«Հայդարաբադի նիզամ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''[[Հայդարաբադ]]ի նիզամ''' կամ '''Հայդարաբադի նիզամ ալ Մուլք,''' կրճատ`կրճատ՝ '''Նիզամ ալ Մուլք''' կամ '''Նիզամ''' ''([[թելուգու]]`՝ నిజాం-ఉల్-ముల్క్ అఫ్ హైదరాబాద్, {{lang-ur|نظام-ال-ملک وف حیدرآباد}}, {{lang-mr|निझाम-उल-मुल्क ए हैदराबाद}}, {{lang-kn|ನಿಜ್ಯಮ್-ಉಲ್-ಮುಲ್ಕ್ ಆಫ್ ಹೈದರಾಬಾದ್}}, {{lang-fa|نظام-ال-ملک اف حیدرآباد}} - միապետական իշխանության կարգ)'', տիտղոս, [[Հնդկաստան]]ի [[Հայդարաբադ (պետություն)|Հայդարաբադ իշխանական պետության]] միապետ, տիրակալ։ Տիտղոսը միապետ նշանակությամբ գործածության մեջ է եղել 1720-1948 թվականներին՝ սկիզբ առնելով Ասաֆ Ջահ դինաստիայից և ավարտվելով վերջին նիզամին գահընկեց անելով և Հայդարաբադ իշխանական պետությունը [[Հնդկաստանի միություն|Հնդկաստանի միության]] մեջ ընդգրկվելով<ref>{{Cite web|url=http://www.indiadefence.com/hyderabad.htm|title=HYDERABAD 1948 REVISITED –– WAS KASHMIR A MISTAKE? THERE ONCE WAS A HYDERABAD!|last=Mohan Guruswamy|first=|date=սեպտեմբերի 14, 2002|website=|publisher=New Delhi|accessdate=|archive-date=2005-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20050331094608/http://www.indiadefence.com/hyderabad.htm|dead-url=yes}}</ref>։

Հայդարաբադի Նիզամի իշխանական պետությունը Հնդկաստանի ամենամեծ և առավել բարեկեցիկ իշխանական պետությունն է եղել։ Նիզամի իշխանությունը տարածվել է [[Դեկանի սարահարթ]]ում`ում՝ ընդգրկելով Հյուսիսային Հնդկաստանի [[Մալվա (Հնդկաստան)|Մալվայից]] ընդհուպ մինչև Հնդկաստանի հարավ`հարավ՝ [[Տիրուչիրապպալլի (Հնդկաստան)|Տիրուչիրապպալլի]]։ 82,698 մղոն² (214,190 կմ²) տարածքում Նիզամի իշխանության տակ եղել է 16.34 մլն բնակիչ (ըստ 1941 թվականի մարդահամարի), որոնք մեծ մասամբ (85%) [[Հինդուիզմ|հինդուներ]] էին։ 

[[Հնդկաստանի վարչական բաժանում|Այդ պետությունն այժմ բաժանված է]] մի քանի մասերի, որոնցից մի մասը [[Հայդարաբադ (քաղաք, Հնդկաստան)|Հայդարաբադ քաղաքի]] հետ միասին [[Թելինգանա|Թելանգանա]] և [[Անդհրա-Պրադեշ]] նահանգների, [[Հայդարաբադ-Կառնատակա]]ն [[Կաննադա (լեզու)|կաննադախոսներով]]`՝ [[Կառնատակա]]յի և [[Մարաթվադա]] մարզը [[Մարաթհի|մարաթհախոսներով]]`՝ [[Մահարաշտրա]]յի միջև։

Հայդարաբադի վերջին Նիզամը`Նիզամը՝ Միր Օսման Ալի Խան Ասաֆ Ջահ VII-ը (1886-1967), որը Բրիտանական կառավարության կողմից ստացել է '''Ձերդ Բարձրագույն Մեծություն''' (His Exalted Highness, կրճատ`կրճատ՝ HEH) կոչումը, ըստ ''[[Ֆորբս]]'' ամսագրի 2008 թվականի հարուստների ցանկի`ցանկի՝ ''հինգերորդ'' ամենահարուստ մարդն է մարդկության պատմության մեջ իր US $ 210.8 մլրդ կարողությամբ<ref name="thedailystar.net" /><ref name=":0" />։

