Աբստրակցիա (լատին․՝ abstractio - վերացարկում), առարկաների և երևույթների ոչ էական հատկություններից մտովի վերանալը, նրանց հիմնական կողմերի և հատկանիշների ընդհանրացումը։ Աբստրակցիայով կատարված ընդհանրացումներն արտահայտվում են հասկացությունների, կատեգորիաների, օրենքների, գիտական համակարգերի և իմացության այլ ձևերով։ Գիտական աբստրակցիան բնության և հասարակության էական հատկանիշները մարդկային մտածողության մեջ արտացոլող իմացության պրոցեսի կարևոր տարրն է։

Վերացարկումը հնարավորություն է ընձեռում առանձնացնելու մտքի առարկան և այն քննելու տվյալ առումով կողմնակի, խաթարիչ գործոններից զերծ՝ մաքուր տեսքով, ապահովելով մտքի ազատ ստեղծագործությունը՝ տեսական մտածողության հարաբերական ինքնուրույնությունը։ Ձևական տրամաբանության մեջ որպես աբստրակցիաի տեսակներ առանձնացվում են՝ «մեկուսացնող աբստրակցիա», որի դեպքում վերացարկվում և որպես ինքնություն դիտվում է որևէ առանձին հատկանիշ, այդպես գոյանում են «վերացական հասկացությունները» երկարություն, արդարություն և այլն). «ընդհանրացնող աբստրակցիա», որի շնորհիվ գոյանում են հասկացությունները առարկաների դասի (եռանկյունի, բույս և այլն) կամ համախմբության (մարդկություն և այլն) մասին։

Մաթեմատիկայի հիմունքներում կարևոր նշանակություն ունեն մաթեմատիկայի և տրամաբանության այնպիսի հիմնական աբստրակցիաներ, ինչպիսիք են՝ նույնացման վերացարկումը, որը հնարավորություն է ընձեռում հավասարության տիպի հարաբերությամբ կապված օբյեկտների մասին խոսել որպես միատեսակ օբյեկտների. ակտուալ անվերջության վերացարկումը, որի դեպքում վերացարկում են անվերջ բազմությունը վերջավոր եղանակով ներկայացնելու գործնական անհնարինությունից և այն դիտարկում որպես առկա, տրված. պոտենցիալ իրականացման վերացարկումը, որի դեպքում վերացարկում են մեր կոնստրուկտիվ ռեալ հնարավորությունների սահմանափակություններից։ Պատմական զարգացում ապրող ամբողջությունների (հասարակություն, օրգանական աշխարհ, գիտելիք և այլն) ուսումնասիրության դեպքում բեղմնավոր է աբստրակցիայից կոնկրետին անցնելու մեթոդը, պատմական պրոցեսի տրամաբանական ներկայացման եղանակը, որը կիրառել է Մարքսը «Կապիտալ»–ում, յուրացնելով ու զարգացնելով Հեգելի «Տրամաբանության գիտության» գաղափարները։

Եվրոպական փիլիսոփայության եւ տրամաբանության մեջ աբստրագինգը մեկնաբանվում է որպես հասկացությունների փուլային արտադրության միջոց, որոնք ձևավորում են ավելի ու ավելի ընդհանուր մոդելներ՝ աբստրակցիայի հիերարխիա:Քննարկվող հասկացության շեղվածության աստիճանը կոչվում է աբստրակցիայի մակարդակ։ Կախված նպատակներից եւ խնդիրներից, դուք կարող եք խոսել նույն օբյեկտի մասին տարբեր վերացական մակարդակներում։

Հասկացություն խմբագրել

Վերացական հասկացությունը աբստրակցիայի ամենաբարձր ձևն է, բայց կապված է պարզունակ զգայական աբստրակցիայի հետ։ Սկսած օբյեկտի որոշ զգայական հատկություններից, ընդգծելով այլ զգայական հատկություններ (պարզունակ զգայական աբստրակցիա), աբստրակցիան վեր է ածվում վերացական հասկացություններով արտահայտված ոչ զգայուն հատկությունների։ Օբյեկտների միջև հարաբերությունների միջոցով միտքը կարող է բացահայտել դրանց վերացական հատկությունները։ Աբստրակցիան իր ամենաբարձր ձևերով արդյունք է իրերի և երևույթների ավելի ու ավելի էական հատկությունների բացահայտման ՝ դրանց կապերի և փոխհարաբերությունների միջոցով։ Կար երկու ուսմունք աբստրակցիայի, այսինքն ՝ այն գործընթացի մասին, երբ մտածողությունը վերածվում է վերացական հասկացությունների.

