«Մասնակից:Argam Forbes/ավազարկղ W»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary Պիտակ՝ հետշրջված |
No edit summary Պիտակներ՝ հետշրջված Վիզուալ խմբագիր |
||
Տող 1.
Ցարական Ռուսաստանի փլուզումից և Անդրկովկասում անհատական պետությունների ստեղծման ժամանակաշրջանում առաջացել է Արցախյան հարցը: Արցախյան հարցի առաջացման համար կարևորագույն նախապայմաններից է եղել բնաջնջվելու վտանգից խույս տալու և ազգայնությունը պահելու հարցը:
1917 թվականին բոլշևիկների իշխանության գալուց տվյալ տարածաշրջանում իշխող ուժ է դարձել Անդրկովկասյան կոմիսարիատը1, որն էլ իր հերթին 1918 թ. փետրվարի 10-ին ստեղծել է Անդրկովկասյան Սեյմը: 1918 թ. մայիսի 26-ին Սեյմի որոշմամբ Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետությունը փլուզվեց և այդ իրադարձությունից հետո՝ մայիսի 28-ին անկախացան Ադրբեջանի Հանրապետությունը և Հայաստանի Հանրապետությունը: Այսպիսով Ադրբեջանի և Թուրքիայի իշխանությունները համատեղ ուժերով փորձ են կատարում ստեղծել իսլամական մեծ և ընդհանուր պետություն, փորձելով տիրել տարածաշրջանի քրիստոնեական պետություններին և տարածքներին, որոնց մեջ մեծագույն խոչընդոտ է հանդիսանում Արցախը, քանզի վերջինիս տարածքը կարող էր միջանցք հանդիսանալ Մեծ Թուրանական պետության ստեղծման համար7:
1918 թ. հուլիսի 22-ին կայացել է Արցախի առաջին համագումարը, ըստ որի Ղարաբաղը դարձավ ինքնուրույն վարչական ու քաղաքական միավոր: Նույն թվականի հուլիսի 24-ին հաստատվեց կառավարության Հռչակագիրը, իսկ հետո արդեն ստեղծվեցին ռազմական ուժեր8: Արցախը հայաթափ անելու նպատակով ադրբեջանական և թուրքական զորքերը սկսում են լայնածավալ հարձակումներ կատարել: Ստեղծվում է Ադրբեջանական առաջին դիվիզիան9, որը թուրքական բանակի օգնությամբ սեպտեմբերի վերջին գրավեց Շուշին: Ռազմական զորքերը փորձում են հասնել դեպի Խաչեն, Ջրաբերդ, Վարանդա և Մարտակերտ, բայց այդ գործողությունները ձախողման են ենթարկվում հայկական ինքնապաշտպանական ջոկատների կողմից10: Մուդրոսի պայմանագրից ելնելով Թուրքիան Հարավային Կովկասից ստիպված հեռացնում է իր զորքերը11 և Օսմանյան Թուրքիային փոխարինում են բրիտանական ուժերը: Վերջիններս իրենց հերթին փորձում են տարածաշրջանում ժամանակավոր գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում նշանակել Սուլթանովին13 և պահանջում են զինաթափել տեղի հայ բնակչությանը, բայց հայերը հրաժարվում են ընդունել Սուլթանովին որպես նահանգապետ և իրենց իշխանությունը կառավարումը կատարում է Ազգային խորհուրդը: Փարիզյան կոնֆերանսին հայերի ուղարկած անկախության դիմումից հետո՝ ադրբեջանական բանակը հարձակում է կատարում Ղարաբաղի վրա և 1919 թվականի հունիսին՝ Շուշիում և շրջակա տարածքներում սկսում են մասսայական կոտորածներ16: Նմանատիպ իրադարձություններից զերծ մնալու համար 1919 թվականի օգոստոսի 22-ին ստիպված իշխանությունը ժամանակավոր կերպով՝ մինչև կոնֆերանսի ավարտը, անցնում է Ադրբեջանի իշխանության տակ: Ադրբեջանական իշխանությունը կոչ է անում հայ բնակչությանը չսպասել մինչև համաժողովի ավարտը և առաջարկում է դառնալ Ադրբեջանի վարչատնտեսական մաս և որոշումը հարկադրաբար ընդունելու նպատակով և չսպասելով կոնֆերանսի որոշմանը՝ 1920 թ. գարնանը Ղարաբաղ և Զանգեզուր են բերվում նոր զորքեր20:
Այս դեպքերից հետո Ղարաբաղում սկսվում են ապստամբություններ, որոնք կանխելու նպատակով ադրբեջանական զորքերը և քրդական որոշ ջոկատներ սկսում են տարածաշրջանում հարձակումներ են սկսում21: 1920 թ. մարտին Շուշիում տեղի են ունենում նոր կոտորածներ, թալանվում և հրդեհի է ենթարկվում Շուշիի հայկական հատվածը: Հետո արդեն գրավում են Ասկերանը և հարակից գյուղերը, որի ժամանակ զոհվել է մոտ 20 հազար հայ, դրանից հետո Սուլթանովը հեռացավ Շուշիից։ Պայքարը շարունակվում է մինչև ապրիլի 13-ը։ Հայաստանից՝ Դրոյի հրամանատարությամբ հայկական զինված խմբեր գալիս են Արցախ և հետ են մղում ադրբեջանական զորքերին, դրանով իսկ միջանցք բացում և կարողանում արդեն միավորել նաև Զանգեզուրը: 1920 թ. ապրիլի 23-ին կայանում է Ղարաբաղի հայերի IX Համագումարը , ըստ որի որոշման Լեռնային Ղաբաղը դառնում է Հայաստանի մաս»22: Ապրիլ ամսին Անդրկովկաս է գալիս, իսկ 1920 թ. ապրիլի 28-ին Ղարաբաղն անցնում է ԽՍՀՄ կազմի ներքո23: 1920 թվականի նոյեմբերի 29-ին Հայաստանը նույնպես անցնում է ԽՍՀՄ-ին, որից հետո Նարիմանովը Ղարաբաղը, Զանգեզուրն ու Նախիջևանը ճանաչում է որպես Հայաստանի մաս։ Բայց 1921 թվականին ամենից զատ [[Արցախի բռնակցումը Խորհրդային Ադրբեջանին|Արցախը]] բռնի կերպով անցնում է Խորհրդային Ադրբեջանին և 1923 թվականին հուլիսի 7-ին որոշ տարածքներում առաջանում է [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը]], իսկ կենտորոնը հռչակվում է Ստեփանակարետը: Որոշ ժամանակ անց Իոսիֆ Ստալինի օգնությամբ Ադրբեջանը կարողանում է նորից քննարկման ենթարկել Ղարաբաղի հարցը: Ելիզավետպոլը, Ղազախը, Շահումյանը, Գետաբեկը, Շամքորը և այլ տարածքներ դառնում են Ադրբեջանի տարածքի մի մասը: Հետո նաև արդեն Քելբաջարը և Լաչինը, հետո այնտեղ ստեղծվեց Կարմիր Քուրդիստանը, որը դադարեղ իր գոյությունը 1929 թվականին:
1987 թվականը հանդիսանում է Արցախյան շարժման սկիզբը: 1987 թվականին Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմում ճանաչելու համար Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի ողջ տարածքում կայանում են մասսայական ստորագրահավաքներ, որոնք ուղարկվում են Մոսկվա: Ինչից հետո Հոկտեմբեի 18-ին Երևանում տեղի է ունենում մեծ ցույց, որն ուղղված էր էկոլոգիական խնդիրներին և Չարդախլույի հայաթափմանը: Ցույցից մի քանի օր անց՝ Հոկտեմբերի 21-ին [[Հեյդար Ալիև|Հեյդար Ալիևը]] հեռացվել է Քաղբյուրոյից։ Քաղբյուրոն ղեկավարելուց առաջ նա կառավարել է Ադրբեջանում (1969-1982), իսկ դրանից հետո եղել է ԽՍՀՄ վարչապետի օգնական՝ 1982-ից 1987 թվականներին: Չարդախլուի իրադարձություններից հետո՝ 1987 թվականի նոյեմբերնին տեղի է ունենում ադրբեջանցիների վրա մասսայական հարձակումներ, ինչի արդյունքում նրանք վտարվում են:ց Հայաստանի [[Ղափանի շրջան|Ղափանի]] ու [[Մեղրու շրջան|Մեղրու]] շրջաններից սկսեցին աստիճանաբար վտարել [[Ադրբեջանցիները Հայաստանում|ադրբեջանցիներին]]։ Նոյեմբերի 16-ին ԽՄԿԿ Գլխավոր քարտուղար [[Միխայիլ Գորբաչով|Միխայիլ Գորբաչովի]] խորհրդական [[Աբել Աղանբեկյան|Աբել Աղանբեկյանը]] հանդես է գալիս Փարիզում ԼՂԻՄ-ը Հայստանի կազմում ճանաչելու վերաբերյալ:
'''1988 թվական'''
Ցույց Երևանում՝ ի պաշտպանություն արցախահայության
* Հունվարի 25 - ադրբեջանցիները հեռացվում են Հայկական ԽՍՀ Ղափանի շրջանից
* Փետրվարի 13 - Արցախի հարցով առաջին հանրահավաքը Ստեփանակերտում
* Փետրվարի 19 - Արցախի հարցով առաջին հանրահավաքը Բաքվում
* Փետրվարի 20 - ԼՂԻՄ-ի ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհուրդը կողմ է քվեարկում ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ կազմ մտցնելու որոշմանը
* Փետրվարի 21 - Երևանում սկսում են զանգվածային հանրավաքներ
* Փետրվարի 22 - [[Ասկերանի դեպքեր|Ասկերանի դեպքերի]] ընթացքում քաղաքում սպանում են երկու ադրբեջանցիների
* Փետրվարի 24 - պաշտոնազրկում են ԼՂԻՄ ղեկավար [[Բորիս Կևորկով|Բորիս Կևորկովին]]
* Փետրվարի 26 - Միխայիլ Գորբաչովն ընդունում է [[Զորի Բալայան|Զորի Բալայանին]] և [[Սիլվա Կապուտիկյան|Սիլվա Կապուտիկյանին]]
* Փետրվարի 27-29 - Հայերի [[Սումգայիթի ջարդեր|կազմակերպված ցեղասպանություն]] [[Սումգայիթ]] քաղաքում
* Մարտի 1 - Արցախում ստեղծվում է «Կռունկ» կոմիտեն, որը բացի խորհրդանշական թռչունի անունից նաև հապավում էր՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հեղափոխական Կառավարման Կոմիտե (Комитет революционного управления Нагорного Карабаха)։
* Մարտի 17 - Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի ենթաշրջանի խորհուրդները միջնորդություն են ներկայացնում՝ ԼՂԻՄ-ի կազմում ընդգրկվելու համար
* Մայիսի 21 - պաշտոնազրկում են [[Կարեն Դեմիրճյան|Կարեն Դեմիրճյանին]] և [[Քամրան Բաղիրով|Քամրան Բաղիրովին]]
* Հունիսի 15 - Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդը կողմ է քվեարկում ԼՂԻՄ-ը Հայաստանի կազմ մտցնելու որոշմանը
* Հունիսի 17 - Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդը հաստատում է, որ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի մասն է
* Հուլիսի 5 - [[Բախում Զվարթնոց օդանավակայանում]]՝ ՝ հայ ցուցարարների և խորհրդային զորքերի միջև
* Հուլիսի 18 - ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհուրդի պրեզիդիումը հաստատում է, որ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի մասն է
* Հուլիսի 26 - [[Արկադի Վոլսկի|Արկադի Վոլսկին]] ուղարկվում է ԼՂԻՄ՝ որպես Քաղբյուրոյի ներկայացուցիչ
* Սեպտեմբերի 18-20 - Հայերը հեռացվում են Շուշիից, ադրբեջանցիները՝ Ստեփանակերտից
* Սեպտեմբերի 21 - ԼՂԻՄ-ում մտցվում է «հատուկ կառավարման ռեժիմ»
* Նոյեմբեր - Հայերը հեռացվում են Ադրբեջանից, ադրբեջանցիները՝ Հայաստանից
* Նոյեմբերի 17 - Դեկտեմբերի 5 - Զանգվածային հանրահավաքներ Բաքվում
