Վիքիպեդիա

Անկլավ և էքսկլավ

տարածքների աշխարհագրական նկարագրություններ

Անկլավ (ֆր.՝ enclave առաջացել է լատին․՝ inclavare - կողպել բառից), օտար պետության սահմանների մեջ գտնվող և այդ պետությանը չպատկանող տարածք[1], անկլավը սահմանակցում է միայն մեկ պետության հետ, այն կարելի է համեմատել կղզու հետ։ Անկլավը կարող է լինել ինչպես այլ պետության տարածք (գյուղ, մարզ, ինքնավար հանրապետություն), այնպես էլ անկախ պետություն (օրինակ, Լեսոթոն՝ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում կամ Սան Մարինոն՝ Իտալիայում[2]։

Տարածքային ընդհատումների բացատրական դիագրամ
Տարբեր տարածքներ (երկրներ, նահանգներ, վարչաշրջաններ, քաղաքապետարաններ և այլն) ներկայացված են տարբեր գույներով և տառերով. Նույն տարածքի առանձնացված մասերը ներկայացված են նույն գույնով և տառով, այդ տարածքի յուրաքանչյուր փոքր մասին ավելացվում է տարբեր համար (հիմնական մասը որոշվում է միայն տառով)։
  •      A:
    • ունի 5 էքսկլավ (A1, A2, A3, A4, and A5)՝ անհնար է A- ի հիմնական տարածքից անցնել այս մասերից որևէ մեկը, սակայն՝
      • A1-ը և A2-ը անկլավներ չեն. նրանցից ոչ մեկը շրջապատված չէ միայն մեկ «օտար» տարածքով։
      • A3-ը անկլավ է, քանի որ շրժապատված է միայն B-ի տարածքով
      • A4-ը և A5-ը «հակաանկլավներ» կամ «երկրորդ կարգի անկլավներ» են։ A-ին պատկանող տարածքներ, որոնք խրվել են անկլավ E-ի մեջ;
    • ներառում է մեկ անկլավ (E). «օտար» տարածք ամբողջովին շրջապատված է A-ի տարածքով․
  •      B:
    • ներառում է 2 անկլավ (A3 և D).
  •      C:
    • շարունակակական տարածք
  •      D:
    • «անկլավացված տարածք» է, տարածքային առումով շարունակական է, բայց դրա տարածքը ամբողջովին շրջապատված է մեկ «օտար» տարածքով (B):
  •      E:
    • «անկլավացված տարածք» է՝ գտնվում է A-ի ներսում
    • ներառում է 2 անկլավ (A4 and A5), որոնք A-ի հակաանկլավներ են
    • ունի 1 'հակաականկլավ' '(E1), որը հակա-հակա անկլավ է ( 3-րդ կարգ) A-ի տեսանկյունից և պարունակում է A5-ի մեջ։
Տեղաբանական տեսանկյունից ՝ A-ն և E-ն յուրաքանչյուրը (մի շարք) չկապակցված տարածքներ ունեն, իսկ B- ն, C- ն և D-ն՝ միացած տարածքներ։ Այնուամենայնիվ, C-ն և D-ն նույնպես պարզ միացված տարածքներ են, իսկ B-ն ոչ ( 2-րդ կարգ, B-ի տարածքում ունի մի քանի «կղզյակներ»)։

Եթե անկլավը անկախ չէ և պատկանում է մեկ այլ պետության, ապա այն համարվում է վերջինիս էքսկլավը[3] («երկրի սահմաններից դուրս գտնվող տարածք»)[4]։ Օրինակ, Արծվաշենը հայկական էքսկլավ էր, որը ամբողջովին շրջապատված է Ադրբեջանի սահմաններով։ Ադրբեջանի համար նույն Արծվաշենը անկլավ էր։

Երկու տերմինների միջև կա այն տարբերությունը, որ էքսկլավը կարող է սահմանակցել ոչ միայն մեկ, այլ մի քանի պետությունների։ Այդպիսի օրինակ է Նախիջևանը, որը Ադրբեջանին էքսկլավ է և սահմանակցում է երեք պետությունների՝ Հայաստանին, Իրանին և Թուրքիային։

