«Արթուր Շոպենհաուեր»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Robot: zh:亚瑟·叔本华 is a good article |
|||
Տող 38.
* [http://hovikcharkhchyan.wordpress.com/2010/12/12/%D5%A1%D6%80%D5%A9%D5%B8%D6%82%D6%80-%D5%B7%D5%B8%D5%BA%D5%A5%D5%B6%D5%B0%D5%A1%D5%B8%D6%82%D5%A5%D6%80-2/ Արթուր Շոպենհաուերի մտքերից]
{{վիքիքաղվածք}}
Շոպենհաուերր աշխարհը բաժանում է երկու մասի՝ աշխարհը որպես
երևույթ, որպես պատկերացում և աշխարհը որպես «ինքնին իր», որպես
կամք։ Երևույթների աշխարհր գտնվում է տարածության և ժամանակի մեջ,
ենթարկվում է պատ ճառական ության ու անհրաժեշտության և բավարար
հիմունքի օրենքներին, իսկ «ինքնին իրի» աշխարհը գտնվում է տարածությունից
և ժամանակից անդին, բացարձակ ազատության մեջ։ Փաստորեն,
Շոպենհաուերի փիփսոփայությունր բաղկացած է սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ
իդեափստական ուսմունքներից։
Յուրաքանչյուր փիլիսոփայող անհատի համար ամենաակնհայտր սեվւական
Ես-ի գոյության վւաստն է. աշխարհր գոյություն ունի այնքանով,
որքանով ես գոյություն ունեմ և որքանով րնդունում եմ, որ աշխարհը գոյություն
ունի։ Առանց սուբյեկտի չկա օբյեկտ, այսինքն՝ աշխարհի գոյությունր
կախված է սուբյեկտից։ «Աշխարհը իմ պատկերացումն է»,֊այսպես է
սկսում իր աշխատությունը Շոպենհաուերր։ Մոփպսիզմից խուսափելու համար
նա ստիպված ընդունում է, որ սուբյեկտից դուրս գոյություն ունի օբյեկտիվ
աշխարհ։ Մուբյեկտր կապված է օբյեկտիվ աշխարհի հետ ոչ միայն
միջնորդավորված ձևով՝ ճանաչողության միջոցով, այլև անմիջականորեն,
253
քանի որ ինքն այդ աշխարհի մի մասնիկն է, կապված է այդ աշխարհի հետ
իր մարմնի միջոցով։ ճանաչող սուբյեկտը նախ և առաջ մարմնական, գործող,
ձգտող էակ է, այսինքն՝ հանդես է գափս նաև որպես կամք։ Ելնելով
այն մտքից, որ առանց կամքի մ այպը չի կատարում ոչ մի գործողություն և
օբյեկտիվացնելով կամքը, Շոպենհաուերր այն դիտում է որպես գոյի նախասկիզբ
և ներքին էություն։ Համաշխարհային կամքը միասնական է, ուղատ,
անգիտակցական և իռացիոնալ ուժ, որը ձգտում է կենսահաստսւտ–
ման։ Եթե Կանտի, Ֆիխտեի ուսմունքներում կամքր սերտորեն կապված էր
բանականության և ճանաչողության հետ, ապա շոպենհաուերյան կամքը
անբանական, կույր սկիզբ է։ Կամքր, որպես «ինքնին իր», տարբերվում է իր
երևույթներից և դրսԼարման ձևերից։ Համաշխարհային կամքն իրեն բացահայտում
է օբյեկտիվացման տարբեր աստիճաններում։ Ընդսմին, նրան
խորթ է նպատակադիր գործունեությունր. կամքի էությունր մշտական, անվերջ
ձգտման մեջ է։ Աշխարհր որպես կամք անվերջ փնելություն է, անվերջ
հոսք։ Կամքի օբյեկտիվացման ստորին վաւլը բնության համրնդհանուր ուժերն
են (ծանրություն, սւնթավւանցիկություն, էլեկտրականություն, մագնիսականություն,
քիմ իակւսն ությ ուն և այլն)։ Անօրգանական աշխարհում
կամքր չի հասնում անհատականացման, դա տեղի է ունենում օբյեկտիվացման
բարձրագույն վաղերում։ Օրգանական աշխարհում կամքր դառնում
է կամք առ կյանք, որն իր արտահայտությունն է գտնում համրնդհա–
նուր պայքարի և մրցակցության մեջ։ Եթե օբյեկտիվացման ստորին վազերում
կամքը դրսևորվում է որպես անգիտակցական, կույր հակում, որպես
մութ ուժ, ապա բարձրագույն փուլերում՝ որպես կամք առ կյանք, գիտակցական
