«Սելջուկներ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Էթնիկ խումբ}}
[[Պատկեր:SELJUK history map 0001.jpg|thumb|300пкс|[[Սելջուկյան սուլթանություն|Սելջուկյան սուլթանության]] գծապատկերը:]]
'''Սելջուկներ''' ({{lang-tr|Selçuklular}}, {{lang-tk|Seljuklar}}, {{lang-fa|سلجوقیان}} Saljuqiyân, {{lang-ar|والسلاجقة}}), իսլամացած [[օղուզներ]]ի<ref name="БРЭ">{{cite web|url=https://bigenc.ru/world_history/text/3546676|title=СЕЛЬДЖУ́КИ|author=Т. К. Кораев|website=[[Ռուսական մեծ հանրագիտարան]]}}</ref> ([[թուրքոմաններ]]<ref>{{Cite web|url=http://bse.uaio.ru/BSE/2301.htm|title=Сельджуки|author=И. П. Петрушевский.|website=Ռուսական մեծ հանրագիտարան|date=1969—1978|publisher=Советская энциклопедия|quote=Սելջուկները օղուզ թուրքերի մի ճյուղ են (թուրքմեններ, սկզբում ապրել են Սիրդարիայում), որը կոչվում է նրանց առաջնորդ Սելջուկի անունով (10 - 11-րդ դարի սկիզբ), ինչպես նաև նրանց ստեղծած մահմեդական Սելջուկների հարստության անուններից մեկը:}}</ref>, [[միջնադար]]յան օղուզների միավորում<ref>{{Cite web|url=https://archive.nyu.edu/handle/2451/40010|title=Краткий очерк истории Туркменистана (до присоединения к России)|author=А.А.Росляков|date=1956|location=Ашхабад, Туркменская ССР|publisher=Туркменгосиздат|quote=11-րդ դարում սելջուկներին հաճախ անվանում էին նաև թուրքմեններ։}}</ref><ref>[[Լև Գումիլյով]] «Восток в средние века» (Глава III. Азия и Северная Африка в Х-ХIII вв. «[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2307.htm Сельджукское завоевание и государства Сельджукидов]»): «''Նրանք գլխավորում էին ցեղերի մի հոծ խումբ, որը հետագայում հայտնի դարձավ որպես սելջուկներ։ Հիմնականում օղուզներից և թուրքմեններից կազմված այս միավորումն իր անունը ստացել է իր առաջնորդ Սելջուկ իբն Թուգակի անունից''։»</ref><ref>{{Cite web|url=https://books.google.tm/books/about/%D0%95%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D0%B5.html?id=8JTfAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=Этническая история северо-западной Туркмении в средние века|author=С.П.Поляков|date=1973|location=Москва|publisher=Издательство Московского Университета|quote=Սելջուկներ - քաղաքական միջնադարյան թուրքմենական միավորման անվանումը}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://books.google.tm/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B7_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA.html?id=TrobAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=Этногенез турок (происхождение и основные этапы этнической истории)|author=Д.Е.Еремеев|date=1971|publisher=Наука (Главная редакция восточной литературы)|quote=Սելջուկների կողմից Փոքր Ասիայի գրավումից հետո, որոնց մեծ մասը թուրքմեններ էին, այս էթնոնիմը երկար ժամանակ դարձավ Անատոլիայի թյուրքական ցեղերի անվանումը շատ պատմական աղբյուրներում:}}</ref>) մի ճյուղ, որն ի սկզբանե բնակվում էր [[Սիրդարյա (գետ)|Սիրդարյայի]] շրջանում<ref name="БРЭ" />։
