«Տերյանական լեզվի զարգացման փուլեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Տերյանական լեզվի զարգացման փուլեր''', [[20-րդ դար|20-րդ դարի]]ի [[Հայեր|հայ]] մեծանուն [[բանաստեղծ]], [[Քնարերգություն|քնարերգու]] և հասարակական-քաղաքական գործիչ [[Վահան Տերյան|Վահան Տերյանի]]ի [[Ստեղծագործական գործունեություն|ստեղծագործական կյանքը]], ըստ [[Գրական լեզու|լեզվի]] զարգացման, կարելի է բաժանել չորս փուլերի<ref name="փուլեր">Մերի Վազգենի Հովհաննիսյան [http://publishing.ysu.am/files/Meri_Hovhannisyan_Teryan.pdf Վահան Տերյանի չափածոյի լեզուն և ոճը], 2019, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 18-24։</ref>։

«Նրա ստեղծագործության առաջին շրջանը սկսվել է [[1903]] թվականին (այդ տարի են գրվել նրա երկու լավագույն բանաստեղծությունները՝ «Էլեգիան» և «[[Անծանոթ աղջկան]]»), այդ շրջանը շարունակվել է հեղափոխության նախօրյակի ու վերելքի տարիներին և հասել ռեակցիայի առաջին տարվան»,– գրում է [[Վաչե Պարտիզունի|Վ. Պարտիզունին]]՝ հակադրվելով այն տեսակետին, թե Տերյանի ստեղծագործության սկզբնական շրջանը համընկնում է «ծանր ռեակցիայի» տարիներին։ Բանաստեղծը ստեղծագործության վաղ շրջանում միտված է եղել [[Գրականգրական լեզու|գրական լեզուն]]ն ժողովրդայնացնելուն։

Հիմք ընդունելով բանաստեղծի ընկերոջ` [[Պողոս Մակինցյան|Պողոս Մակինցյանի]]ի կատարած թվագրումները` կարելի է համոզված պնդել, որ դեռևս [[1903|1903-]][[1904]] թվականներին արդեն գոյություն են ունեցել զուտ տերյանական խոսքով գրված բանաստեղծություններ` «Հրաժեշտ», «Էլեգիա», «Անծանոթ աղջկան» և այլն։ Ահա նշված հանգամանքն էլ հիմք է տալիս Իշխանյանին իրավացիորեն ենթադրելու, որ «մինչև [[1908]] թվականը կամ համենայն դեպս մինչև [[1906]] թվականը Տերյանը, եթե կարելի է ասել, զուգահեռագիր է եղել»։

Վահան Տերյանի բանաստեղծությունների անդրանիկ գրքույկը՝ «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն, լույս է տեսել [[1908]] թվականին։ Տերյանագետ [[Սաքո Սուքիասյան|Սաքո Սուքիասյանը]]ը, «Վահան Տերյանը հայրենի [[Ջավախք|Ջավախքում]]ում» [[Հուշագրություն|հուշապատումում]] ջերմորեն է անդրադարձել այդ ժողովածուի մասին։

Եվ այս ամենը ի շնորհիվ և՛ «Մթնշաղի անուրջների» տրամադրությունների, և՛ դրանք արտահայտող լեզվաարտահայտչամիջոցների` նորաբնույթ [[Փոխաբերություն|փոխաբերություններփոխաբերություն]]իների, [[Օքսիմորոն|օքսիմորոնայինօքսիմորոն]]ային ինքնատիպ կապակցությունների, [[Համեմատություն|համեմատություններիհամեմատություն]]ների, [[Բառակրկնություն|բառակրկնություններիբառակրկնություն]]ների, խոսքին բանաստեղծականություն հաղորդող [[Միակազմմիակազմ նախադասություններ|միակազմ նախադասությունների]]ի մեծ քանակի, բառերի սովորական [[Շարադասություն|շարադասությունըշարադասություն]]ը շրջուն դարձնելու հակման, [[Հնչյուն (խոսքի միավոր)|հնչյունների]] յուրօրինակ [[ոճավորում|ոճավորման]] և այլնի։

Ստեղծագործական վաղ շրջանում Տերյանի խոսքարվեստն անմիջականորեն կրում էր նաև լեզվի զարգացման նախորդ շրջանի ազդեցությունը։ Նախատերյանական լեզվի մի շարք հատկանիշներ` <code>Ե</code> լծորդության [[Բայ|բայերիբայ]]երի [[Ըղձական եղանակ|ըղձականի]] (ինչպես նաև [[Պայմանական եղանակ|պայմանականի]], [[Հարկադրական եղանակ|հարկադրականի]]) եզակի երրորդ դեմքը <code>-ե</code> դիմանիշով կազմելը, պայմանական եղանակի ժխտական ձևերում [[Դերբայ|դերբայականդերբայ]]ական <code>-լ</code> վերջնամասնիկի առկայությունը, [[Գրաբար|գրաբարյանգրաբար]]յան, [[Խոսակցական լեզու|ժողովրդախոսակցական]] ու [[Բարբառ|բարբառայինբարբառ]]ային մի շարք [[Բառ|բառերիբառ]]երի ու բառաձևերի գործածությունները և այլն, արտահայտվեցին նաև բանաստեղծի լեզվում։

