«Կայծոռիկ-լուսատտիկ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Կայծոռիկ-լուսատտիկ''' ({{lang-lat|Lampyridae}}) [[Միջատներ|միջատ]] [[Բզեզներ|բզեզներ]]ի ընտանիքից։ Բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ ունի հատուկ լուսարձակող օրգաններ՝ [[Լապտեր|լապտերներլապտեր]]ներ<ref name="Станек">{{книга|автор=Станек В. Я.|заглавие=Иллюстрированная энциклопедия насекомых|место=Прага|издательство=Артия|год=1977|страниц=560}}</ref>։ Լուսատտիկները կենսալուսատվության լավագույն օրինակն են։ Այս փոքրիկ պայծառ արարածներին կարելի է հանդիպել [[Երկրագունդ|երկրագնդի]] [[Բարեխառն գոտիներ|բարեխառն]] ու տրոպիկական կլիմայական պայմանններ ունեցող վայրերում, և սրանց [[Կենսալուսարձակում|կենսալուսատվության]] առանձնահատկությունները կարող են տարբեր լինել նույնիսկ նույն տեսակների մոտ՝ կախված աշխարհագրական առանձնահատկություներից։

Լապտերները գտնվում են [[Որովայն|որովայնիորովայն]]ի վերջին հատվածների վրա, առավել հաճախ [[Թափանցիկ օրգանիզմներ|թափանցիկ]] կուտիկուլի տակ և ձևավորվելով խոշոր ֆոտոգեն [[Բջիջներ|բջիջներիցբջիջներ]]ից, որոնք առատորեն հյուսված են [[Տրախեաներ|տրախեաներովտրախեաներ]]ով և [[Նյարդ|նյարդերովնյարդ]]։երով։ Այս բջիջների տակ լույսի անդրադարձիչներ են` [[Միզաթթու|միզաթթվի]] բյուրեղներով լցված բջիջներ։

Տրախեաներում ֆոտոգեն բջիջները [[Թթվածին|թթվածին]] են մատակարարում այստեղ տեղի ունեցող օքսիդացնող գործընթացների համար։ Երբեմն ոչ միայն չափահաս միջատները՝ իմագոները փայլելու ունակություն ունեն, այլև՝ նրանց [[Թրթուր|թրթուրներնթրթուր]]ներն ու [[Ձու|ձվերը]]։ Թրթուրները սնվում են մատղաշ ծլիկներով և ցամաքային գաստրոպոդներով՝ ([[Խխունջներ|խխունջանմաններ]])։

Ընտանիքի ներկայացուցիչները գիշերային կենսակերպ վարող ցամաքային բզեզներ են։ Մարմնի ամբողջական մասը փափուկ կամ չափավոր սկլերոտացված է, մարմնի վերին մասը նկատելիորեն հարթեցված է։ Սեռական դիմորֆիզմը զգալիորեն արտահայտված է։ Էգերը հաճախ զուրկ են թևերից և ենթաթևերից, ինչը նրանց նմանեցնում է թրթուրների։ Թրթուրները շարժուն են, ցամաքային կամ ջրային կյանք են վարում, օրգանների կառուցվածքում որոշ մասեր բացակայում են, [[Էվոլյուցիա|էվոլյուցիայիէվոլյուցիա]]յի գործընթացում նրանց գործառույթների կորստի պատճառով։ Չեն սնվում՝ ապրելում են [[Թրթուր|թրթուրիթրթուր]]ի փուլում կուտակված սննդանյութերի պաշարով։

Թրթուրները [[Գիշատիչներ|գիշատիչ]] են, սնվում են [[Փափկամարմիններ|փափկամարմիններովփափկամարմիններ]]ով և թաքնվում նրանց պատյանների մեջ։ Ընտանիքը ներառում է մոտ 2200 տեսակ <ref>{{Cite web |url= Branhm, M. A. 2010. Lampyridae Latreille, 1817, pp. 141—149. In: R. A. B. Leschen, R. G. Beutel, and J. F. Lawrence (Eds.), Coleoptera, Beetles. Volume 2: Morphology and Systematics (Elateroidea, Bostrichiformia, Cucujiformia partim). Walter de Gruyter, Berlin, Germany. 786 pp}}</ref>։ Առավել բազմազան ներկայացված է [[Արևադարձային գոտիներ|արևադարձային]] և [[Մերձարևադարձային կլիմա|մերձարևադարձային]] շրջաններում, սակավ` [[Բարեխառն գոտիներ|բարեխառն գոտում]]։ Նախկին ԽՍՀՄ երկրների տարածքում ապրում է 7 սեռ և մոտ 20 տեսակ։ [[Ռուսաստան|Ռուսաստանում]]ում կա 15 տեսակ։