Անունը ստացել է իր ցեղի գլխավոր առաջնորդ [[Սելջուկ]]ից, ով, ըստ լեգենդի, 955 թվականին բնակություն է հաստատել ժամանակակից [[Ղազախստան]]ի տարածքում, [[Սիրդարյա]]յի ափին գտնվող [[Ջենդ]]ում. նրա թոռներն էին նվաճողներ [[Տուղրիլ բեկ]]ը և [[Չաղրի բեկ]]ը։ Սելջուկների ինքնակալ [[սուլթան]]ներ էին [[Տուղրիլ բեկ]]ը (1035, 1058-1063), Չաղրի բեկի որդի [[Ալփ-Արսլան]]ը (1063-1072), [[Մելիք շահ I]]-ը (1072-1092), [[Ահմադ Սանջար|սուլթան Սանջարը]] (1118-1157):
== Ծագում ==
Գոյություն ունի սելջուկների ծագման մի քանի վարկածներ։ Մահմուդ ալ-Քաշգարին թյուրքական լեզվի իր հանրագիտարանային բառարանում «Divan lugat at-Turk», որը գրվել է 1074 թվականին, նշում է, որ սուլթանները (ամենայն հավանականությամբ սելջուկներ<ref>{{Книга|ссылка=https://books.google.tm/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B7_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA.html?id=TrobAAAAMAAJ&redir_esc=y|автор=Еремеев, Д. Е.|заглавие=Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этн. истории)|год=1971|место=Москва|издательство=Наука|страниц=282|pages=}}</ref>) ծագում են օգուզական (թուրքմենական) քընըք ցեղից <ref>''[[Մահմուդ ալ-Քաշգարի]]''. Divan lugat at-Turk</ref>․
<blockquote>Օգուզը թյուրքական ցեղերից է (կաբիլե), նրանք նույնպես թուրքմեններ են։ Բաղկացած են 22 տոհմից (բատն)։ <…> Դրանց առաջինը և գլխավորը (ցեղը) Քընըքն է։ Մեր ժամանակներում այս տոհմից են սուլթանները։</blockquote>
[[Խիվայի խանություն|Խիվայի խան]] և 17-րդ դարի պատմիչ Աբու ալ-Ղազին իր «Թուրքմենների ծագումնաբանություն» պատմական աշխատության մեջ նույնպես նշում է, որ հարստության հիմնադիր Սելջուկը ծագում է օղուզների քընըք ցեղից<ref>{{книга
|автор = [[Անդրեյ Կոնոնով]]
|заглавие = Родословная туркмен : Сочинение Абу-л-Гази хана хивинского
|ответственный = Акад. наук СССР. Ин-т востоковедения
|место = Москва ; Ленинград
|издательство = Изд-во Акад. наук СССР
|год = 1958
|страниц = 193
}} — «Դրանից հետո բազմաթիվ իլեր՝ Սելջուկ-Բեյի գլխավորությամբ, [ծագումով] օղուզական իլի թագավորող ուրուգ քընըքից...»</ref>: Նրանց հետ համաձայն է խորհրդային և ռուս հայտնի պատմաբան և արևելագետ, ակադեմիկոս Վասիլի Բարտոլդը<ref name=":2">{{книга
|автор = Бартольд, В. В.
|заглавие = Сочинения
|место = Москва
|издательство = Изд-во вост. лит.
|год = 1968
|том = 5: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов
|страницы = 67—68
|страниц = 757
}}</ref>․
<blockquote>Ինչ վերաբերվում է այն հարցին, թե այն ժողովրդի իշխանության ներկայացուցիչները, որտեղից նրանք եկել են, Սելջուկի ժառանգների պետությունում ավելի դժվար է, քան Կարախանների պետությունում։ <…> Եվ այնուամենայնիվ, նրանք իրենց ճանաչում էին ոչ միայն որպես օղուզ կամ թուրքմեն, այլ նաև օղուզական 24 տոհմերից (ըստ Մահմուդ Քաշգարիի՝ 22) մեկից՝ քընըք տոհմից (այդպիսի արտասանություն է ցույց տալիս Մահմուդ Քաշգարին)։</blockquote>
[[Էդգարդ Բլոշե]]ն և [[Նեջիպ Ասիմ]]ը սելջուկների [[Մոնղոլական ժողովուրդներ|մոնղոլական]] ծագման կողմնակիցներ են։ Նրանց կարծիքով սելջուկյան խմբավորումը ձևավորվել է նիրուն-մոնղոլական Սալջիութ ցեղից<ref>{{книга
|автор = Вlосhеt E.