* Նոյեմբերի 21 - Դեկտեմբերի 10 - [[Գանձակի ջարդեր|Կիրովաբադի ջարդեր]] և հայ բնակչության [[Գանձակի ինքնապաշտպանություն (1988)|ինքնապաշտպանություն]]
* Դեկտեմբերի 7 - [[Սպիտակի երկրաշարժ]]
* Դեկտեմբերի 10-11 Հայաստան է այցելում [[Միխայիլ Գորբաչով|Միխայիլ Գորբաչովը]], ձերբակալվում են [[Ղարաբաղ կոմիտե|«Ղարաբաղ»]] կոմիտեի անդամները
* Դեկտեմբերի 11 - [[Իլ-76-ի վթարը Լենինականի մոտ (1988)|Իլ-76-ի վթար]]՝ Լենինական քաղաքի մոտ
'''1989 թվական'''
* Հունվարի 12 - ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունն ընդունում է որոշում՝ ԼՂԻՄ-իպետական և կուսակցական մարմինների գործունեության դադարեցման և ԼՂԻՄ-ում «հատուկ կառավարման կոմիտեի» հիմնման վերաբերյալ, որի ղեկավար է դառնում Արկադի Վոլսկին
* Ապրիլ - Արցախի եկեղեցիները գործելու իրավունք ստացան
* Մայիս - Շահումյանի և Գետաշենի հայ բնակչութան շրջանում ստեղծվում են ինքնապաշտպանական զինված ջոկատներ
* Մայիսի 31 - [[Ղարաբաղ կոմիտե|«Ղարաբաղ»]] կոմիտեի անդամներն ազատվում են բանտից
* Օգոստոսի 16 - Շահումյանի շրջանային խորհրդի արտահերթ նիստում որոշում ընդունվեց ԼՂԻՄ-ին միանալու վերաբերյալ։ Ժողովրդական ներկայացուցիչների համագումարը ձևավորեց Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը։
* Սեպտեմբերի 11 - գրանցվում է [[Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ|Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատը]]
* Սեպտեմբերի 17 - Ադրբեջանի ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ընդունեց սահմանադրական օրենք, համաձայն որի հանրապետությունը հռչակեց իր տարածքում ինքնավար կազմավորումներ ստեղծելու և վերացնելու իրավունքը։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նստաշրջանի որոշմամբ, վերացվեց Շահումյանի շրջանը։
* Սեպտեմբերի 25 - Ադրբեջանի Գերագույն Խորհուրդն ընդունում է անկախության հռչակագիր
* Նոյեմբեր - Երկաթուղային կապի ընդհատում Հայաստանի հետ՝ Ադրբեջանի կողմից, և Նախիջևանի ԻԽՍՀ հետ՝ Հայաստանի կողմից
* Նոյեմբերի 28 - Արկադի Վոլսկիի գլխավորած ԼՂԻՄ-ի «հատուկ կառավարման կոմիտեն» լուծարվեց, և դրա փոխարեն ստեղծվեց հանրապետական կազմկոմիտե, որը ղեկավարում էր Ադրբեջանի Կոմկուսի ԿԿ 2-րդ քարտուղար [[Վիկտոր Պոլյանիչկո|Վիկտոր Պոլյանիչկոն]]։
* Դեկտեմբերի 1 - Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդը և ԼՂԻՄ-ի հայության Ազգային խորհուրդը հայտարարում են ԼՂԻՄ-ի միավորումը Հայաստանի հետ
* Դեկտեմբերի 4 - Ադրբեջանցիները սկսում են ԽՍՀՄ պետական սահմանի Նախիջևան-Իրան հատվածի փշալարերի քանդումը, որը տևում է մեկ ամիս։ Նպատակը իրանաբնակ [[Ազարիներ|ազարիներին]] կոչով դիմելն էր՝ [[Իրանական Ադրբեջան|Իրանական Ադրբեջանը]] Խորհրդային Ադրբեջանին միացնելու համար։
'''1990 թվական'''
[[Միխայիլ Գորբաչով]] և [[Հենրիկ Իգիթյան]]