ձգտում։ Օ բ յ եկտիվաց իայ ի բարձրագույն վաւլում, երբ հանդես է
գափս մարդր, կամքր վերածվում է նաև Ճանաչողության, ինչը հնարավորություն
է տափս նպատակահարմար ձեով րնստություն կատարել։ Ըստ
Շոպենհաուերի՝ ճանաչողությունն առաջանում է որպես անհատի և սեռի
պահպանման միջոց, որպես կենսաբանական հարմ արվողակա ն ությ ա ն
գործիք։ Եթե մինչ այդ աշխարհր սոսկ կամք էր, ապա ճանաչող սուբյեկտի
հայտնվելուց հետո դառնում է նաև պատկերացում։
Շոպենհաուերր բոլոր պատկերացումները բաժանում է երկու խմբի՝ ինտուիտիվ–
զգայ ակա ն և վերացական֊բանական, որոնք համապատասխանում
են ճանաչողության երկու ձևին՝ ինտուիտիվ և ռեֆլեկտիվ։ Թեև ճանաչողությունն
առհասարակ կոչված է ծառայելու կամքին, այնուհանդերձ,
ըստ Շոպենհաուերի, առանձին մարդկանց մոտ կարող է «ազատվել ծառայողական
այդ դերից» և վերածվել անշահախնդիր հայեցողության։ Նա ճանաչողության
ինտուիտիվ և ռեֆլեկտիվ (բանական, ռացիոնալ) ձևերը հակադրում
է իրար՝ նախապատվությունը տալով առաջինին։ Եթե բանական
254
ճանաչողությունը ծառայում է կամքին, ձգտում է բավ արար ել մարդու ա ֊
ռօրյա-պրակաիկ հետաքրքրությունները, ապա ինտուիտիվ ճանաչողությունն
ազատ է, անշահախնդիր ե անվրեպ։ Ինտուիտիվ ճանաչողությունը
գեղագիտական ֊գեղարվեստական հայեցողություն է, որով օժտված են
միայն հանճարները։ Սովորական մարդիկ դիտում են, իսկ հանճարների
հայում։ Սովորական մարդիկ «բնության գործարանային ապրանքն են», ո–
րոնց համար ճանաչողությունր ճանապարհը լուսավորող լոկ մի լապտեր է։
Իսկ հանճարի համար ճանաչողությունն աշխարհը լուսավորող արե է։
Թեև Շոպենհաուերր իռ աց իոն ալիզմ ի դիրքերից քննադատում է բանական
ճանաչողությունը, այնուհանդերձ, չի մերժում դրա անհրաժեշսաւթյու–
նր և կարևորությունը մարդկանց տեսական և պրակտիկ գործունեության
մեջ։
Շոպենհաուերի բարոյագիտությունր ե. մարդաբանությունը հոռետեսական
և վատատեսակսւն բնույթ ունեն։ Լավատեսությունը, ըստ նրա, ոչ
միայն անհեթեթ, այլև անխիղճ հայացք է, «դառը ծաղր մարդկության ա–
նարտահայտելի տառապանքների հանդեպ»։ Կյանքում ոչ մի հիմք կամ
նախադրյալ չկա լավատես լինելու համար, որովհետև մարդկանց կյանքր
ամբողջությամբ տառապանք է մոլորությունների ու դժբախտությունների
մի թագավորություն։ Կամքն իր օբյեկտիվացման բոլոր վւուլերում, հատկապես
մարդու մեջ, գտնվում է մշտական ձգտման վիճակում, չի բավարարվում
ձեռքբերածով, որովհետև նա չգիտի վերջնական բսւվարարվածութ–
յուն։ Սարդը համատարած ցանկություն է, կարիք, հազարավոր պահանջմունքների
միահյուսում, որոնք նա ուզում է բավաըարել։ Բայց ցանկությու–
նր բավարարվում է տանջանքների ու չարչարանքների գնով, ընդսմին, այդ
բավարարումը շուտով հագեցնում է մարդուն, ինչն էլ ելակետ է ծառայում
նոր ձգտման համար և այսպես շարունակ։ Չկա ձգտման վերջնական
նպատակ, հետևաբար, չկա նաև տառապանքի սահման և չափ։ Որքան
կատարելագործվում է կամքի դրսևորումը և ճանաչողությունը, այնքան շատանում
է տառապանքը։ Պահանջմունքների բավարարումը կամ նպատակին
հասնելը մարդուն չի դարձնում երջանիկ, ընդհակառակը, նա հայտնվում
է ձանձրույթի և տաղտուկի աշխարհում, մտածում է սոսկ «ժամանակ
սպանելու» մասին։ Պատահական չէ, որ գրական ստեղծագործություններում