|заглавие = Introduction a l’histoire des Mongols de Fadl Allah Rashid ed-Din
|место = Leyden; London
|издательство = E. J. Brill, Imprimerie Orientale; Luzac & Co, 46 Great Russell St
|год = 1910
|pages = 303
}}</ref><ref>{{книга
|автор = Asım, Necip
|заглавие = Türk Tarihi
|место = İstanbul
|издательство = Darü'l- Tıbaatü'l-Âmire
|год = 1317 (1899)
|pages = 244—245
}}</ref>։ [[Սելջուկներ (հարստություն)|Սելջուկներ]]ը, ըստ Նեջիպ Ասիմի, համարվում են սերված [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեական]] կրոն դավանող կերեիտներից կամ նայմաններից։ Այս տոհմի հիմնադիրը եղել է [[Սելջուկ]]ը (Սալջիկ, Սալչիկ), որը, ըստ վարկածներից մեկի, ծառայության մեջ է եղել [[Միջին Ասիա]]յի [[Թյուրքեր|թյուրքա]]-մոնղոլական տիրակալներից մեկի մոտ<ref name=":0">{{Книга|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=hFoIAwAAQBAJ&q=%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D1%83%D1%82#v=snippet&q=%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D1%83%D1%82&f=false|автор=Агаджанов С. Г.|заглавие=Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв|ответственный=|год=|издание=|место=|издательство=Рипол Классик|страницы=42|страниц=|isbn=9785517609939|isbn2=}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1970_11_agadzhanov.pdf|автор=Агаджанов С. Г.|заглавие=Некоторые проблемы истории огузских племен Средней Азии|год=Москва: Наука, 1970|язык=|издание=Тюркологический сборник|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=192—207|issn=}}</ref>։
Ըստ Զեքի Տողանի և Դուգլաս Դանլոպի՝ սելջուկյան խմբավորումը ծագում է [[Խազարներ|խազարական]] թյուրքերից։ Այս միավորման գլխին կանգնած հարստությունը, ըստ այս վարկածի, դուրս է եկել օղուզական ցեղերի միջավայրից<ref>''Тоgan Z. V.'' Umumi turk tarihine giris. — Istanbul, 1946.</ref><ref>''Dunlоp D. M.'' The History of the Jewish Khazars. — Princeton, 1954 (Princeton Oriental Series, vol. 16). — P. 258—259.</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" />։
[[Գուստավ Վեյլ]]ը կարծում էր, որ Սելջուկների հարստության հիմնադիրը սկզբում ծառայության մեջ է եղել Բեյգու անունով «ղրղզ» տիրակալի մոտ<ref>''Weil G.'' Geschichte der islamischen Volker von Muhammed bis zu Zeit des Sultan Selim. — Stuttgart, 1866. — P. 266.</ref>։ Նմանատիպ տեսակետին կողմնակից է Կարլ Բրոքելմանը, ով սելջուկներին համարում է «ղրղզական» տափաստաններից դուրս եկած<ref>''Brockelmann C.'' History of Islamic Peoples. — London, 1949. — P. 171.</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" />:
== Պատմություն ==
Մոտավորապես 10-րդ դարի կեսերին Սելջուկը «իր ցեղի ու հպատակների» հետ գնում է Մավերաննահրի սահմանները, այնտեղից էլ՝ [[Սիրդարյա]]յի ստորին հոսանքները, որտեղ էլ ընդունում է [[Իսլամ|մահմեդականություն]]։ Սելջուկն իր որդու՝ Արսլան Իսրայելի հրամանատարությամբ ռազմական ջոկատ է ուղարկում [[Բուխարա]]՝ օգնելու [[Սամանիների պետություն|Սամանյան տիրակալ]] Նուհ իբն Մանսուրին։ Դրա շնորհիվ Սամանիներին հաջողվում է վերադարձնել իրենց պետության մայրաքաղաքը։ 10-րդ դարի վերջում Մավերաննահրը նվաճում են Սեմիրեճեից և [[Կաշգար]]ից այստեղ ներխուժած թյուրքերի առաջնորդները՝ Կարախանները։ Հասարակական սուր հակասություններից բզկտված Սամանյան պետությունը փլուզվեց նվաճողների հարվածների տակ։