Նիզամ ալ Մուլք տիտղոսն առաջին անգամ օգտագործվել է [[Ուրդու]]ում շուրջ 1600 թվականին, որը նշանակել է ամբողջ կայսրության ''մարզպետ'' կամ ''պատգամավոր։'' Բառը գալիս է արաբերենից, [[Նիզամ ալ-Մուլք|Աբու Ալի Հասան իբն Ալի Թուսիից]] (1018 ապրիլի 11 - 1092 հոկտեմբերի 14), ով առավելապես հայտնի է եղել Նիզամ ալ-Մուլք պատվավոր տիտղոսով (արաբ نظامالملک, Order of the Realm`Realm՝ թագավորական կարգ), Nizām (نظام), որ նշանակում է ''կարգ, դիրք։'' Նիզամը կոչվել է Ալա Հադրաթ / Ալա Հազրաթ (Shah Abdul Wahhab) կամ Նիզամ Սարկար, որը նշանակում Ձերդ Մեծություն։

Ասաֆ Ջահ դինաստիան սկզբնավորվել է [[Ասիֆ Ջահ I|Քամար ադ դին Խանից]], նա [[Դեկանի սարահարթ|Դեկանի]] [[փոխարքա]] նշանակվել է [[Մեծ Մողոլների կայսրություն|Մողոլների կայսրության]] կողմից 1713-1721 թվականներին։ 1707 թվականին [[ԱուրանգզեբԱուրենգզեբ|Աուրենգզեբի]]ի մահից հետո Մողոլների նշանակմամբ Քամար ադ դին Խանը պարբերաբար եղել է Դեկանի կառավարիչ։ 1712 թվականին Մեծ Մողոլների կայսր Ֆարուկ Սիյարը Քամար ադ դին Խանին նշանակեց Դեկանի փոխարքա և նրան տվեց «Նիզամ ալ Մուլք» տիտղոսը։ Մողոլների կայսրությունն աստիճանաբար փլուզվում էր և Քամար ադ դին Խանը գործնականում անկախ էր կառավարում Հայդարաբադը սկսած 1724 թվականից և 1725 թվականին կայսրից ստացավ «Ասաֆ Ջահ» տիտղոսը, որը Մեծ Մողոլական կայսրության ամենաբարձրագույն տիտղոսն էր համարվում։ Մողոլական կայսրության հսկողության թուլանալուց հետո, Ասաֆ Ջահը Հայդարաբադն անկախ հայտարարեց`հայտարարեց՝ իր գլխավորությամբ։

Մողոլների հզորության թուլացմանը զուգընթաց Դեկանի տարածաշրջանում ամրապնդվեց [[Մարատհական կայսրություն]]ը։ Նիզամն ինքը բազմաթիվ անգամներ տուժել էր Մարաթհաների արշավներից 1720-ական թվականներին. Մարաթհաների և Նիզամի միջև եղած Պալքեդի, Բհոպալի, Ռակշասբհուվանի և Քարդայի բոլոր խոշոր ճակատամարտերում Նիզամը պարտություն է կրել<ref>{{cite web|url=http://books.google.com.pk/books?id=tW_eEVbVxpEC&pg=PA1049|title=Dictionary of Battles and Sieges: P-Z|work=google.com.pk}}</ref><ref>{{cite web|url=http://books.google.com.pk/books?id=FIIQhuAOGaIC&pg=PA64|title=The State at War in South Asia|work=google.com.pk}}</ref>։ Իսկ երբ [[Բաջիռաո I]]-ը նվաճեց Դեկանի սարահարթը, Նիզամը դարձավ Մարաթհաների հարկատու բոլոր առումներով, ինչը հանգեցրեց նրան, որ Նիզամը սկսեց կանոնավոր հարկ`հարկ՝ ''[[չոուտ]]'' (''Chauth կամ քառորդ'') վճարել Մարաթհաների կայսրությանը<ref>{{cite web|url=https://books.google.co.in/books?id=Y-kanqrtVhYC&pg=PA198&lpg=PA198&dq=anglo+maratha+treaty+1790&source=bl&ots=2s9V8ua26H&sig=ELzNBUs6BmganARUTYrg8S-XcNo&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjfnvSyyIfSAhWBr48KHTDlAtwQ6AEIOjAF#v=onepage&q=anglo%20maratha%20treaty%201790&f=false|title=Anglo-Maratha Relations, 1785-96, Volume 2|last=Nath Sen|first=Sailendra|work=google.co.in}}</ref>։

1903 թվականին [[Բերար (Հնդկաստան)|Բերար]] մարզն առանձնացվեց և միացվեց [[Բրիտանական Հնդկաստան]]ի կենտրոնական նահանգներին`նահանգներին՝ ձևավորելով ''[[Կենտրոնական նահանգներ և Բերար]]'' նահանգը ({{lang-en|Central Provinces and Berar}})։ 