նկարագրվում է հերոսների պայքարր հանուն երջանկության, բայց ոչ
բուն երջանկությունը։ Որքան տանջալից է պայքարը կարիքի դեմ, նույնքան
էլ ձանձրույթի դեմ։ Մարդկային կյանքը տառապանքի և ձանձրույթի
մեջ է անցնում։ Շոպենհաուեբի կարծիքով՝ յուրաքանչյուր մարդու տառապանքի
չւաիը մեկընդմիշտ պայմանավորված է իր բնությամբ, կախված է
իր բնավորությունից, որն անվւովտխ է։ Անհնար է ուղղել կամ փոփոխել
255
բնավորությունը, որովհետև դա հենց կամքն է, որի շնորհիվ մարդն այն է,
ինչ որ կա։ «Ձեռքբերովի բնավորությունը» սեվւական բնավորության առավելությունների
և թերությունների ճանաչողությունն է, որը գործնական մեծ
նշանակություն ունի մարդու համար։ Շոպենհաուերի կարծիքով՝ մարդը երբեք
ագատ չէ, քանի որ, իբրև երևույթ, նա հանդես է գափս որպես համաշխարհային
կամքի ագատ ցանկության պատճառավորված դրսևորում։
Մարդու համար սեվւական կամքի որոշումը կարող է թվալ չպատճառավորված,
բանականությունը կարող է քննարկել արարքի շարժառիթների հարցը,
սակայն դա չի նշանակում, թե մարդը գործում է ազատորեն։ Մարդու
բոլոր գործողությունները պատճառավորված են ի վերուստ, ամեն ինչ կանխորոշված
է, բայց միևնույն ժամանակ դա տեղի է ունենում միայն բազում
պատճառների միջնորդությամբ։ Հետևաբար, ըստ Շոպենհաուերի, ոչ թե ի–
բադարձաթյունն ինքնին է կանխորոշված, այլ կանխորոշված է որպես նախորդող
պատճառների արդյունք։
Թեև մարդկային կյանքի մասին Շոպենհաուերի տեսակետը պեսիմիստական
է, այնուհանդերձ, դա ըւացվում է յուրատեսակ լավատեսական հայացքով,
որովհետև նա առաջադրում է տառապանքներից ազատագրվելու
և վւբկվելու ուղի։ Մարդը կարող է փրկվել տառապանքներից և ձանձրույթից,
եթե իր մեջ մեռցնի կամքը, այսինքն՝ կյանքը։ Թվում է, թե դրա համար
լավագույն միջոց կարող է փնել ինքնասպանությունր։ Շոպենհաուերի հա–
մոգմւսմբ ինքնսաւղանությունը ոչ թե կամքի ժխտում է, այլ, ընդհակառակը,
դրա հզորության հաստատում։ Ինքնասպանը դժգոհ է ոչ թե կյանքից, այլ
դրա պայմաններից։ Ինքնասպանությունը անօգուտ և խելահեղ արարք է։
Տառապանքներից վւբկվելու համար կա երկու հիմնական ձև՝ ճգնավորություն
(ասկետիզմ) և ճանաչողություն։ ճգնավորր հետևողականորեն
մեռցնում է իր մարմինը, իսկ քանի որ մարմինը կամքի օբյեկտիվացման
դրսևորումն է, ուստի մարմնի հետ մեկտեղ մեռնում է նաև համաշխարհային
կամքը։ Դա տեղի է ունենում նաև ճանաչողության՝ գեղագիտական հայեցողության
ընթացքում։ Հարկավոր է թույլ տալ, որ կամքն իրեն անարգել
դրսևորի, որպես զի այդ դրսևորման մեջ մենք կարողանանք ճանաչել մեր
սեփական էությունը։ ճանաչելով, մարդիկ (վփփսաիաները և արվեստագետները)
տեսնում են, որ կամքն իր բոլոր դրսևորումներում, բոլոր երևույթներում
նույնական է ինքն իրեն։ Այդպիսի ճանաչողության ժամանակ սուբյեկտը
դադարում է փնել կամքի ծառա, նույնանում է օբյեկտի հետ, հայտնվում
լիակատար անխռով վիճակի մեջ։ Ոչինչ այլևս նրան չի հուզում, չի
վրդովեցնում, որովհետև նա կտրել է այս աշխարհի հետ իրեն կապող ցանկության
հազարավոր թելերը։
256
Շոպենհաուերի կամ ա պ ւսշտակա ն և պեսիմիստական վւիվւսովւայ ութ–
յունը հետագայում մեծ ազդեցություն ունեցավ գերմանացի վփփսովւաներ
է. Հարթմանի և Ֆ. Նիցշեի վւիվւսովւայ ական հայացքների ձևավորման
վրա
== Հայերեն թարգմանություններ ==
| |||