11-րդ դարի առաջին երրորդում սելջուկների ցեղային միավորումը բաժանվեց մի քանի անկախ խմբավորումների։ Նրանցից առաջինը՝ Մուսայի, Դաուդի և Մուհամմեդի գլխավորությամբ, մնացին Մավերաննահրում։ Նրանք քոչվորություն էին անում Նուրաթաու լեռներից մինչև [[Խորեզմ]]։ Երկրորդ խմբավորումը հայտնվեց [[Մեծ Բալխան|Բալխանյան լեռներում]], [[Մերձկասպյան տարածաշրջան|արևմտյան Մերձկասպիայում]] և [[Խորասան (պատմական երկրամաս)|Հյուսիսային Խորասանում]]։ Երրորդ խմբավորումն հայտնվում է [[Իրան]]ի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող [[Գուրգան]]ի, Ռեյի և [[Սպահան]]ի շրջաններ։
1030-ական թվականներին սելջուկները վասալական պայմաններով [[Ղազնևիների պետություն|Ղազնևիներից]] ստացան հողեր [[Խորասան]]ում, բայց շուտով ապստամբեցին նրանց դեմ և 1040 թվականին հաղթեցին նրանց ժամանակակից [[Թուրքմենստան]]ի տարածքում գտնվող Դանդանականում։ 1040-1050 թվականներին սելջուկները [[Տուղրիլ բեկ]]ի (1038-1063) գլխավորությամբ գրավեցին [[Խորեզմ]]ի հողերը, գրեթե ողջ [[Իրան]]ը և [[Քուրդիստան]]ը։
== Սելջուկյան հարստություն ==
Սելջուկյանները [[Թյուրքեր|թյուրքական]]<ref>Hottinger, Arnold, ''The Arabs'', (University of California Press, 1963), 90; «''..and for these '''Turko-persian Seljuks''' who now ruled the largest Islamic state…''»</ref><ref>Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'', (Rutgers University Press, 1991), 161,164; «..renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran..», «It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace.»</ref><ref>Nishapuri, Zahir al-Din Nishapuri (2001), "The History of the Seljuq Turks from the Jami’ al-Tawarikh: An Ilkhanid Adaptation of the Saljuq-nama of Zahir al-Din Nishapuri, " Partial tr. K.A. Luther, ed. C.E. Bosworth, Richmond, UK. K.A. Luther: «… the Turks were illiteratre and uncultivated when they arrived in Khurasan and had to depend on Iranian scribes, poets, jurists and theologians to man the institution of the Empire»(pg 9)</ref> հարստություն են։
Սելջուկների (կամ սելջուկյանների) ճյուղերը.
# [[Սելջուկյան սուլթանություն|Գլխավորը]]՝ [[Մելիք շահ I|Մելիք շահի]] ժառանգները, թագավորել են տերության կենտրոնում և արևելքում, բայց աստիճանաբար նրա տարածքը զիջել են [[աթաբեկ]]ներին: Սուլթաններ՝ իր մոր՝ Թուրքան-խաթունի կողմից ղեկավարվող [[Մահմուդ իբն Մելիք-շահ|Մահմուդը]] (1092-1094), նրա եղբայր՝ Բերքյարուկը (1092-1104) և նրա որդի՝ Մելիք շահ II-ը (1105), երրորդ եղբայր՝ [[Մուհամմեդ I Տապար|Մուհամմեդ I-ը]] (1105-1118) և նրա զավակներ՝ [[Մահմուդ իբն Մուհամմեդ|Մահմուդ II-ը]] (1118—1131), Տուղրիլ II-ը (1131—1134) և Մասուդը (1134—1152), Մելիք շահ I-ի չորրորդ որդի՝ Ահմադ Սանջարը (1097, 1119-1157)․ ապա աթաբեկների կամքով նշանակված մի շարք սուլթաններ՝ Մելիք-շահ III-ը (1152-1153), Մուհամմեդ II-ը (1153-1160), Սոլեյման-շահը (1160), Արսլան իբն-Տուղրիլը (1160-1177), Տուղրիլ III իբն-Արսլանը (1177 -1194), գահընկեց արված Ելտկուզյանների կողմից, Խորասանում Սանջարի եղբորորդին՝ Մահմուդ իբն Մուհամեդը (1157-1162), գահընկեց արվել և կուրացվեց էմիր Մոայադի կողմից։
# [[Քերմանի սուլթանություն|Քերմանը]]՝ Ալփ-Արսլանի եղբոր՝ Քավուրդի (սպանված, ապստամբության համար, 1074 թվականին) և նրա որդու՝ Թուրան-շահ I-ի սերունդները, որը զգալի կախվածությունից օգտվել էր դեռևս Մելիք-շահ I-ի օրոք։ Այս ճյուղի խաղաղասեր տիրակալները խաղաղություն բերեցին [[Քերման]]ին մինչև 1170 թվականը, բայց