Ամերիկայի պատմություն
Ամերիկայի պատմություն, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների պատմություն։ Գերմանացի քարտեզագիրներ Մարտին Վալդսեմյուլերը և Մաթիաս Ռինգմանը Ամերիկան անվանակոչվել են իտալացի ճանապարհորդ Ամերիգո Վեսպուչիի անունով[1]։ Վեսպուչին, ով 1497-1502 թվականներին ուսումնասիրել է Հարավային Ամերիկան, առաջին եվրոպացին էր, ով ենթադրել է, որ Ամերիկան ոչ թե Արևելյան Հնդկաստան է, այլ նոր, անհայտ մայրցամաք։ 1507 թվականին Վալդսեմյուլլերը կազմել է աշխարհի քարտեզը, որտեղ նա դրել է «Ամերիկա» անվանումը Հարավային Ամերիկայի մայրցամաքում՝ ներկայիս Բրազիլիայի տարածքում[2]։ Ավելի ուշ, երբ Հյուսիսային Ամերիկան հայտնվել է քարտեզների վրա, այս անունը տարածվել է դրանում, 1538 թվականին Գերարդ Մերկատորը օգտագործել է «Ամերիկա» տեղանունը աշխարհի քարտեզի վրա ամբողջ արևմտյան կիսագունդը նշանակելու համար[3]։
Հյուսիսային Ամերիկա խմբագրել
ԱՄՆ խմբագրել
Ենթադրվում է, որ մի քանի հազար տարի առաջ այստեղի բնիկները Ամերիկա են ժամանել Ասիայից, 15-ից 50 հազար տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածում, երբ ժամանակակից Բերինգի նեղուցի տեղում եղել է երկիր, որը կապել է երկու մայրցամաքները։ ԱՄՆ-ում նրանց գտնվելու հավաստի վկայությունը եկել է արտեֆակտների գտածոներից, որոնց տարիքը մոտ 14 հազար է։ 1492 թվականեերին Ամերիկայի գոյության մասին հայտնի է դարձել միջնադարյան Եվրոպայում այն բանից հետո, երբ Քրիստոֆեր Կոլումբոսը այցելել է Արևմտյան Հնդկաստանի կղզիներ և 1493 թվականին իր երկրորդ ճանապարհորդության ընթացքում անձամբ հայտնվել է Պուերտո Ռիկո կղզում, որն այժմ պատկանում է ԱՄՆ-ին։ 1498 թվականին առաջին բրիտանացի հետազոտող Ջոն Կաբոտը ծովային ճանապարհորդություն է կատարել դեպի ժամանակակից Նոր Անգլիայի ափեր, իսկ 1513 թվականին իսպանացի նավարկող Խուան Պոնսե դե Լեոնը հասել է Ֆլորիդայի ափեր։ Ամերիկայի գաղութային պատմությունը սկսվել է եվրոպացիների ժամանակ։
Իր անկախության արշալույսին Միացյալ Նահանգները բաղկացած է եղել ընդամենը տասներեք նահանգներից, որոնք կազմավորվել էին բրիտանական գաղութներից։ Անկախության հռչակումից հետո նրանք ստիպված են եղել երկու անգամ պայքարել Մեծ Բրիտանիայի հետ Անկախության պատերազմում և 1812 թվականի պատերազմում։ Համաձայն Փարիզի խաղաղության պայմանագրի 1783 թվականին Մեծ Բրիտանիան պաշտոնապես ճանաչել է Միացյալ Նահանգների անկախությունը, սակայն մինչև Երկրորդ անգլո-ամերիկյան պատերազմի ավարտը՝ 1815 թվականը, այն դեռ շարունակել է աջակցել դաշնակից հնդկական ցեղերին, որոնք դիմադրել են ԱՄՆ-ի բանակին։
Անկախության պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո սկսվել է Միացյալ Նահանգների ընդլայնումը արևմտյան ուղղությամբ, որին աջակցել է բացահայտ ճակատագրի հանդեպ ամերիկացիների հավատը, համաձայն որի Աստված կանխորոշել է Ամերիկայում իրենց պետության գոյությունը Ատլանտիկայից մինչև Խաղաղ օվկիանոս։ Միացյալ Նահանգների հիմնական տարածքը կազմավորվել է 1912 թվականին, երբ նրա մայրցամաքային մասում կազմավորվել է վերջին նահանգը՝ Արիզոնա։ Այդ ժամանակ Ալյասկա և Հավայան նահանգների տարածքը նույնպես պատկանել է ԱՄՆ-ին, բայց որպես պետություն այն ընդունվել է միայն 1959 թվականին։
ԱՄՆ Սահմանադրության հիմքը 1788 թվականին հաստատած տեքստն է, որն ընդգրկել է ԱՄՆ անկախության հռչակագիր։ ԱՄՆ-ում սահմանադրական օրենքը պահպանող կառավարության բարձրագույն մարմինը գերագույն դատարանն է։ Հետագայում հիմնական օրենքում ընդունվել են մի շարք փոփոխություններ, որոնք, մասնավորապես, արգելում էին ստրկությունը (ԱՄՆ Սահմանադրության տասներեքերորդ փոփոխություն, 1865 թվական) և կանանց ձայնի իրավունք էին տալիս (19-րդ ուղղում, 1920 թվական)։