Եզրաբանություն խմբագրել

Անկլավ բառը ֆրանսերեն է և առաջին անգամ հայտնվել է 15-րդ դարի կեսերին որպես enclaver բայի ածանցյալ՝ խոսակցական լատինական inclavare բառից (կողպել)[5]։ Ի սկզբանե, դա գույքային օրենսդրության եզր է եղել, որը նկարագրում էր մեկ այլ սեփականատիրոջ պատկանող հողատարածքով շրջապատված հողամասի կամ տարածքի կարգավիճակը, երբ դրա շահագործման համար հնարավոր չէր հասնել առանց շրջակա հողը հատելու[5]։ Օրենքով սա ստեղծեց սերվիտուտ[6] անցում՝ ի շահ շրջափակված հողի սեփականատիրոջ։ Առաջին դիվանագիտական փաստաթուղթը, որում օգտագործվել է անկլավ բառը, Մադրիդի պայմանագիրն էր, որը ստորագրվել է 1526 թվականին[2]։

Ավելի ուշ, անկլավ տերմինը սկսել է օգտագործվել նաև այն երկրների, կոմսությունների, ֆեոդալական սեփականության, բնակավայրերի, քաղաքների, ծխական համայնքների համար, որոնք շրջապատված էին օտար տարածքներով։ Ի վերջո, այս ֆրաներեն բառը մուտք է գործել այլ լեզուներ, չնայած տեղական տերմինները շարունակվել են օգտագործվել։ Հնդկաստանում «գրպան» բառը հաճախ օգտագործվում է որպես անկլավի հոմանիշ (օրինակ՝ «Պուդուչերի շրջանի գրպաններ»)[7]։ Բրիտանական վարչական վարույթի պատմության մեջ ենթազգային անկլավերը սովորաբար կոչվել են առանձնացված մասեր (անգլ.՝ detachments or detached parts), իսկ ազգային անկլավները՝ որպես առանձնացված շրջաններ կամ առանձնացված տիրույթներ (անգլ.՝ districts or detached dominionss)[Ն 1]: Անգլիկան եկեղեցական պատմության մեջ ենթազգային անկլավերը հայտնի էին որպես «յուրահատուկներ» (անգլ.՝ peculiars):

Էքսկլավ բառը անկլավի տրամաբանորեն ընդլայնված հակառակ ձև է[3]։

Բնութագիր խմբագրել

Անկլավները գոյություն ունեն պատմական, քաղաքական և աշխարհագրական բազմազան պատճառներով։ Օրինակ՝ Եվրոպայում ֆեոդալական տիրույթների սեփականությունը հաճախ փոխանցվել, վաճառվել կամ ժառանգություն է անցել և հաճախ այդպիսի տիրույթները շրջապատված են եղել այլ տիրույթներով։ Մասնավորապես, այս իրավիճակը պահպանվել է մինչև 19-րդ դար։ Օրինակ՝ մինչև 1866 թվականը միայն Պրուսիան բաղկացած էր ավելի քան 270 անկախ տարածքներից[8]։

Անկլավում բնակվելը հաճախ դժվարություններ է առաջացրել այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են անցման իրավունքը, ապրանքների ներմուծումը, արժույթը, կոմունալ ծառայությունների և առողջապահական ծառայությունների մատուցումը և հյուրընկալող երկրների հետ համագործակցությունը։ Ժամանակի ընթացքում անկլավները վերանալու միտում են ունեցել։ Գոյություն ունեցող ազգային մակարդակի անկլավների երկու երրորդը մարվել էր 2015 թվականի օգոստոսի 1-ին, երբ Հնդկաստանի և Բանգլադեշի կառավարությունները ստորագրել են «Հողային սահմանի մասին» համաձայնագիրը, որով փոխանակել են 162 առաջին կարգի անկլավ (111 Հնդկաստանից և 51 Բանգլադեշից)։ Մնացել էր միայն Բանգլադեշի Դահագրամ - Անգարպոտա անկլավը։

Նիդերլանդները և Բելգիան որոշել են անկլավային և էքսկլավային համակարգը պահել Բաարում։ Քանի որ և՛ Նիդերլանդները, և՛ Բելգիան հանդիսանում են Եվրամիության և Շենգենյան գոտու անդամներ, ապա մարդիկ, ապրանքներն ազատ տեղափոխում են ու ծառայություններն ազատ մատուցվում են։