Երկու դարերի ընթացքում`ընթացքում՝ մինչև 1947 թվականը, յոթ նիզամներ են ղեկավարել Հայդարաբադ իշխանական պետությունը։ Ասաֆ Ջահի ղեկավարները հովանավորել են գրականությունը, արվեստը, ճարտարապետությունը, մշակույթը և [[Հայդարաբադի խոհանոց|հարուստ խոհանոցը]]։ Նիզամները հովանավորել են պարսկական հասարակության տեսակետները, որոնք պատճենահանված էին [[Մեծ Մողոլների կայսրություն|Մեծ Մողոլների կայսրության]] իրենց թուրք-մոնղոլ տիրակալներից, և որը դարձել է [[Հայդարաբադի մուսուլմաններ]]ի ձևավորման առանցքային գործոն։

Վերջին նիզամը`նիզամը՝ [[Ասիֆ Ջահ VII]]-ը եղել է իր ժամանակի ամենահարուստ մարդն աշխարհում<ref name=":0">{{cite web|url=http://www.instash.com/top-10-richest-men-of-all-time|title=Top 10: Richest Men (of All Time)|accessdate=սեպտեմբերի 28, 2014|work=inStash}}</ref>։ Նիզամները նաև զարգացրել են երկաթուղային տրանսպորտը և էլեկտրականություն են ներդրել, զարգացրել են ճանապարհները, օդային ուղիները, ոռոգումը և ջրամբարները։ Ըստ էության, Հայդարաբադի բոլոր խոշոր հասարակական շենքերը կառուցվել են [[Բրիտանական Հնդկաստան|Բրիտանական տիրապետության]] ներքո եղած ժամանակաշրջանում։ Այն ընթացք է տվել կրթությանը, գիտությանը և հիմնադրել է [[Օսմանյան համալսարան]]ը։

Առաջին Նիզամն իշխել է [[Մեծ Մողոլներ|Մողոլների]] անունից։ [[ԱուրանգզեբԱուրենգզեբ|Աուրենգզեբի]]ի (1618-1707) մահից հետո, նիզամներն առանձնացել են Մողոլներից`Մողոլներից՝ որպես ինքնուրույն թագավորություն։ Երբ անգլիացիները Հնդկաստանի [[Գերակայություն|գերակայության]] (Paramountcy) հասան, նիզամությանը թույլ տվեցին, որ շարունակեն ղեկավարել իրենց իշխանությունները որպես փոխտիրակալներ։ Նիզամությունը պահպանեց իր իշխանությունը Հայդարաբադում մինչև 1948 թվականի սեպտեմբերի 17-ը, մինչև Հայդարաբադն ինտեգրվեց նոր`նոր՝ Հնդկական Միությանը։

[[Պատկեր:Nizam's_of_Hyderabad_Throne.jpg|մինի|Հայդարաբադի նիզամի գահը  [[ՉոումահալաՉաումահալի պալատ|Չաումահալի պալատում]]ում]]

Նիզամի իշխանության ժամանակաշրջանում [[Հայդարաբադ իշխանությունն(պետություն)|Հայդարաբադն]] անչափ հարստացել է։ [[Ասաֆ Ջահ VII|Օսման Ալի Խան Ասաֆ Ջահ VII]]-ը և նրա ընտանիքը, այդ թվում Սալար Ջունգ I-ը, ում ուսուցանել են Նավաբ Սարվար ալ Մուլքը և Աղա Միրզա Բաիգ Բահադուրը, որը նրա քաղաքական խորհրդականն էր<ref>{{cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,770599,00.html|title=Hyderabad:silver jubilee durbar|date=փետրվարի 22, 1937|newspaper=[[Time (magazine)]]|accessdate=սեպտեմբերի 15, 2011|archive-date=2007-05-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20070524114531/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,770599,00.html|dead-url=yes}}</ref>, հնդկական [[Իշխանական պետություն|պետությունների]] (Princely state) շրջանում գլխավորել է [[Համազարկային պետություն|Հրավառական պետություն]]ը։ Այն ձգվում էր {{Convert2|223000|km2|sqmi|abbr=on}} Դեկանի սարահարթում, որտեղ իշխում էր Ասաֆ Ջահի դինաստիան։ Կայսերական գաղութային բրիտանական կառավարության կողմից Նիզամը ստացել է ''«Վսեմագույն Մեծություն»'' (Exalted Highness) և ''«Բրիտանական Կառավարության հավատարիմ դաշնակից»'' կոչումները Մանսուրի [[Տիպու Սուլթան]]ի դեմ պատերազմներում և Հնդկաստանի անկախության 1857-1858 թվականների առաջին պատերազմում համագործակցության համար, դառնալով միակ հնդկական արքայազնը, որն արժանացել է այդ երկու տիտղոսներին<ref name="thedailystar.net">{{cite news|url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=147820|title=Richest Indian in history!|date=հուլիսի 23, 2010|newspaper=[[Daily Star (United Kingdom)]]|accessdate=սեպտեմբերի 15, 2011}}</ref>։