* Հունվարի 9 - Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը որոշում ընդունեց «Հայկական ԽՍՀ 1990 թվականի տնտեսական և սոցիալական զարգացման պետական պլանում, ԼՂԻՄ-ի 1990 թվականի սոցիալական և տնտեսական զարգացման ծրագրում ներառելու մասին» բանաձևի մասին։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի Նախագահությունը այս, ինչպես և 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշումները ճանաչեց որպես Ադրբեջանի ԽՍՀ ինքնիշխան իրավունքների խախտում։
* Հունվարի 13-15 - [[Բաքվի ջարդեր (1990)|Հայերի ցեղասպանություն]] Բաքվում
* Հունվարի 14-15 - Արարատի շրջանի [[Տիգրանաշեն]] գյուղի (Քյարքի) ազատագրում
* Հունվարի 15 - Ղարաբաղում մտցվում է հատուկ դրություն
* Հունվարի 17-19 - [[Երասխի ինքնապաշտպանություն]], Արարատի շրջան
* Հունվարի 19-20 - Բաքու է մտնում Կարմիր բանակը. սպանվում են ավելի քան 100 ցուցարարներ ու պատահական անցորդներ
* Հունվարի 20 - [[Այազ Մութալիբով|Այազ Մութալիբովը]] դառնում է Ադրբեջանի կոմկուսի ղեկավար։ Ի նշան բողոքի՝ Նախիջևանն իրեն անկախ է հայտարարում վերստին խորհրդայնացած Ադրբեջանից
* Հունվարի 26 - Ադրբեջանի կոմկուսի երկրորդ քարտուղար Վիկտոր Պոլյանիչկոն ժամանում է ԼՂԻՄ, որպեսզի ղեկավարի կազմակերպչական կոմիտեն
* Մայիս - [[Հայոց համազգային շարժում|Հայոց համազգային շարժումը]] հաղթում է Հայաստանի Գերագույն Խորհուրդի ընտրություններում։ ԼՂԻՄ-ի բյուջեն վերադարձվում է Ադրբեջանի բյուջե
* Հուլիսի 25 - ԽՄԿԿ կենտկոմն ընդունում է ԼՂԻՄ-ի տարածքում ապօրինի զինված խմբերի զինաթափման օրենք
* Հուլիսի 27 - [[Նյու Յորք Թայմս|«Նյու Յորք Թայմս»]] օրաթերթում հրապարակվում է [[Բաց նամակ միջազգային հանրությանը|«Բաց նամակ միջազգային հանրությանը»]]
* Օգոստոսի 4 - [[Լևոն Տեր-Պետրոսյան|Լևոն Տեր-Պետրոսյանն]] ընտրվում է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդի նախագահ
* Օգոստոսի 10 - [[Թբիլիսի-Աղդամ ավտոբուսի պայթեցում|Թբիլիսի-Աղդամ ավտոբուսի]] պայթեցում՝ Խանլար (այժմ՝ [[Գյոյգյոլ]]) քաղաքի մոտ
* Օգոստոսի 23 - Հայաստանի Գերագույն Խորհուրդն ընդունում է [[Հայաստանի անկախության հռչակագիր|անկախության հռչակագիր]]
* Նոյեմբերի 17 - [[Նախիջևանի ԻԽՍՀ]]-ն դարձավ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն՝ դուրս գալով ԽՍՀՄ կազմից
'''1991 թվական'''
* Մարտի 17 - ԽՍՀՄ պահմանության հանրաքվե. Ադրբեջանը մասնակցում է, Հայաստանը՝ ոչ
* Ապրիլի 30 - ՕՄՕՆ-ի և խորհրդային զորքերի ստորաբաժանումները սկսում են [[Օղակ գործողություն|«Օղակ»]] գործողությունը, որն ուղղված էր [[Գետաշեն (Արցախ)|Գետաշենի]] գրավմանը
* Մայիսի 5/6 - [[Ոսկեպարի կոտորած]], [[Նոյեմբերյանի շրջան]]
* Հունիսի 12 - [[Բորիս Ելցին|Բորիս Ելցինն]] ընտրվում է ՌԴ նախագահ
* Օգոստոսի 8 - [[Թաթեր|Թաթերը]] լքում են Մեղրու շրջանի [[Նռնաձոր]] (Նյուվադի) գյուղը
* Օգոստոսի 10 - Ստեփանակերտում սպանվում է ԼՂԻՄ մարզկոմի ղեկավար Վալերի Գրիգորյանը, որը ԼՂԻՄ-ի հայ մտավորականության և Ադրբեջանի ղեկավարության միջև հանդիպում էր կազմակերպել
* Օգոստոսի 19-21 - Միխայիլ Գորբաչովի հեռացման անհաջող փորձ Մոսկվայում
* Օգոստոսի 30 - Ադրբեջանը հայտարարում է ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու մասին
