Անհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլաս

«Անհետացման վտանգի տակ գտնվող աշխարհի լեզուների ատլաս» (անգլ.՝ Atlas of the World's Languages in Danger), նախկինում՝ «Անհետացող լեզուների Կարմիր գիրք» (անգլ.՝ Red Book of Endangered Languages), ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հրատարակություն, որը տվյալներ է պարունակում անհետացող լեզուների մասին։ 2009 թվականի հունվարին ստեղծվել է ինտերակտիվ առցանց տարբերակ, որը լրացնում է տպագիր հրատարակությունը։ Նախագծի նպատակն է իշխանությունների, լեզվական համայնքների և լայն հանրության ուշադրությունը հրավիրել անհետացման եզրին գտնվող լեզուների խնդրի և համաշխարհային լեզվական բազմազանության պահպանման անհրաժեշտության վրա։

Պատմություն

1992 թվականին Քվեբեկում կայացավ լեզվաբանների միջազգային կոնգրեսը, որի գլխավոր թեման դարձան այն լեզուները, որոնք վտանգված են։ Նույն թվականին լեզվաբանների մշտական միջազգային կոմիտեին կից անհետացող լեզուների կոմիտեն (CIPL) Փարիզում հանդիպում է անցկացրել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հովանու ներքո՝ խոշորագույն մասնագետների մասնակցությամբ։ Ավստրալիացի լեզվաբան Սթիվեն Վուրմի նախաձեռնությամբ պլան է ընդունվել անհետացող լեզուների մասին տվյալների հավաքման և հրապարակման մասին։

1994 թվականին ստեղծվել է «Անհետացող լեզուների Կարմիր գիրք» էլեկտրոնային գիրքը։

1996 թվականին թողարկվեց Անհետացման եզրին գտնվող լեզուների ատլասը՝ Ս. Վիրմուրի խմբագրությամբ։ Լինելով նման կարգի առաջին հրապարակումը՝ ատլասը հետաքրքրություն է առաջացրել ինչպես գիտնականների, այնպես էլ լրագրողների շրջանում։

Ատլասի երկրորդ հրատարակությունը թողարկվել է 2001 թվականին (նաև Ս.Վիրմուի խմբագրությամբ)։ Այս տարբերակը ուներ 90 էջ, այդ թվում՝ քարտեզներով 14 էջ և ներառում էր 800 լեզուների նկարագրությունը։

2005 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ- ն հրապարակել է ատլասի թեստային ինտերակտիվ առցանց տարբերակը։ Ամբողջական տարբերակը ավարտվել է 2009 թվականին։

Ատլասի վերջին տարբերակը, որը հրապարակվել է 2010 թվականին Նորվեգիայի կառավարության աջակցությամբ, պարունակում է շուրջ 2500 լեզու (որոնցից 230-ը վերացել է 1950 թվականից)։ Յուրաքանչյուր լեզվի համար ատլասի մեջ նշվում է նրա անունը, կենսունակության մակարդակը և երկիրը կամ երկրները, որտեղ նրանք խոսում են։ Առցանց հրատարակությունը նաև տեղեկատվություն է տալիս յուրաքանչյուր լեզվի կրողների թվի, դրա պահպանման անհրաժեշտ միջոցառումների, այդ լեզվի հետ կապված նախագծերի, ISO 639-3 կոդերին և աշխարհագրական տվյալներին համապատասխան տեղեկատվության աղբյուրների մասին։

Անհետացող լեզուների դասակարգում

Հիմնական հոդված՝ Լեզվի կենսունակության աստիճան

Ատլասը ցույց է տալիս ինը գործոնների հիման վրա լեզվի պահպանման աստիճանը, որոնցից ամենակարեւորն այն է, որ լեզվի փոխանցումը սերունդների միջև։

• անվտանգ (safe), շատ սերունդներ խոսում են լեզվով, լեզվի փոխանցումը չի ընդհատվում (նման լեզուները չեն ընդգրկված ատլասի մեջ);
• խոցելի (vulnerable), լեզուն խոսում է երեխաների մեծ մասը, բայց դրա տարածումը կարող է սահմանափակվել մի քանի ոլորտներում (օրինակ, լեզուն օգտագործվում է միայն տանը);
• վտանգի տակ (definitely endangered), երեխաները արդեն տանը չեն սովորում լեզուն որպես մայրենի;
• լրջորեն խոցելի (severely endangered), լեզվով խոսում է ավագ սերունդը, ծնողների սերունդը կարող է հասկանալ այն, բայց չի խոսում այդ լեզվով երեխաների հետ կամ միմյանց հետ;
• քննադատաբար խոցելի (critically endangered), ամենաերիտասարդ կրողները ծեր մարդիկ են, որոնք խոսում են միայն մասնակիորեն և հազվադեպ;
• մեռած (extinct), կրողներ այլևս գոյություն չունեն (ատլասի մեջ ընդգրկված են միայն այն լեզուները, որոնք վերացել են մինչև 1950-ականները)։

Տես նաև

• Լեզվի բազմազանության ռեսուրսային ցանց

Գրականություն

• Christopher Moseley Atlas of the World's Languages in Danger. — Paris: UNESCO, 2010. — 218 p. — ISBN 9231040960
• Christopher Moseley The UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger: Context and Process. — World Oral Literature Project. — University of Cambridge, 2012. — 218 p. — ISBN 978-0-9566052-4-5
• Кристофер Мослей Исчезающие языки // Современная библиотека. — 2015. — № 1 (51). Архивировано из первоисточника 19 Ապրիլի 2016.

Արտաքին հղումներ

• «UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger» (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 3-ին.
• «Языки под угрозой исчезновения» (ռուսերեն). UNESCO. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 3-ին.
• Атлас языков под угрозой // «Коммерсантъ» от 21.03.2019, 13:05.