Նիզամի իշխանության ժամանակ Հայդարաբադը մշակութային և տնտեսական վերելք է ապրել։ Նիզամի հարստության օրինակներից են [[Նիզամի թանկարժեք քարեր]]ը (Jewels of the Nizams), ինչը միջազգային զբոսաշրջության գրավչության առարկա է, երբեմն ցուցադրվում է [[Սալար ՋունգՋանգի թանգարան|Սալար Ջունգ թանգարանում]]ում։։ 1948 թվականին Հայդարաբադի բնակչությունը հասնում էր մոտ 17 միլիոնի (1.7 [[կռոր]]), և տարեկան եկամուտը գնահատվել է £90,029,000<ref name=":0" />։ Մինչև 1951 թվականը պետությունն ունեցել է սեփական արժույթը, որը հայտնի էր որպես [[Հայդարաբադի ռուփի]]<ref name="guardian.co.uk">{{cite news|url=https://www.theguardian.com/travel/2011/feb/20/taj-falaknuma-palace-nizam|title=Jewel in the crown: a palace fit for a Nizam|date=փետրվարի 20, 2011|newspaper=[[The Guardian]]|accessdate=սեպտեմբերի 15, 2011}}</ref>։

Վերջին նիզամը`նիզամը՝ [[Ասաֆ Ջահ VII|Միր Օսման Ալի Խան Ասաֆ Ջահ VII-]]ն իր հարստությամբ աշխարհի ամենահարուստ մարդկանցից մեկն էր 1937 թվականին։ Նա նաև հայտնի էր իր գծուծությամբ։ Նրա հարստությունը գնահատվում էր ₹660 կռոր ռուփի (մոտավորապես US$2 մլրդ. այն ժամանակվա փոխարժեքով)<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_rupee History of the rupee]</ref>։ Ըստ ''[[Ֆորբս]] ամսագրի`ամսագրի՝ ''2008 թվականի հարուստների ցանկում Նիզամ Միր Օսման Ալի Խանը հինգերորդ ամենահարուստ մարդն է մարդկության պատմության մեջ իր US$210.8 մլրդ կարողությամբ, ըստ ԱՄՆ-ի ՀՆԱ-ի այդ ժամանակահատվածի և ներկայիս դոլարի`դոլարի՝ հնդկական ռուփիի նկատմամբ փոխարժեքի աճի։

Նիզամները տոհմի համար ստեղծել են բազմաթիվ ինստիտուտներ, այդ թվում`թվում՝ հիվանդանոցներ և դպրոցներ, քոլեջներ, համալսարաններ, որտեղ ուսուցումը եղել է [[ուրդու]]երենով։ Ներշնչվելով [[Հնդկական քաղաքացիական ծառայություն|Հնդկական քաղաքացիական ծառայությամբ]] (Indian Civil Service), նիզամները ստեղծել են իրենց սեփական, տեղական`տեղական՝ ''Հայդարաբադի քաղաքացիական ծառայությունը''։ Նրանք մեծ ինժեներներ են եղել. օրինակ, նրանք կառուցել են մեծ ջրամբարներ։ Այդ ընթացքում սկսել են [[Նագարջունա Սագար ամբարտակ]]ի հետազոտական աշխատանքները, թեև փաստացի աշխատանքներն իրականացվել են [[Հնդկաստանի քաղաքական համակարգ|Հնդկաստանի Կառավարության]] հովանու ներքո, 1969 թվականին<ref name="Mahmood">{{cite book|title=A policeman ponders: memories and melodies of a varied life|last=Mahmood Bin|first=Muhammad|publisher=A.P.H.Publishing Corporation|year=1999|isbn=978-81-7648-026-0|page=19}}</ref><ref>{{cite book|title=Tribes of India:ongoing challenges|last=Rann Singh|first=Mann|publisher=MD Publication Pvt Ltd|year=1996|isbn=81-7533-007-4|page=310}}</ref>։