հետո այստեղ սկսվեցին քաղաքացիական կռիվները, և 1198 թվականին [[Խորեզմշահերի պետություն|Խորեզմշահերը]] տիրեցին Քերմանին։
# [[Սիրիայի սելջուկյան պետություն|Սիրիա-միջագետքյան]]` Մելիք շահի հավատարիմ եղբոր, բայց Բերքյարուկի թշնամի Թութուշ Դամասկոսցու (սպանված 1095 թ.) ժառանգները։ Թութուշի երեխաների՝ Ռիդվան Հալեպցու (մահ․ 1114) և Դոկակ Դամասկոսցու (մահ․ 1128) երկպառակտչական պատերազմը կործանեց հարստությանը և թույլ տվեց մանր էմիրներին ձեռք բերել լիակատար անկախություն։
# [[Իկոնիայի սուլթանություն|Փոքրասիական]] (այլ կերպ՝ Իկոնիական)՝ Քուտալմիշի ([[Տուղրիլ բեկ]]ի եղբորորդի) և նրա որդի Սուլեյմանի (1081-1086) ժառանգները. [[Կիլիջ-Արսլան I]]ը (1092-1107), նրա որդին, ով կռվել է [[Ֆրիդրիխ I Շիկամորուս|Բարբարոսաայի]] հետ, Քութբադդին (1190), [[Քեյխոսրով Ա]] (1164—1211), զոհվել է [[Թեոդորոս Ա Լասկարիս]]ի հետ պատերազմում, նրան ժամանակավորապես վտարած Ռուքնեդդին Սուլեյման (մինչև 1204), Լասկարիսին և [[Տրապիզոնի կայսրություն|Տրապիզոնի կայսր]] [[Ալեքսիոս Ա Մեծ Կոմնենոս]]ին հաղթող [[Քեյքավուս I]] (1211-1219), Մելիք Աշրաֆի և Ալ-Կամիլի հակառակորդ Քեյղուբադ Ա (1219—1234), մոնղոլներին ենթարկված Քեյխոսրով Բ (1237-1244)։ Նրա թշնամական զավակները՝ մոնղոլներին ծառայող Քեյքավուս Բ-ին (մինչև 1262) և Կիլիջ-Արսլան Դ-ին (մինչև 1265), մոնղոլները հաստատել են մեկ միաժամանակ, մեկ փոփոխակի: Կիլիջ-Արսլան Դ-ի որդին՝ Քեյխոսրով Գ-ն (1265-1284) սպանվում է [[Իլխանություն|իշխան]] Արղուն-խանի օրոք, իսկ Քեյքավուս Բ-ի որդին, վերջին Սելջուկյանը՝ Մասուդ Բ-ն, մահանում է աղքատության մեջ մոտավորապես 1309 թվականին։ Ըստ այլ տեղեկությունների, նրան տապալել է Ղազան խանը 1295 թվականին, իսկ 1297 թվականին [[Իկոնիայի սուլթանություն]]ը փոխանցվել է Ալաեդդին Քեյղուբադ Գ-ին, որի ճակատագիրն ամբողջովին անհայտ է։
== Պատկերասրահ ==
<gallery class="center">
Պատկեր:Borj-toghrul.jpg
Պատկեր:Male royal figure, 12-13th century, from Iran.jpg
Պատկեր:Seljuq Ewer.jpg
Պատկեր:Shatranj.jpg
</gallery>
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Գրականություն ==
{{Քույրհղումներ}}
* ''Агаджанов С. Г.'' Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI—XII вв. — {{М.}}: «Наука», 1991.
* ''Рыжов К. В. Сельджуки // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004. — 544 ил. с. — ISBN 5-94538-301-5.
* ''Тамара Т. Райс.'' Сельджуки. — {{М.}}, 2004.
* ''Гусейнов Р. А.'' Сельджукская военная организация // Палестинский сборник. — № 17(80). — {{Л.}}, 1967.
* ''Гусейнов Р. А.'' Из истории отношений Византии с сельджуками // Там же. — № 23(86). — {{Л.}}, 1971.
* ''Заходер Б. Н.'' Хорасан и образование государства сельджуков // [[Վոպրոսի իստորիի]]. — 1945. — № 5—6.
* {{ВТ-ЭСБЕ+|Сельджуки}}
{{Արտաքին հղումներ}}
[[Կատեգորիա:Հայաստանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Իրաքի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Իրանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Թուրքմենստանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Ղազախստանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Սիրիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Աֆղանստանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Ուզբեկստանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Թյուրքական ազգեր]]
[[Կատեգորիա:Թուրքիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ]]
| |||