Տեսակներ խմբագրել

Իրական անկլավ և իրական էքսկլավ խմբագրել

Իրական անկլավը պետության տարածքի մի մասն է, որը պարփակված է մեկ այլ պետության տարածքում։ Իրական անկլավ հնարավոր չէ հասնել առանց այն շրջապատող այլ պետության տարածքով անցնելու, որը հնարավոր է լինի և՛ ցամաքային տարածք, և՛ տարածքային ջրեր։ Տարածքային ջրերում անկլավների դեպքում դրանք կոչվում են ծովային (տարածքային ծովով շրջապատված) կամ ջրային (եթե լճում են) անկլավներ[9]։

Կիսաանկլավ և կիսաէքսկլավ խմբագրել

Կիսաանկլավները և կիսաէսկլավները այն տարածքներն են, որոնք ծովային հասանելիություն ունեն, բայց և շրջապատված են օտար պետության տարածքներով։ Եթե պետությունը հրապարակված ծովային սահման ունենար, ապա կլիներ անկլավ կամ էքսկլավ։ Կիսանկլավի օինակ են Մոնակոն, Գամբիան և Բրունեյը։ Տեխնիկապես Պորտուգալիան, Դանիան և Կանադան սահմանակից են միայն մեկ օտարերկրյա պետության, բայց դրանք փակված չեն աշխարհագրական, քաղաքական կամ տնտեսական իմաստով։ Նրանք ունեն հսկայական մուտք դեպի միջազգային ջրեր։ Կիրառվում է քանակական սկզբունքը՝ պետությունը դասվում է որպես ինքնիշխան կիսանկլավ, եթե սահմանակից է ընդամենը մեկ պետության, և նրա ցամաքային սահմանն ավելի երկար է, քան ծովափնյա գծերը[10]։

Պեն անկլավ, պեն էքսկլավ և անհասանելի տարածքներ խմբագրել

Պեն անկլավ տերմինը սահմանել է 1959 թվականին Ջ․ Ռոբինսոնը (անգլ.՝ G. W. S. Robinson), որպես «մի երկրի տարածք, որին կարելի է մոտենալ, մասնավորապես՝ անվավոր տրանսպորտով, միայն մեկ այլ երկրի տարածքով»[4]։ Պեն անկլավը չնայած ցամաքային սահմաններ ունի, ամբողջովին շրջապատված չէ մյուսի ցամաքային կամ տարածքային ջրերով[11][12]։ Օրինակ՝ չնայած ջրային ջրով ֆիզիկական կապերը Փոյնթ Ռոբերթսի հետ ամբողջովին գտնվում են Միացյալ Նահանգների սուվերենության մեջ, սակայն հողերի հասանելիությունը հնարավոր է միայն Կանադայի միջոցով»[12]։

Հակաանկլավ խմբագրել

Հնարավոր է, որ մի երկրի անկլավ ամբողջությամբ շրջապատված լինի մեկ այլ երկրի մի մասով, որն ինքնին առաջին երկրի անկլավն է։ Այս անկլավները երբեմն անվանում են անկլավ անկլավի ներսում կամ հակաանկլավ։ Ներկայումս հակաանկլավի երկու օրինակ կա աշխարհում։

Հայաստանի անկլավներ և էքսկլավներ խմբագրել

 
Ադրբեջանի կողմից այժմ օկուպացված հայկական Արծվաշեն էքսկլավը։

Ըստ 1932 թվականի քարտեզների Խորհրդային Հայաստանում ադրբեջանական անկլավներ չեն եղել, իսկ Արծվաշեն գյուղը (ադրբեջաներեն՝ Բաշքյոյ կամ Բաշքենդ) անունով, որ անկլավ էր Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում, ուղղակի պատկանել է Խորհրդային Ադրբեջանի Գետաբեկի շրջանին։ Արծվաշենը հետագայում մաս է կազմել Խորհրդային Հայաստանի Կրասնոսելսկի շրջանի՝ մնալով անկլավ։ 1992 թվականի օգոստոսի 8-ին ադրբեջանական զինուժը գրավել է Արծվաշենը[13][14]։