Ընտանիքը ներառում է գիշերային կենսակերպ վարող բզեզներ։ Երկարությամբ այս միջատները չեն գերազանցում 1-2,5 սմ-ը։ Ոչ մեծ [[Գլուխ|գլխով]], խոշոր [[Աչքեր|աչքերովաչքեր]]ով, [[Ճակատ|ճակատինճակատ]]ին ամրացված տասնմեկ կարճ կամ միջին երկարությամբ հատվածավորված բեղիկներով, որոնց ձևը տատանվում է թելից մինչև սղոցա-սանրանման կառուցվածքի։ Վերին [[Շրթունք|շրթունքըշրթունք]]ը լավ զարգացած է։

Թրթուրները շարժվող են, սովորաբար մուգ գույնի, կրծքավանդակի երեք զույգ [[Ոտք|ոտքերովոտք]]երով. առանձնանում են նաև լավ տարանջատված պրոգնաթիկ գլխով<ref>Гиляров М.С. Определитель обитающих в почве личинок насекомых. — М.: Наука, 1964. — 920 с.</ref>։

Թրթուրների գլուխը շատ փոքր է, հիմնականում երկարաձգված։ Վերին շրթունքը բացակայում է։ Ստորին ծնոտները մանգաղաձեւմանգաղաձև են, ներծծող ներքին ճեղքվածքով, խիստ սկլերոտացված։ Գլխի կողմերում կան մեծ, պարզ աչքեր:Բարդ աչքերը բացակայում են<ref>{{Cite web |url= Гиляров М.С. Определитель обитающих в почве личинок насекомых. — М.: Наука, 1964. — 920 с}}</ref>:Լուսատու միջատի մարմինը երեք հատվածներից են բաղկացած։ Երրորդ հատվածը շատ փոքր է, գտնվում է հարթ հատվածի վրա՝ երկրորդ հատվածի գագաթին, զգայական հավելման կողքին։

Կերակրման սովորույթներով միջատներին կարելի է բաժանել երեք խմբի՝

* [[Ծաղկափոշի]] և [[Նեկտար|նեկտար]] ուտող խոտակեր տեսակներ։

[[Միջատներ|Միջատների]]ի կայծկլտումը ապահովում է անհատների միջև հաղորդակցությանը<ref>{{Cite web |url=http://dx.doi.org/10.3138/utq.49.4.320 |title=Fiction |last=Solecki |first=Sam |last2=Bilan |first2=R.P. |date=1980-05-01 |pages=320–336 |doi=10.3138/utq.49.4.320 |accessdate=2021-09-09}}</ref>։ Այս ընտանիքի ներկայացուցիչների մեջ առանձնանում են մի շարք ազդանշաններ, որոնք ինչ-որ կերպ կապված են սեռական վարքի, պաշտպանական և տարածքային [[Ազդանշանային համակարգ|ազդանշանների]] հետ։ Բացի հակառակ սեռի որոնումներին, հայտնի են նաև «համաձայնության», «մերժման» և «հետհամակարգային» ազդանշաններ։

Ոչ ամեն տեսակ ունի վերը նշված ազդանշանների ամբողջ [[Սպեկտր|սպեկտրըսպեկտր]]։ը։ Որոշ տեսակներ, ինչպիսիք են սովորական լուսատիտիկը ({{lang-lat|}}Lampyris noctiluca), ընդունակ են արձակելու միայն կանչող ազդակներ, իսկ որոշ անդամներ՝ ֆոտինուս ({{lang-lat|}}Photinus) բզեզները, էգերի համար ազդանշան են արձակում ու փայլում։ Այդ ազդանշաններն ընդունողները, ինչպես օրինակ էգ բզեզները, նույնականացնում են ազդանշանները, գրավում հակառակ սեռին, օգտագործում դրանք նաև [[Որս|որս]] անելու համար<ref name="п116">Lloyd J. E. Aggressive mimicry in Photuris firefly «femmes fatales» // Science. 1965. V. 149. N 3684. Р. 653—654.</ref><ref name="п124">Lloyd J. E. Photuris fireflies mimic signals of their female’s pray // Science. 1980. V. 210. N 4437. Р. 669—671.</ref><ref name="п126">Lloyd J. E. Evolution of firefly flash code // Florida Entomologist. 1984. V. 67. N 2. Р. 228—239.</ref>։

