Ալբանական գրականություն
Ալբանական գրականություն, ալբաներենով գրված արձակ և չափածո ստեղծագործություններ։ Դրանք ստեղծվել են Ալբանիայում կամ ալբանական սփյուռքում։
Վերածնունդ խմբագրել
Օսմանյան կայսրության տարածքային ընդլայնումը ալբաններին ստիպում է լքել իրենց հայրենիքը և հայտնվել զանազան եվրոպական երկրներում։ Դա տեղի է ունենում զարգացած միջնադարում՝ Վերածննդի դարաշրջանում։ Սփյուռքի խոշոր ներկայացուցիչներից էր Մարին Բառլետին (1460–1513), ով 1510 թվականին Հռոմում հրատարակում է «Սկանդերբեգի պատմությունը»։ Այն թարգմանվում է գրեթե բոլոր եվրոպական լեզուներով։
Հայտնի արվեստագետների, փիլիսոփաների, գիտնականների և այլոց շարքում էին ծագումով ալբանացի Մարինո Բեսիչեմին (1408–1526), Ձոն Գազուլին (1400–1455), Լեոնիկուս Թոմեուսը (1456–1531), Միշել Մառուլին (15-րդ դար), Միշել Արտիոտին (1480–1556)[1]
Ուշ միջնադար խմբագրել
Մշակութային ազդեցությունը առաջին հերթին իր հետքն է թողնում ալբաներեն լեզվի և ալբանական եկեղեցու, այնտեղ իրականացվող ծիսակատարությունների ու աղոթքների վրա։ Դա վերաբերում էր ոչ միայն երկրի հյուսիսում ապրող կաթոլիկներին, այլև հարավում ապրող ուղղափառներին։ Բողոքականության գաղափարների տարածքումը կապված է կղերայական Ջոն Բուզուկուի անվան հետ, ով ալբաներեն լեզուն բերում է կաթոլիկ լիտուրգիային։ Դրանով նա փորձում էր անել ալբաներենի համար այն, ինչ արել էր ժամանակին Մարտին Լյութերը գերմաներենի համար։
«Մեշարին» (ալբ․՝ Meshari՝ Կարոտյալ) ալբաներեն առաջին տպագիր գիրքն էր։ Այն գրել է Ջոն Բուզուկուն, և հրատարակել 1555 թվականին։ Գրված է գրական ալբաներենով։ Լեզուն հստակ կնոնակարգված է և ունի քերականական ստույգ կառուցվածք։ Դա հնարավորություն է տալիս ենթադրելու, որ ալբաներենը ունեցել է վաղ գրավոր ավանդույթ, ինչը չի հասել մինչև մեր օրեր՝ ձեռագիր լինելու պատճառով։ Բացի այդ, կա մեկ այլ զուգադիպություն ևս, ինչը վկայում է այն մասին, որ ալբաներենը գրավոր լեզու է եղել նաև 14-րդ դարում։ Առաջին հայտնի գրությունը թվագրվում է 1332 թվականին։ Այն ստեղծվել էր Անտիվարիի արքեպիսկոպոս, դոմինիկյան հայր ֆրանսիացի Գիլլելմուս Ադայի կողմից։ Վերջինս լատիներենով գրավոր տեղեկացնում է, որ ալբանացիները օգտագործում են լատինական այբուբենը՝ սեփական գրքերը գրելու համար։ Լեզուն էապես տարբերվում էր լատիներենից։ Հատուկ կարևորություն են ներկայացնում 1462 թվականին գրված եպիսկոպոսական գիրքը (Unte paghesont premenit Atit et Birit et spertit senit) և 1497 թվականին գրված ալբաներեն բառերի հանրագիտարան-ցանկը։ Դրանցից առաջինը հեղինակել էր Դուրրեսի եպիսկոպոս Պալ Էնգյելին, իսկ երկրորդը՝ գերմանացի Առնոլդ ֆոն Հարֆը, ով ճամփորդում էր Ալբանիայով։ Հայտնի է նաև հունատառ ալբաներենով գրված Մատթեոսի ավետարանը, որը նույնպես թվագրվում է 15-րդ դարին։
Այս դարերի ալբանական գրությունները պետք է որ ունենային նաև ոչ կրոնական տեքստեր։ Նրանք հանդիպում են Մարին Բառլետիի մոտ։ Վերջինս իր «Շկոդրայի նվաճում» (ալբ․՝ De Obsidione Scodrensi) գրքում (1504), հաստատել է, որ թողել է այսպիսի գրություններ՝ ժողովրդին հասկանալի լեզվով (ալբ․՝ in vernacula lingua)։ Չնայած նրան, որ կրոնական տեքստերը գերիշխել են, այս գործընթացը չի ընդհատվել։ Դրանց օրինակներն են՝ 16-17-րդ դարերում Լեկա Մատրանգայի (ալբ․՝ Lekë Matrënga) հեղինակած «Քրիստոնեության դասընթացներ» (ալբ․՝ E mbësuame krishterë) գիրքը (1592), Պյետար Բուդիի (ալբ․՝ Pjetër Budi) հեղինակած «Քրիստոնեական դոկտրինա» (ալբ․՝ Doktrina e krishterë, 1618) և «Հռոմի ռիտուալներ» (ալբ․՝ Rituale, 1621) գրքերը, որոնք ալբանական պոեզիայի ու արձակի առաջնեկներն էին, և Ֆրանգ Բարդհիի (ալբ․՝ Frang Bardhi) հեղինակած «Ջորջ Կաստրուա» (ալբ․՝ George Castriot, 1636) աշխատությունը։ Վերջինս հրատարակել է նաև ժողովրդական պատմություններ, բառարաններ և այլն։ Ավելի ուշ շրջանում, աստվածաբանական ու փիլիսոփայական թեմատիկայով ստեղծվել է «Մարգարեների խումբ» (ալբ․՝ Cuneus Prophetarum, 1685) աշխատությունը՝ Պյետար Բոգդանիի կողմից (ալբ․՝ Pjetër Bogdani)։
Բոգդանիի աշխատանքները ընդգծվում էին յուրահատուկ բնույթով. տվյալները նա վերցնում էր տարբեր աղբյուրներից, ոչ միայն կրոնական բնույթի, այլև աստղագիտական, պատմական, տիեզերագիտական, սխոլաստիկայի, մանկավարժական և այլ աշխատություններից։ Դրանով նա զարկ է տվել ալբանական գրականության ու մշակույթի զարգացմանը։
Մեկ այլ վաղ ալբանական գրական գործիչ էր Յուլ Վարիբոբան (ալբ․՝ Jul Variboba)[2]։