Ստրկության արգելքը ցավալի գործընթաց էր, որը հարվածել է շատ քաղաքացիների և Ամերիկայի հարավի խոշոր շրջանների շահերին, ինչը հրահրել է 1861-1865 թվականներին պետության փլուզմանը և քաղաքացիական պատերազմին։ Դրան հաջորդել են վերակառուցման երկար ժամանակահատվածը։ Չնայած ստրկության արգելքին, վերակառուցման արդյունքները փոխզիջումային էին, մինչև քսաներորդ դարի կեսերը։ Միացյալ Նահանգները մնաց մի երկիր, որտեղ գերակշռել է ռասայական տարանջատումը։
Քաղաքացիական պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները ունեցել է տնտեսական պայթյունավտանգ աճ, կենսամակարդակի բարձրացում և առաջադիմականության դարաշրջան։ Այն ավարտվել է 1929 թվականին Մեծ դեպրեսիայով։ Կառավարության ձեռնարկած միջոցառումները սատարել են տնտեսական անկման ընթացքում տուժած քաղաքացիներին, ինչը նշանավորել է Միացյալ Նահանգներում սոցիալական պետության ստեղծման նոր փուլով։ Կառավարության ռազմական հրամանները, որոնք կտրուկ աճել են Երկրորդ աշխարհամարտի և ապա Սառը պատերազմի բռնկմամբ, նպաստել են ամերիկյան տնտեսության վերականգնմանը, ինչը հանգեցրել է ԱՄՆ-ի վերափոխմանը համաշխարհային գերտերության։
Կանադա խմբագրել
Կանադայի տարածքում առաջին մարդկային բնակավայրերը թվագրվել են մ.թ.ա. մոտ 25 հազար տարի առաջ։ Յուկոնի հյուսիսում և մ.թ.ա. 9500 թ Օնտարիոյի հարավում։ Այսպիսով, Կանադայի որոշ հատվածներ անհիշելի ժամանակներից բնակվել են հնդիկներներով և ինուիտներով։ Ալյասկայից և Արևելյան Սիբիրից միգրացիայի արդյունքում մարդկանց խմբեր են հայտնվել Կանադայում։ Այս ժամանակահատվածում Հյուսիսային Ամերիկայի բնակչության վերաբերյալ մարդաբանների գնահատականները տատանվել են երկուսից տասնութ միլիոն մարդու սահմաններում։ Կանադայի բնիկ ժողովուրդը հիմնականում զբաղվել էր որսորդությամբ և ձկնորսությամբ։
Ըստ XVI դարում ժամանումը եվրոպացիների, տեղական ցեղերը էին մասնատված ազգությունների։ Ընթացքում կային բազմաթիվ լեզուներ, չկային կապի գործոններ։ Առավել տարածված են եղել ալգոնկինյան և աթապասկերեն լեզուները։ Ցեղերը հիմնականում զբաղվել են որսով և քոչել են եղջերուների հոտերից հետո։ Արևմտյան ափին հայտնաբերվել են ցեղեր, որոնք քիչ թե շատ նստակյաց ապրելակերպ են վարել գյուղատնտեսության մեծ դերով։ Արևմտյան ափի որոշ ցեղեր սեզոնային միգրացիա են ձեռնարկել, որպեսզի որսան ձուկ (սաղմոն, Սպիտակ պալտուս, ծովատառեխ) և որսան կնիքների վրա։ Նյուֆաունդլենդի բեոտուկի ցեղերը, բեոտուկը դարձել է առաջին ցեղերը, որոնք շփման մեջ են մտել եվրոպացիների հետ, ովքեր եկել են յուրացնել Ամերիկան։ Հենց այստեղից է ստացվել «կարմրամորթներ» արտահայտությունը, որոնք հետագայում մատնանշԵԼ ԵՆ Հյուսիսային Ամերիկայի բոլոր բնիկ բնակիչներին։
Ֆրանսիացի հետազոտող Ժակ Կարտիեն երկու նավերում և 61 հոգանոց թիմի հետ դուրս է եկել Ամերիկայի կողմը և այցելել Նյուֆաունդլենդ, Սուրբ Լավրենտի ծովածոց, Մադլեն կղզիներ և Էդուարդ արքայազնի կղզի։ Այնուհետև 1534 թվականին Կարտյեն վայրէջք է կատարել Գասպե թերակղզում (կոչվում է «ֆրանսիական Կանադայի օրրան»), որտեղ խաչ է տեղադրել՝ ի նշան այն բանի, որ այդ հողերն այսուհետ պատկանել են ֆրանսիական թագին։ 1598-1603 թվականների միջև Հենրիկ IV-ը Տրուալ դե լա Ռոշե Դե Մեգա-ին շնորհել է Կանադայի, Նյուֆաունդլենդի և Լաբրադորի գեներալ-լեյտենանտի կոչում, ինչպես նաև նոր պաշտոն է ստեղծվել մի քանի տասնյակ նորաբնակներով հետագա գաղութացման համար։ 1608 թվականին հիմնադրվել է Քվեբեկ քաղաքը, որի անվանումը ծագել է «այն վայրը, որտեղ գետը նեղանում է» եզրույթից, քաղաքը դարձել է Նոր Ֆրանսիայի մայրաքաղաքը, որը նաև կոչվել է «Կանադա»։