Միջատների թեթև հաղորդակցության մեջ առանձնանում են կապի երկու հիմնական համակարգեր<ref name="п119">Lloyd J. E. Bioluminescent communication in insects // Ann. Rew. Entom. 1971. V. 16. N 1. Р. 97-122.</ref><ref name="п125">Lloyd J. E. Bioluminescence and communication in insects // Ann. Rev. Entom. 1983. V. 28. N 2. Р. 131—160.</ref>։

Երկրորդ տիպի համակարգում նույն սեռի թռչող անհատները (հիմնականում արուներ) արտադրում են տեսակին հատուկ լուսային ազդանշաններ, ինչին ի պատասխան հակառակ սեռի անհատները տալիս են տեսակին հատուկ կամ սեռին հատուկ արձագանքներ։ Հաղորդակցման համակարգի այս տեսակը հանդիպում է լուսատու միջատների բազմաթիվ տեսակների մեջ, հիմնականում՝ ({{lang-lat|}}Lampyrinae) և ({{lang-lat|}}Photurinae) ենթաընտանիքներում, որոնք բնակվում են [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային]] և [[Հարավային Ամերիկա|Հարավային Ամերիկայի]]յի տարածքում<ref name="п114">Levis. В. D., Cover N. Biology of communication/ Ed Willay, N. Y. Toronto. 1980. 320 p.</ref>։

({{lang-lat|}}Dioptoma adamsi) տեսակների մեջ առանց թևերի էգերը գրավում են արուներին, որոնք երկար փայլով լուսային ազդանշաններ չեն արձակում։ Այս տեսակի արուները կանաչ [[Լույս|լույս]] են արձակում սեռական գրգռման ժամանակ<ref>Green E. E. On some luminous Coleoptera from Ceylon // Trans. Roy. Entom. Soc. 1912. V. 4. N 6. Р. 717—719.</ref>։

[[Կենսալուսարձակում|Կենսալույսը՝]] այսպես կոչված կենդանի [[Օրգանիզմներ|օրգանիզմներ]]ի փայլելու ունակությունը կենդանի [[Բնություն|բնության]] ամենադիտարժան երևույթներից է։ [[Կենդանիներ|Կենդանիներն]]ն օժտված են նման հատկությամբ ոչ թե ցուցադրելու, այլ կենսաբանական տարբեր գործառույթներ կատարելու համար, օրինակ՝ քողարկելու, վախեցնելու կամ հաղորդակցվելու համար։

Կենդանիների մեծ մասի մոտ դրանք գտնվում են որովայնի հետևի մասում՝ նմանվելով մեծ [[Լապտեր|լապտեր]]ի։ Որոշ տեսակների մեջ լուսավոր օրգանները զույգերով տեղակայված են մարմնի յուրաքանչյուր հատվածի վրա՝ կողքերից շղթաներ կազմելով։ Այս օրգանները դասավորված են փարոսի սկզբունքի համաձայն։ Նրանք ունեն մի տեսակ «լամպ»` մի խումբ ֆոտոցիտների բջիջներ, որոնք հյուսված են [[Տրախեաներ|տրախեաներ]]ով և նյարդերով։ Յուրաքանչյուր նման բջիջ լցված է «վառելիքով», որը լյուցիֆերին նյութն է։