1927-1935 թվականներին Հայաստանում հայտնվել են երեք ադրբեջանական անկլավ (Ադրբեջանի համար էքսկլավներ)։

Արցախ խմբագրել

Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքում 1923 թվականի հուլիսի 7-ին ստեղծել են Քրդական գավառը («Կարմիր Քուրդիստան»)՝ Լաչին (Բերձոր) վարչական կենտրոնով։ Վեց տարի անց՝ 1929 թվական, Քրդական գավառը լուծարվել է, իսկ այն կազմող տարածքները դարձել են Ադրբեջանական ԽՍՀ առանձին վարչական միավորներ։ Արցախը վերածվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում գտնվող հայկական անկլավի՝ անվանվելով Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ[17]։

Նշումներ խմբագրել

  1. ↑ Ինչպես երևում է 18-րդ դարում կազմված, օրինակ Ռ. Ուիլկինսոնի և այլ բրիտանացի քարտեզագիրների և հրատարակիչների կողմից Գերմանիայի և եվրոպական այլ երկրների քարտեզներում։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Raton, Pierre (1958). «Les enclaves». Annuaire Français de Droit International. 4: 186. doi:10.3406/afdi.1958.1373.
  2. ↑ 2,0 2,1 Melamid, Alexander (1968). «Enclaves and Exclaves». In Sills, David (ed.). International Encyclopedia of the Social Sciences. Vol. 5. The Macmillan Company & Free Press.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Exclave». Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. 1989. էջ 497.
  4. ↑ 4,0 4,1 Robinson, G. W. S. (1959 թ․ սեպտեմբեր). «Exclaves». Annals of the Association of American Geographers. 49 (3, [Part 1]): 283–295. doi:10.1111/j.1467-8306.1959.tb01614.x. JSTOR 2561461.
  5. ↑ 5,0 5,1 Le Grand Robert, Dictionnaire de la Langue Française, 2001, vol. III, p. 946.
  6. ↑ Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. 1989. էջ 1304. «Servitude: Law. A right possessed by one person with respect to another's property, consisting either of a right to use the other's property, or a power to prevent certain uses of it.»
  7. ↑ «Government Jobs in BSNL : 01 Jobs Opening». jobresultsnic.in. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 24-ին.
  8. ↑ Melamid, Alexander (1968). «Enclaves and Exclaves». In Sills, David (ed.). International Encyclopedia of the Social Sciences. Vol. 5. The Macmillan Company & Free Press.
  9. ↑ Vinokurov, Evgeny (2007). The Theory of Enclaves. Lexington Books, Lanham, MD.
  10. ↑ Vinokurov, Evgeny (2007). The Theory of Enclaves. Lexington Books, Lanham, MD.
  11. ↑ Melamid (1968) states, "Contiguous territories of states which for all regular commercial and administrative purposes can be reached only through the territory of other states are called pene-enclaves (pene-exclaves). These have virtually the same characteristics as complete enclaves (exclaves)."
  12. ↑ 12,0 12,1 Catudal, Honoré M. (1974). «Exclaves». Cahiers de Géographie du Québec. 18 (43): 107–136. doi:10.7202/021178ar.
  13. ↑ «Արծվաշեն. 25 տարի ադրբեջանական գրավման տակ». CIVILNET. 2017 թ․ օգոստոսի 7. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 «Հայաստան-Ադրբեջան. վիճելի սահմաններ, տարածքային հավակնություններ, սահմանագծում/սահմանազատում». CIVILNET. 2020 թ․ դեկտեմբերի 10. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Հայ-ադրբեջանական «անկլավային պատերազմը». Հայկական տարածքների տրոհման բանաձևը». PanARMENIAN.Net. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  16. ↑ «Կարեն Խաչատրյան, Համո Սուքիասյան, Գեղամ Բադալյան, Խորհրդային Հայաստանի և ԼՂԻՄ-ի տարածքային կորուստները 1920-30-ական թվականներին, Երևան, 2015» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին.
  17. ↑ «Լեռնային Ղարաբաղ. 1921-1988 թթ». www.nkr.am. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 21-ին. {{cite web}}: Text "NKR" ignored (օգնություն)

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

  Ընթերցե՛ք «անկլավ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անկլավ և էքսկլավ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 421)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Անկլավ_և_էքսկլավ&oldid=9806267» էջից