էմպիրիկ հոգեբանության աբստրակցիա. այս վարդապետությունը վերացականին հասցրեց միայն զգայականի,
ռեալիստական հոգեբանության աբստրակցիա - պոկել վերացականը զգայականից ՝ պնդելով, որ վերացական բովանդակությունը ստեղծվում է մտքի միջոցով։

Բայց իրականում վերացականն անկասելի է ողջամիտների համար և անբաժանելի է դրանից։ Մտքը կարող է վերացականի գալ միայն զգայականից ելնելով, այսինքն ՝ դա մտքի շարժումն է, որն օբյեկտների զգայական հատկություններից անցնում է նրանց վերացական հատկություններին։

Աբստրակցիա խմբագրել

Աբստրակցիան ճանաչման, մտավոր ընտրության, որոշակի հավաքածուի որոշ տարրերի մեկուսացումն ու դրանց շեղումն է տվյալ հավաքածուի այլ տարրերից։ Սա մարդու մտավոր գործունեության հիմնական գործընթացներից մեկն է, որը հիմնված է նշանների միջնորդության վրա և թույլ է տալիս առարկաների տարբեր հատկությունները վերածել դիտարկման առարկայի։ Այս տեսական ընդհանրացումը հնարավորություն է տալիս արտացոլել հետաքննվող օբյեկտների կամ երևույթների հիմնական օրինաչափությունները, ուսումնասիրել դրանք, ինչպես նաև կանխատեսել նոր, անհայտ օրինաչափություններ։ Մարդկային մտածողության անմիջական բովանդակությունը կազմող ինտեգրալ կազմավորումները ՝ հասկացությունները, դատողությունները, եզրակացությունները, օրենքները, մաթեմատիկական կառուցվածքները և այլն, հանդես են գալիս որպես վերացական օբյեկտներ։

Վերացական լինելու անհրաժեշտությունը որոշվում է այն իրավիճակով, երբ ակնհայտ են դառնում տարբերությունները մտավոր խնդրի բնույթի և դրա կոնկրետության մեջ օբյեկտի լինելու միջև։ Նման իրավիճակում մարդն օգտագործում է, օրինակ, լեռը որպես երկրաչափական ձև ընկալելու և նկարագրելու հնարավորությունը, իսկ շարժվող անձին `որպես մեխանիկական լծակների որոշակի փաթեթ։

Տեսակներ խմբագրել

Աբստրակցիայի որոշ տեսակներ.

պարզունակ զգայական աբստրակցիա - շեղված է առարկայի կամ երևույթի որոշ հատկություններից ՝ ընդգծելով դրա այլ հատկությունները (ընդգծելով առարկայի ձևը, շեղված նրա գույնից կամ հակառակը)։ Իրականության անսահման բազմազանության պատճառով ոչ մի ընկալում չի կարողանում ծածկել իր բոլոր կողմերը, հետևաբար, պարզունակ զգայական աբստրակցիան տեղի է ունենում ընկալման յուրաքանչյուր գործընթացում և անխուսափելիորեն կապված է դրա հետ։
ընդհանրացնող վերացականություն - տալիս է երևույթի ընդհանրացված պատկերացում ՝ վերացական որոշակի շեղումներից։ Նման աբստրակցիայի արդյունքում առանձնանում է ուսումնասիրվող առարկաների կամ երեւույթների ընդհանուր հատկությունը։ Այս տեսակի աբստրակցիան համարվում է հիմնական մաթեմատիկայում և մաթեմատիկական տրամաբանությունում։
իդեալիզացիա - այն իրական էմպիրիկ երևույթի փոխարինումն է իդեալականացված սխեմայով ՝ վերացվող իրական հատկանիշներից, որոնք աննշան են այս ուսումնասիրության համար։ Արդյունքում ձեւավորվում են իդեալականացված (իդեալական) օբյեկտների («իդեալական գազ», «բացարձակ սեւ մարմին», «ուղիղ գիծ» եւ այլն) հասկացությունները։
մեկուսացնող աբստրակցիա - այն սերտորեն կապված է ակամա ուշադրության հետ, քանի որ այն ընդգծում է այն բովանդակությունը, որի վրա կենտրոնացած է ուշադրությունը։
փաստացի անվերջության աբստրակցիա - յուրաքանչյուր տարրի ամրագրման հիմնարար անհնարինությունից վերացում։
կոնստրուկտիվացում - շեղում իրական օբյեկտների սահմանների անորոշությունից, դրանց «կոպիտացումից»։

Ըստ նպատակների.