Երբ միջատը շնչում է, [[Օդ|օդ]]ը [[Շնչափող|շնչափող]]ի միջոցով մտնում է լուսավորող օրգան, որտեղ [[Թթվածին|թթվածնի]] ազդեցության ներքո լյուցիֆերինը օքսիդանում է։ Լյուցիֆերինները սովորաբար ենթարկվում են [[Ֆերմենտ|ֆերմենտայինֆերմենտ]]ային կատալիզացված ռեակցիայի մոլեկուլային թթվածնի հետ։ Արդյունքում առաջացած փոխակերպումը, որը սովորաբար ներառում է մոլեկուլային բեկորի պառակտում, առաջացնում է գրգռված միջանկյալ վիճակ, որը լույս է արձակում իր հիմնական վիճակին քայքայվելուց հետո։ Քիմիական ռեակցիայի ժամանակ էներգիան ազատվում է լույսի տեսքով։ Իսկական փարոսը միշտ լույս է արձակում ճիշտ ուղղությամբ՝ դեպի ծով։ Կայծոռիկները նույնպես այս առումով հետ չեն մնում։ Նրանց ֆոտոցիտները շրջապատված են միզաթթվի բյուրեղներով լցված բջիջներով։ Նրանք գործում են որպես [[Ռեֆլեկտոր|ռեֆլեկտոր]] (ռեֆլեկտոր հայելի) և թույլ են տալիս իզուր չվատնել արժեքավոր էներգիան։ Լուսատուների արդյունավետությունը հասնում է 98%-ի։ Սա նշանակում է, որ էներգիայի միայն 2% -ն է վատնվում, իսկ մարդու ձեռքի ստեղծագործություններում ([[Մեքենա|մեքենաներմեքենա]]ներ, էլեկտրական տեխնիկա) էներգիայի 96% -ից 60-ը վատնվում է։

Մթության դեմ արձակած կրակոտ լույսերը միջատների միակ առաքելությունը չէ։ Այս միջատները նաև վարպետորեն վերահսկում են իրենց լուսավոր [[Օրգան|օրգաններըօրգան]]։ները։ Միայն որոշ տեսակներ կարող են տալ միատեսակ, չմարող լույս։ Լուսատիտիկների մեծ մասն ի վիճակի է կամայականորեն փոխել պայծառության ուժգնությունը, այնուհետև վառել, այնուհետև հանգցնել իրենց «լապտերները»։ Լույսի թարթելու հաճախականությունը թույլ է տալիս լուսատուներին ճշգրիտ տարբերակել իրենց տեսակի ներկայացուցիչներին արտաքինից։ Այս հմտության մեջ կատարելության են հասել [[Մալայզիա|Մալայզիայում]]յում բնակվող միջատները։ Այս միջատները սովորել են սինխրոն կերպով լուսավորել եւև մարել իրենց «լապտերները»։ Երբ հարյուրավոր լույսեր բռնկվում և մարում են [[Ջունգլիներ|ջունգլիներիջունգլիներ]]ի մթության մեջ, թվում է, թե տոնական ծաղկեպսակ է գործում։ Տեղի բնակիչներն այս երեւույթներևույթն անվանել են «կելիպ-կելիպ»։

Պետք է նշել, որ ոչ բոլոր լուսատուներն ունեն փայլելու հատկություն։ Այն անպայման բնորոշ է գիշերային տեսակների, բայց աշխարհում կան նաև ցերեկային կրակոտ լուսատու միջատներ։ Որպես կանոն, նրանք ընդհանրապես չեն փայլում, և եթե նրանք փայլում են, ապա միայն այն տեսակները, որոնք ապրում են անտառի խիտ ծածկույթի տակ կամ [[Քարանձավ|քարանձավներումքարանձավ]]ներում<ref>https://nashzelenyimir.ru/</ref>։

Կենսալույս ապահովող լուսատտիկները տարածված են հատկապես [[Հյուսիսային կիսագունդ|հյուսիսային կիսագնդում]]։ Այստեղ դրանք կարելի է գտնել [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայ]]իյի և [[Եվրասիա|Եվրասիայ]]իյի ընդարձակ տարածքում՝ Արևմտյան Եվրոպայից մինչև [[Ճապոնիա]]։ Նրանք բնակվում են սաղարթախիտ [[Անտառներ|անտառներումանտառներ]]ում, [[Մարգագետիններ|մարգագետիններումմարգագետիններ]]ում և [[Ճահիճ|ճահիճներումճահիճ]]։ներում։ Չնայած կոլեկտիվ [[Միջատներ|միջատներիմիջատներ]]ի, լուսատուները հաճախ ձևավորում են մեծ կլաստերներ։ Օրվա ընթացքում այդ բզեզները պասիվ նստում են խոտի շեղբերների վրա, և մթնշաղին նրանք սկսում են ակտիվ թռչել։ Նրանց թռիչքը չափավոր արագ ու հարթ է։