18-րդ դարում Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի մրցակցությունը կտրուկ սրվեԼ Է, և 1763 թվականին Փարիզի պայմանագրով Նոր Ֆրանսիան անցԵԼ Է Մեծ Բրիտանիայի տիրապետության տակ։ 1867 թվականի հուլիսի 1-ին Կանադան իրավունք է ստացել ձևավորելու սեփական կառավարությունը՝ դուրս չգալով Բրիտանական կայսրության կազմից ։
Վեսթմինսթերյան ստատուտի (1931) համաձայն, Կանադայի կառավարության (ինչպես նաև այլ բրիտանական դոմինիոնների) իրավասությունը ընդլայնվել է միջազգային և ներքին գործերում։
Հարավային Ամերիկա խմբագրել
Մեքսկիա խմբագրել
Իր առաջին վերաբնակիչներից ի վեր, Մեքսիկան եղել է որսորդների հավաքատեղի։ Մոտ 9 հազար տարի առաջ տեղի է ունեցել գյուղատնտեսական հեղափոխություն, որը հանգեցրել է խոշոր քաղաքների, ապա հնագույն պետությունների առաջացմանը, ինչպիսիք են ացտեկները և մայաների նահանգները։
16-րդ դարում Մեքսիկան գաղութացել է իսպանացիների կողմից։ 300 տարի տևած գաղութային կառավարումն ավարտվել է ազատագրական պատերազմով և մեքսիկական միապետության, ապա հանրապետության հաստատմամբ։ Մեքսիկայի պատմությունը գիտի քաղաքացիական պատերազմների, միջամտությունների և բռնապետությունների շրջաններ։ Վերջին պատմությունն աչքի է ընկել տնտեսական վերականգնմամբ և մի քանի ճգնաժամերով, ինչպես նաև մեկ կուսակցության քաղաքական հեգեմոնայով։ XX դարի վերջին ժողովրդավարացման միտում կար, և XXI դարում երկիրը տեղափոխվել է իսկապես բազմակուսակցական համակարգ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Amerigo Vespucci». Encyclopædia Britannica. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 7-ին.
- ↑ p. 9, The Cosmographiæ Introductio of Martin Waldseemüller in Facsimile, translated by Edward Burke and Mario E. Cosenza, introduction by Joseph Fischer and Franz von Wieser, edited by Charles George Herbermann, New York: The United States Catholic Historical Society, 1907.
- ↑ The Naming of America: Fragments We’ve Shored Against Ourselves. By Jonathan Cohen
Գրականություն խմբագրել
- Нохрин Иван Михайлович Общественно-политическая мысль Канады и становление национального самосознания (последняя треть XIX - начало XX вв.). — Huntsville: Altaspera Publishing & Literary Agency, 2012. — 232 с. — ISBN 978-1-105-76379-3
- Овинников Р. С. Зигзаги внешней политики США. От Никсона до Рейгана. М.: Политиздат, 1986.
- Макинерни, Дэниел. США. История одной страны = A TRAVELLER'S HISTORY OF THE USA. — Мидгард, Эксмо, 2009. — 736 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-33475-9
- Альперович М. С., Слёзкин Л. Ю. История Латинской Америки (с древнейших времен до начала XX в.). — Учебное издание. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высш. шк, 1991. — 286 с. — ISBN 5-060-02003-7
- Бернардино де Саагун, Куприенко, Сергей Анатольевич Общая история о делах Новой Испании. Книги X-XI: Познания астеков в медицине и ботанике / Ред. и пер. С. А. Куприенко.. — К.: Видавець Купрієнко С.А., 2013. — 218 с. — (Месоамерика. Источники. История. Человек). — ISBN 978-617-7085-07-1
- Ларин Е. А. Всеобщая история: латиноамериканская цивилизация: Учеб. пособие. — М.: Высшая школа, 2007. — 494 с. — ISBN 978-5-060-05684-6
- Нерсесов, Яков Николаевич Доколумбова Америка: ацтеки, майя, инки. — М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель; Владимир: ВКТ, 2009. — 446 с. — ISBN 978-5-989-86233-7
- Паркс Г. История Мексики / Пер. Ш. А. Богиной. — М.: Издательство иностранной литературы, 1949. — 364 с.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի պատմություն» հոդվածին։ |