ֆորմալ աբստրակցիա - այն օբյեկտի այնպիսի հատկությունների ընտրությունն է, որոնք գոյություն չունեն ինքնուրույն և նրանից անկախ (ձև կամ գույն)։ Աբստրակցիայի այս տեսակը հիմք է հանդիսանում երեխաների կողմից գիտելիքների յուրացման համար ՝ առարկաները նկարագրելով արտաքին հատկություններով, ինչը տեսական մտածողության նախապայման է։
իմաստալից աբստրակցիա - օբյեկտի այն հատկությունների մեկուսացում, որոնք ինքնին ունեն հարաբերական անկախություն (օրգանիզմի բջիջ)։ Աշակերտների մոտ աբստրակցիայի այս տեսակը զարգացնում է նրանց հետ աշխատելու ունակությունը։

Վերացական և կոնկրետ խմբագրել

Դիալեկտիկական տրամաբանության մեջ «վերացական» հասկացությունը հակադրվում է կոնկրետին, օրինակ ՝ կոնկրետ մտածողությանը ՝ վերացական մտածողություն։ Դիալեկտիկական տրամաբանության մեջ աբստրակցիա հասկացությունը հաճախ օգտագործվում է բացասական իմաստով. Որպես միակողմանի, չզարգացած, կյանքից չափազանց կտրված։

Վերացական մտածողությունը ենթադրում է աբստրակցիաներով աշխատել («մարդ ընդհանրապես», «թիվ երեք», «ծառ» և այլն),իսկ կոնկրետ մտածողությունը վերաբերում է կոնկրետ առարկաներին և գործընթացներին («Սոկրատես», «երեք բանան», «կաղնու բակում»)։ Վերացական մտածելու ունակությունը մարդու տարբերակիչ հատկություններից մեկն է, որը, հավանաբար, ձևավորվել է միաժամանակ լեզվական հմտությունների հետ և մեծ մասամբ լեզվի շնորհիվ (այնպես որ, նույնիսկ մտավոր կերպով անհնար կլիներ ընդհանրապես գործել «թիվ երեքով», չունենալով դրա համար որոշակի լեզվական նշան `« երեք », որովհետև մեզ շրջապատող աշխարհում նման վերացական, չկապված հասկացություն պարզապես գոյություն չունի. այն միշտ« երեք մարդ »է,« երեք ծառ »,« երեք բանան »և այլն։

Սահմանում աբստրակցիայի միջոցով խմբագրել

Աբստրակցիայի միջոցով սահմանում - օբյեկտների զգայական («վերացական»), չընկալվող հատկությունների նկարագրման եղանակ ՝ առարկայի տարածքում հատկացնելով հավասարության տեսակի որոշակի հարաբերություն։ Նման հարաբերությունը, որն ունի ռեֆլեքսիվության, համաչափության և անցողականության հատկություններ, դրդում է տիրույթի բաժանումը տարանջատված դասերի (աբստրակցիոն դասեր կամ համարժեքության դասեր), և նույն դասին պատկանող տարրերն անճանաչելի են այսպես որոշված հատկությամբ։

Բուժում խմբագրել

Անհատների ուղեղի որոշ ֆիզիոլոգիական առանձնահատկությունների պատճառով այն մարդկանց մոտ, ովքեր ունեն այնպիսի հիվանդություններ, ինչպիսիք են մտավոր հետամնացությունը, վերացական մտածողությունը կարող է բացակայել կամ վատ արտահայտվել։

Գրականություն խմբագրել

Виленкин, Наум Яковлевич, Шрейдер Ю. А. Понятия математики и объектов науки. // Вопросы философии. 1974. № 2;
Мировоззренческие и методологические проблемы научной абстракции. М., 1960;
Горский, Дмитрий Павлович, Вопросы абстракции и образование понятий. М., 1961;
Ильенков, Эвальд Васильевич, Диалектическая логика. Очерк истории и теории. М., 1984;
Лазарев Φ. В. О природе научных абстракций. М., 1971;
Лазарев Φ. В. Абстракция и реальность. // «Вестник МГУ», 1974; № 5;
Петров Ю. А. Логические проблемы абстракций бесконечности и осуществимости. М., 1967;
Новосёлов М. М. Об абстракциях неразличимости, индивидуации и постоянства // Творческая природа научного познания, М., 1984;
Новосёлов М. М. Абстракция и научный метод. — В кн.: Актуальные вопросы логики научного познания. М., 1987;
Розов, Михаил Александрович, Научная абстракция и её виды. Новосибирск, 1965;
Яновская, Софья Александровна, Методологические проблемы науки. М., 1972.
Sclmeider H. l. Historische und systematische Untersuchungen zur Abstraction. Erlangen, 1970;
Jules Vuillemin. La logique et le monde sensiable. Etude sur les théories contemporaines de l’abstraction. P., 1971;
Logic and abstraction. Göteborg, 1986;
Pollard St. What is abstraction? — «Nous», 1987, vol. 21, № 2;
Roeper P. Principles of abstraction for events and processes. — «J. of philos. Logic», 1987, vol. 16, № 3.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Абстракция / M. M. Новосёлов // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աբստրակցիա» հոդվածին։

Ընթերցե՛ք «աբստրակցիա» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 40)։