Զուգավորումից հետո էգը ձվադրում է խոնավ հողում, որից դուրս են գալիս որդերի նման [[Թրթուր|թրթուրներթրթուր]]։ներ։ Ի տարբերություն չափահասների, բոլոր տեսակի կայծոռուկների թրթուրները ունակ են փայլել, և բոլորը, առանց բացառության, [[Գիշատիչներ|գիշատիչ]] են։ Թրթուռները թաքնվում են քարերի տակ, կեղևի և հողի ճեղքերում։ Նրանք դանդաղ են զարգանում։ Միջին գոտու բնակիչների մեջ թրթուրները ձմեռում են, իսկ որոշ [[Մերձարևադարձային կլիմա|մերձարևադարձային]] տեսակների մոտ նրանց աճը տևում է մի քանի տարի։ Ձագի փուլը տևում է 1-2,5 շաբաթ<ref>{{Cite web |url=https://eltctricon.ru/the-apartment/kak-vyglyadit-svetlyachok-i-otchego-svetitsya-interesnye-fakty-svetlyachok--/ |title=Как выглядит светлячок и отчего светится: интересные факты. Светлячок - насекомое, украшающее ночь На что похоже насекомое светлячок |website=eltctricon.ru |accessdate=2021-09-09}}</ref>։

Թվում է, թե լուսարձակումը պետք է լավագույնս ներկայացնի այս [[Միջատներ|միջատներինմիջատներ]]՝ին՝ ցույց տալով նրանց գտնվելու վայրը մթության մեջ, բայց իրականում նրանք քիչ թշնամիներ ունեն։ Բացատրությունն այն է, որ շատ կայծոռիկներ օգտագործում են համտեսող պաշտպանական միացություններ [[Գիշատիչներ|գիշատիչներիգիշատիչներ]]ի հարձակումներից խուսափելու համար (ցատկող սարդեր, թռչուններ)։

Լուսատտիկների մոտ հայտնի ստերոիդները, որոնք կոչվում են լյուցիբուֆագիններ, արտազատում են տհաճ համով ու հոտով թունավոր նյութեր։ Այս միացություններն իրենց հատկություններով նման են թունավոր դոդոշների [[Տոքսիններ|տոքսիններինտոքսիններ]]ին, այդ իսկ պատճառով [[Թռչուններ|թռչուններնթռչուններ]]ն ու միջատակեր կենդանիները խուսափում են որսալ այդ բզեզներին։

Գիտնականները դեռևս ուսումնասիրություններ են իրականացնում պարզելու համար, թե ինչու են այս տեսակները լույս տալիս։ Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ դա իրենց թունավոր լինելու փաստի մասին նախազգուշացում է, մյուսները կարծում են, որ դա կարող է լինել [[Կենդանիներ|կենդանիներինկենդանիներ]]ին գրավող միջոց, որն այս արարածները կարող էին օգտագործել իրենց իսկ օգտին։ Գիտնականների կարծիքով սնունդ դառնալուց խուսափելու համար սրանք լույս են արձակում՝ այսպիսով գրավելով մյուս գիշատիչների ուշադրությունը, այնպես որ, իրենցով սնվել ցանկացողներն իրենք որս դառնան մյուս արարածներ կողմից։

Այսպիսով՝ կենդանիներն իրենց կենսալուսատվությունը օգտագործում է որպես պաշտպանական մեխանիզմ՝ [[Գիշատիչներ|գիշատիչներիցգիշատիչներ]]ից խուսափելու համար<ref>{{Cite web |url=https://awesomeworld.ru/zhivaya-priroda/zhivotnyj-mir/ogonki-svetlyachkov.html |title=Светлячки. Почему они светятся? (описание, фото и видео) |website=awesomeworld.ru |accessdate=2021-09-09}}</ref>։

Թեև լուսատու միջատները գործնական նշանակություն չունեն, մարդիկ միշտ նրանց դրական են վերաբերվել։ Հավանաբար, նրանց փայլն էր, որ նախատիպն էր ծառայում [[Գիշեր|գիշերըգիշեր]]ը լույսերով թռչող կախարդական փերիերի [[Հեքիաթ|հեքիաթներիհեքիաթ]]ների համար։

* Փաստ 1. Էներգաարդյունավետության տեսանկյունից, կայծոռիկները գերազանցում են մարդկության ստեղծած լուսավորման բոլոր սարքերին։ Ցանկացած տիպի լամպերի համար էներգիայի մի մասն անխուսափելիորեն ծախսվում է ոչ միայն լուսավորության, այլև ջեռուցման վրա, և այս զարմանահրաշ միջատների մարմինը նախագծված է այնպես, որ ամբողջ [[Էներգիա|էներգիանէներգիա]]ն դրսևորվի լույսի տեսքով<ref>https://faktoved.ru/</ref>։