== Վերջին նիզամի`նիզամի՝ Օսման Ալի Խան Ասաֆ Ջահ VII-ի ժառանգներ ==

Վերջին Նիզամը`Նիզամը՝ [[Ասաֆ Ջահ VII|Օսման Ալի Խան Ասաֆ Ջահ VII]]-ը ունեցել է 28 որդի և 44 դուստր։ Ասաֆ Ջահի դինաստիան հետևել է [[Առաջնային ժառանգ|տղամարդկանց առաջնաժառանգ]] գերակա կարգին, անկախ մոր ունեցած ընտանեկան դրությանը կամ դասային աստիճանի։ Նրա երեխաներից [[Ազամ Ջահ]]ը`ը՝ [[Բերար (Հնդկաստան)|Բերարի]] իշխանը (1907 փետրվարի 21 - 1970 հոկտեմբերի 9) նրա ավագ որդին էր։

[[Պատկեր:Op_Polo_Surrender.jpg|մինի|Գեներալ-մայոր [[Սաիդ Ահմալ ալ Էյդարուս]]ը (աջից) առաջարկում է <nowiki/>[[Հայդարաբադ (իշխանությունպետություն)|Հայդարաբադ իշխանության]]  Ռազամական ուժերը հանձնել գեներալ-մայոր (հետագայում բանակի գեներալ և գլխավոր հրամանատար) [[Ջոյանտո Նաթհ Չաուդհուրի]]ին [[Սեկունդերաբադ]]ում]]

1947 թվականին [[Հնդկաստանի անկախությունազգային-ազատագրական շարժում|Հնդկաստանի անկախությունից]]ից հետո Հայդարաբադի նիզամն ի սկզբանե որոշել էր չմիանալ ո ՛չ Հնդկաստանին, ո ՛չ Պակիստանին։ Ավելի ուշ նա Հայդարաբադը հայտարարեց ազատ անկախ ինքնիշխան պետություն, սակայն Հնդկաստանի կառավարությունը, ձգտելով վերջ տալ Նիզամի բնակչության մեկուսացմանը, հրաժարվեց ընդունել այդ որոշումը`որոշումը՝ պատճատաբանելով, որ ''Հայդարաբադը բոլոր կողմերից շրջապատված է Հնդկաստանով և չունի ելք դեպի ծով''։ 

Հնդկաստանին միանալու Նիզամին համոզելու երկարատև փորձերից հետո Հնդկաստանի կառավարությունն ի վերջո սկսեց ռազմական գործողություններ`գործողություններ՝ նրա նկատմամբ իրականացնելով իշխանությունը տապալելու «[[Պոլո օպերացիա]]ն»։

1948 թվականի սեպտեմբերի 17-ին վերջին նիզամ Ասաֆ Ջահ VII-ի գահից հրաժարումով նշանավորվեց դինաստիայի հավակնությունների ավարտը։ Ավարտվեց Ասաֆ Ջահ դինաստիայի 235-ամյա իշխանությունը, որը տարածվում էր հյուսիսից [[Մալվա (Հնդկաստան)|Մալվայից]] ընդհուպ մինչև հարավ`հարավ՝ [[Տիրուչիրապպալլի (Հնդկաստան)|Տիրուչիրապպալլի]]<ref>{{Cite web|url=http://www.thehindu.com/2005/09/14/stories/2005091405050200.htm|title=When the Indian Army liberated thousands|last=T.V. Sivanandan|first=|date=սեպտեմբերի 14, 2005|website=|publisher=The Hindu|accessdate=}}</ref>։

Միր Օսման Ալի Խանը, վերջին նիզամը, մահացել է 1967 թվականի փետրվարի 24-ին, ուրբաթ օրը։ Բոլոր Նիզամները թաղված են արքայական գերեզմանատանը`գերեզմանատանը՝ Հայդարաբադի [[Մեքքա մզկիթ (Հայդարաբադ)|Մեքքա մզկիթում]]`՝ [[Չարմինար]]ից ոչ հեռու, բացառությամբ վերջին նիզամի`նիզամի՝ Միր Օսման Ալի Խան Ասաֆ Ջահ VII-ի, ով ցանկացել էր թաղված լինել մոր կողքին, [[Ջուդի մզկիթ]]ի գերեզմանատանը, Կոթի թագավորի Պալատի առջև, ինչպես հատու էր ժամանակի և տարածաշրջանի իշխանավորներին։