քաղաքացու իրավունքների» վրա, բայց արդեն գոյություն ունեցող պետությունների կողմից սահմանափակում է ազգի կարգավիճակը։ Հին կայսրությունների անկումը նշանակում էր նոր սկզբունքի առաջացում՝ ազգության գաղափարի նյութականացում, որը պետությունից առաջ է ընկնում, պետությունից անկախ է կողմնորոշվում և իրենում ամփոփում է «սեփական պետություն ունենալու իրավունք»։

«Բռնատիրության ակունքները» գրքում Արենդտը անդրադարձել է այդ սկզբունքի աղետալի հետևանքներին։ Յուրաքանչյուր քաղաքական հանրության շրջանակներում «ազգին» պատկանողների և չպատկանողների ներքին բաժանումներ են կատարվում։ Առաջինները հայտնի են որպես ժողովուրդներ, որոնք պետություն ունեն (state-peoples), երկրորդները հայերի և հրեաների նման փոքրամասնություներ են, որոնք այդպիսին են ճանաչվում պայմանագրերի համաձայն, և չունենալով պետություն կամ տեղահանված լինելով (stateless, displaced), ոչ մեկի կողմից չեն ճանաչվում։ Նույնիսկ փոքրամասնությունների իրավունքները երաշխավորող պայմանագրերը գրեթե բացահայտ հայտարարում են, որ միայն «պետական ազգերի ներկայացուցիչներն» են լիարժեք քաղաքացիներ[5]։

Հանա Արենդտը կարծում էր, որ իրավունքները բաշխելու իրավունքը չի կարելի վստահել ազգային պետությանը կամ ինտերնացիոնալ ինստիտուտներին, որոնք պարզապես գործում են ազգային պետությունների փոխհամաձայնության հիման վրա։ Անձի իրավունքների պաշտպանության նոր երաշխիքների անհրաժեշտություն էր տեսնում Արենդտը։

Եվրոպական տնտեսական միության և Եվրոպական պառլամենտի ստեղծումից 17 տարի առաջ, 1940 թվականի ամռանը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց կես տարի անց Հանա Արենդտը Էրիխ Կոն Բենդիտին գրել է.

  Ես ուտոպիական չեմ համարում հուսալ ազգերի եվրոպական համագործակցություն ստեղծելու հնարավորությունը, որը կունենա սեփական խորհրդարան[6]։  

Խոսքը այն մասին է, որ Էնթոնի Գիդենսը անվանել է «համաշխարհային մասշտաբով իրականացվող կոսմոպոլիտ դեմոկրատիա»։

Այս տեսակետից ելնելով Հանա Արենդտը Իսրայելի պետություն ստեղծելու նկատմամբ խիստ հակասական վերաբերմունք է ունեցել։ Մի կողմից նացիստական դժոխքից փրկված հրեա ազգի հրեական պետության մասին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի բանաձևի մեկ տողից համաշխարհային քաղաքականության փաստ էր դարձել։ Մյուս կողմից էլ Արենդտը համարում էր, որ Եվրոպայից Պաղեստին հրեաների ընդհանուր արտագաղթը պարադոքսալ ձևով ոչ միայն սիրոնիզմի, այլև հիտլերյան նացիզմի հաղթանակ է նշանակում. նրանց ցանկությունն էր Եվրոպան մաքրել հրեաներից։

  Կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ անլուծելի համարվող հրեական հարցը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո լուծված է (գաղութացման և տարածքների հետագա նվաճման ճանապարհով), բայց դա չլուծեց ոչ փոքրամասնության խնդիրները, ոչ էլ քաղաքացիություն չունեցողների խնդիրները, այլ ճիշտ հակառակը մեր դարաշրջանի գրեթե բոլոր մյուս խնդիրների նման հրեական խնդրի լուծման այդ որոշումը պարզապես փախստականների նոր՝ արաբների դասակարգ ծնեց, ավելացնելով պետություն չունեցողների և օրինազուրկների թիվը ևս 7-8 հազարով։ Եվ Պաղեստինի փոքրիկ տարածքում հարյուր հազարների հետ պատահածը հսկայական ծավալներով կրկնվեց Հնդկաստանում միլիոնավոր մարդկանց հետ։ 1919-1920 թվականների հաշտության պայմանագրերից հետո փախստականները և քաղաքացիություն չունեցողները անեծքի նման հետևում էին աշխարհում ստեղծվող յուրաքանչյուր նոր պետությանը, որը ստեղծվում էր ազգային պետությունների նանությամբ և օրինակով[7]։  

Ամենայն հավանականությամբ Արենդտն առաջիններից մեկն էր, որ հասկացավ, որ հրեաների անվտանգության երաշխիք կարող է լինել միայն մարդու իրավունքների համընդհանուր պաշտպանությունը։ Այսինքն, հրեաները պետք է պայքարեն ոչ թե Պաղեստինում (Էրեց Իսրայել) կամ որևէ այլ տեղ իրենց ազգային պետությունը ունենալու համար, այլ ամենատարբեր ազգերի, այդ թվում հրեաների անվտանգության համար սպառնալիք ներկայացնող տոտալիտար ռեժիմների առաջացումը կանխելու համար[8]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Фрейхоф В. Космополитизм // Мир Просвещения. Исторический словарь. М.: Памятники исторической мысли, 2003. С. 31-41.
  2. ↑ Giddens A. The Third Way. The Renewal of Social Democracy. Cambridge: PolityPress, 1998. P. 130-141.
  3. ↑ Арендт Х. Евреи вчерашнего мира [1943] // Арендт Х. Скрытая традиция. М.: Текст, 2008. С. 109-110.
  4. ↑ [Файн Р. Фетишизм политики: критический анализ работ Ханны Арендт // Рубеж. Альманах социальных исследований. 1999. №13-14. С. 36-64, цит. на с. 37.]
  5. ↑ Арендт Х. Истоки тоталитаризма [1951]. М.: Центрком, 1996. С. 317.
  6. ↑ Arendt H. The Minority Question [1940] // Idem. The Jewish Writings. NewYork: SchockenBooks, 2007. P. 130.
  7. ↑ Арендт Х. Истоки тоталитаризма [1951]. М.: Центрком, 1996.
  8. ↑ Алек Д.Эпштейн Космополитический национализм Ханны Арендт. (ռուս.)

«5-րդ հատոր». Հայկական սովետական հանրագիտարան. 1979 թ.


Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 611)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աշխարհաքաղաքացիություն&oldid=9384422» էջից