* Սեպտեմբեր - հայերը վերադառնում են [[Շահումյանի շրջան (Ադրբեջանի ԽՍՀ)|Շահումյանի շրջան]]
* Սեպտեմբերի 2 - ժողովրդական պատգամավորների ԼՂԻՄ մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանում ընդունվում է փաստաթուղթ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հռչակման և նրա պետական իշխանության ու կառավարման ժամանակավոր մարմինների ձևավորման մասինԱՊՀ համաձայնության ստորագրում. [[Այազ Մութալիբով|Այազ Մութալիբովը]] և [[Լևոն Տեր-Պետրոսյան|Լևոն Տեր-Պետրոսյանը]] նստած են կողք կողքի՝ աջից
* Սեպտեմբերի 3 - [[Հեյդար Ալիև|Հեյդար Ալիևն]] ընտրվում է Նախիջևանի Գերագույն Խորհրդի նախագահ
* Սեպտեմբերի 8 - [[Այազ Մութալիբով|Այազ Մութալիբովն]] ընտրվում է Ադրբեջանի նախագահ
* Սեպտեմբերի 21 - Անկախության հանրաքվե Հայաստանում
* Սեպտեմբերի 23 - Հայաստանի Գերագույն Խորհուրդը Հայաստանը հռչակում է ազատ և անկախ պետություն։ [[Ժելեզնովոդսկի քաղաքային օկրուգ|Ժելեզնովոդսկում]] ստորագրվում է ԼՂԻՄ-ի հարցով [[Ժելեզնովոդսկի հուշագիր|ռուս-ղազախական ծրագիր]]
* Սեպտեմբերի 25 - Ստեփանակերտը առաջին անգամ գնդակոծվում է Ադրբեջանի տարածքից` «Ալազան» հրթիռներով։ Հայաստանը հայտարարում է, թե ադրբեջանական կողմը Ժելեզնովոդսկի հայտարարությունից երկու օր անց խախտել է պայմանավորվածությունը և հարձակումներ սկսել Ստեփանակերտի ուղղությամբ։
* Հոկտեմբերի 16 - Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ընտրվում է Հայաստանի նախագահ
* Հոկտեմբերի 18 - Ադրբեջանն անկախացավ Խորհրդային Միությունից
* Հոկտեմբերի 30 - [[Հադրութի շրջան (ԼՂԻՄ)|Հադրութի շրջանի]] [[Տող (գյուղ)|Տող]] գյուղի [[Տողի ազատագրում|ազատագրում]]
* Նոյեմբերի 20 - [[Ավիավթար Բերդաշենի մոտ|Ուղղաթիռի վթար ԼՂԻՄ-ում]], որում գտնվում էին Ադրբեջանի 22 բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, ռուս գեներալներ ու լրագրողներ
* Նոյեմբերի 26 - Ադրբեջանի խորհրդարանը հայտարարում է [[ԼՂԻՄ-ի լուծարման մասին օրենք|ԼՂԻՄ-ի լուծարման մասին]] և Ստեփանակերտը վերանվանում «Խանքենդի»
* Նոյեմբեր - Սկսում է [[Ստեփանակերտի պաշարում և ռմբակոծում|Ստեփանակերտի պաշարումն ու ռմբակոծումը]], որը տևում է կես տարի
* Դեկտեմբերի 8 - [[Բելովեժսկի համաձայնություն|Բելովեժսկի համաձայնությունը]] ԱՊՀ ստեղծման մասին
* Դեկտեմբերի 10 - ԼՂՀ հայերը ահնրաքվեով քվեարկում են անկախության օգտին
* Դեկտեմբերի 25 - Միխայիլ Գորբաչովը հեռացավ զբաղեցրած պաշտոնից
* Դեկտեմբերի 26-27 - Տեղի է ունենում [[Կրկժանի ռազմական հենակետերի վնասազերծում|Կրկժանի ռազմական հենակետերի վնասազերծումը]], որը շարունակվում և ավարտին է հասցվում հունվարի 19-20-ին։
* Դեկտեմբերի 30 - Մինսկում ԱՊՀ երկրների գագաթնաժողովը դիմում է Հայաստանին ու Ադրբեջանին՝ խաղաղ կարգավորման շուրջ բանակցությունները վերսկսելու կոչով։ Տարեվերջին արդեն ԽՍՀՄ Ներքին զորքերի հատուկ նշանակության դիվիզան դուրս էր բերվել Ղարաբաղից
* Դեկտեմբերի 31 - ԽՍՀՄ վերջնական փլուզում
| |||