Տերյանի լեզվի զարգացման երկրորդ փուլը ([[1909]]-[[1912]] թվականներ) բանաստեղծի արվեստի գեղարվեստական հասունացման կարևորագույն շրջանն էր, որի լավագույն վկայությունը «Բանաստեղծությունների» առաջին հատորն էր՝ հրատարակված [[1912]] թվականին<ref name="փուլեր" />։ Վերջինս, բացի «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուի վերամշակված ու լրացված տարբերակից, ընդգրկում էր նաև «[[Գիշեր և հուշեր]]», «[[Ոսկի հեքիաթ]]» և «Վերադարձ» բանաստեղծական շարքերը։ Մանրակրկիտ վերամշակման ենթարկելով տարիներ առաջ գրված բանաստեղծությունները` Տերյանն իր [[Չափածո|չափածոյիչափածո]]յի լեզուն զտեց նախորդ շրջանի լեզվական վերապրուկներից։ «[[1910]]-ական թվականներին հատկապես «Բանաստեղծություններ» ([[1912]]) ժողովածուից հետո,− գրում է [[Դավիթ Գասպարյան|Դ. Գասպարյանը]],− Տերյանի պոեզիայում խորհրդապաշտության հետքերը գնալով նվազում են՝ տեղը զիջելով իրապաշտական ընկալումների։ Դրա արտահայտությունն են «[[Երկիր Նաիրի]]» շարքը և այլ բնույթի բազմաթիվ ստեղծագործություններ»։

Լեզվական որոնումներով ուշագրավ է նաև Տերյանի ստեղծագործական ուղու վերջին` հետհոկտեմբերյան փուլը ([[1918]]-[[1919]] թվականներ)։ Բանաստեղծը հեղափոխական շրջանի տրամադրություններն արտացոլող տողերով, հրապարակախոսական մի շարք հոդվածներով տվեց իր անցած ուղու յուրօրինակ գնահատականը<ref name="փուլեր" />։

Վահան Տերյանը ստեղծագործել է ընդամենը 10-15 տարի։ Սակայն ի տարբերություն [[Հայ բանահյուսություն|հայ բանարվեստի]] մյուս խոշորագույն ներկայացուցիչների, որոնց ստեղծագործական ուղին տարբեր փուլերով է գծագրվում, Տերյանի չափածոն իր ամբողջության մեջ մնացել է միասնական։

«[[Մթնշաղի անուրջներ]]ին» բնորոշ լեզվաոճական գլխավոր հատկանիշները հիմնականում պահպանվել են նաև նրա հետագա ստեղծագործություններում։ Տերյանի բանաստեղծական վաստակի հետազոտման արդյունքում [[Ռաֆայել Իշխանյան|Ռ. Իշխանյանն]] արձանագրում է. «Մեկ անգամ գտնված տերյանական բնորոշ լեզվաոճական բնույթը պահպանվեց մինչև վերջ»։ Նշված հանգամանքը հաշվի առնելով` տերյանագետը բանաստեղծի լեզվի զարգացման հատուկ սահմանաբաժանում չի կատարել, թեև լեզվի քննության ժամանակ ակնհայտորեն առանձնացրել է երկու փուլ՝ անրջյան և հետանրջյան։

Տերյանի բանաստեղծական ծագումնաբանությունը գալիս է դարերի խորքից՝ [[Գրիգոր Նարեկացի|Նարեկացուց]], [[Սայաթ-Նովա|Սայաթ-Նովայից]]յից մինչև [[Հովհաննես Թումանյան|Թումանյան]] ու [[Ավետիք Իսահակյան|Իսահակյան]]։ Լինելով հայ բազմադարյան բանաստեղծական մշակույթի բնականոն շարունակությունը, պոեզիայի ազգային ավանդների ժառանգորդը՝ Տերյանը միաժամանակ դարձել է ամենամեծ նորարարը հայ բանաստեղծական արվեստի պատմության մեջ։

{{քաղվածք|Վերաձևելով հայտնի միտքը («[[Մովսես Խորենացի|Զենք քաջանց՝ սահման յուրեանց]]»), կարելի է այսպես գրել. յուրաքանչյուր [[Ազգ|ազգիազգ]]ի սահմանը իր [[Լեզու|լեզու]]ն է։ Իսկ եթե այդպես է, մեր [[[հայ]]] ժողովրդի [[Հոգևոր մշակույթ|հոգևոր կենսագրության]] մեջ Վահան Տերյանին առանձնահատուկ՝ Սահմանադրի տեղ պետք է հատկացվի։ Այդ իմաստով թերևս միայն նա կարող է համեմատվել մեծ [[Խաչատուր Աբովյան|Աբովյանի]] հետ. վերջինիս հիմնադրած [[Արևելահայերեն|արևելահայերենիարևելահայերեն]]ի ամենաամեծ բարենորոգիչն է Տերյանը։|[[Հակոբ Մովսես|Հ․ Մովսես]]}}

{{քաղվածք|Չքաղաբերված տող չունեցավ [Վահան Տերյանը]։ Նա լեզու դրեց հայ գրականության բերանը, բնազդային անորոշ թրթիռները, որ անգամ [[Թումանյան, Հովհաննես|Թումանյանից]] ճանաչվելուց էին խուսափում, Տերյանից անուն ու նշանակություն առան և իրենից հետո եկողի համար արդեն կայուն բառամթերք էին, իրենից հետո եկողն արդեն կարող էր [[Հայերեն|հայոց լեզու]] հրավիրել նաև այնպիսի [[Գրող|գրողներիգրող]]ների ու մտածողների, ում համար մինչև Տերյանը հայտնությունը մեր լեզուն տեղ չուներ։ Արդյո՞ք այս նույն երևույթը նկատի չունի [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշունչը]]ը խոսքի մասին իր առակում. «Ի սկզբանե էր բանն»…: Միա՛յն։ |[[Հրանտ Մաթևոսյան|Մաթևոսյանական]]}}