|
== Աշոտ Երկաթը՝ Հայոց իշխանաց իշխան ==
Աշոտ Բ Երկաթ թագավորի գահակալության պատմափուլը (914-929) Հայոց պատմության մեջ ամենահետաքրքրական ու կարևոր, բայց միևնույն ժամանակ ամբողջությամբ և խորությամբ ուսումնասիրությանչենթարկված ժամանակաշրջաններից է:է։
Հոր` Հայոց [[Սմբատ Ա]] թագավորի (891-914) սպանությունից հետո, երբ ողջ սրությամբ դրված էր Հայոց թագավորության լինել-չլինելու հարցը, ամեհի ֆիզիկական ուժի ու քաջության շնորհիվ («ըստ քաջապինդ արութեան») «Երկաթ» կոչված երիտասարդ արքայազնն աներկյուղ իր վրա վերցրեց մի կողմից Բագրատունիների գլխավորությամբ Հայոց թագավորության պահպանման, իսկ մյուս կողմից` Հայաստանն ու Այսրկովկասի քրիստոնեական երկրներն ընդգրկող`[[Աշոտ Ա]] և [[Սմբատ Ա]] թագավորների տերության վերականգնման գործը:գործը։ Աշոտ Երկաթը փաստորեն ստիպված եղավ ինչպես պահպանել Հայոց թագավորությունը, այնպես էլ վերականգնել Ատրպատականի տիրակալ Յուսուֆի սփռած ավերի ու ասպատակությունների պայմաններում Հայոց պետականության` կորսված կամ քայքայված այնպիսի կարևոր բաղադրիչները, ինչպիսիք էին պետական համակարգն ընդհանրապես եւ թագավորական իշխանությունը, պետական ինստիտուտները, կառավարման համակարգն ու բանակը` մասնավորապես:մասնավորապես։ Ի վերջո հասնելով իր նպատակին` նա հռչակվեց որպես շահնշահ կամ արքայից արքա:արքա։
Աշոտ Երկաթի գահակալության դժվարին ու հանգուցային պատմափուլում իր լուծումը գտավ Հայոց թագավորության հետագա գոյության հիմնախնդիրը, և վերջինիս պատմության մեջ այնուհետև սկիզբ առավ համեմատաբար խաղաղ և կայուն զարգացման ժամանակաշրջան:ժամանակաշրջան։ Նշված առումներով Աշոտ Երկաթի գործունեությունը դարա- կազմիկ նշանակություն ունի Հայոց պատմության մեջ:մեջ։
Աշոտ Երկաթի գահակալման բեմելը տեղի է ունեցել [[իշխանաց իշխան |Հայոց իշխանաց իշխան]]ի պաշտոնում։ Այս պաշտոնը զբաղեցրել են հիմնականում արքայական տան այն անդամները, որոնց ժառանգաբար անցնելու էր Հայոց գահը<ref>[http://ysu.am/files/02A_Eghiazaryan.pdf Ա. Եղիազարյան, Հայոց իշխանաց իշխանը Բագրատունի առաջին արքաների օրոք]</ref>։
[[Սմբատ Ա]]-ի օրոք իշխանաց իշխան նշանակվել են Հայոց արքայի երկու եղբայրները։ Սկզբում Շապուհն էր, իսկ այնուհետև՝ Դավիթը։ Այն ժամանակ Սմբատ Ա-ն չէր կարող իր որդի Աշոտին նշանակել Հայոց իշխանաց իշխան, քանի որ Ատրպատականի Աֆշին ամիրի դեմ պատերազմներից մեկի ավարտին՝ 897 թվականին ստիպված էր եղել նրան որպես պատանդ հանձնել ամիրին, և հետ էր ստացել միայն 901 թվականին։
Յուսուֆը Հայաստան է արշավել հայոց 358 թվականին, այսինքն` 909 թվականի ապրիլից մինչև 910 թվականի ապրիլն ընկած ժամանակահատվածում {{ref+|Այս և հետագա տոմարական հաշվարկները կատարվել են ըստ Բ. Թումանյանի տոմարական հաշվումների աղյուսակների։ Տե´ս Բ. Թումանյան, Տոմարական հաշվումներ, «Տեղեկագիր
(հաս. գիտ.)», 1964, № 5, էջ 55-60<ref>[http://ysu.am/files/Hovhannes-Katoxikos_Drasxanakertci.pdf ՏԱՐԵԳԻՐՔ ԳԻՏԱԿԱՆ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ]
</ref>:․․․|Ն}}:Յուսուֆը պատերազմում էր խալիֆի զորքերի դեմ:դեմ։ Ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու` դեռ նախքան Յուսուֆի ձերբակալվելը Խալիֆայության զորքերի կողմից (919 թ.) խալիֆը՝ որպես ոստիկան, Հայաստան է առաքում ոմն Փարկինիի, ով Գագիկ Արծրունուն երրորդ անգամ կարգում է թագավոր «ի վերայ Հայաստանեայցս»:։ Այդ լուրը Յուսուֆն ընդունում է մեծ դժկամությամբ:դժկամությամբ։
919 թվականին Սբուքը պարտության մատնեց հակառակորդին եւ դիմեց խալիֆին` իրեն նշանակելու Ատրպատականի կառավարիչ:կառավարիչ։ Խալիֆը համաձայնեց:համաձայնեց։ Կարելի է կարծել, որ այս իրադարձություններից մի քանի տարի անց դրանք նկարագրած կաթողիկոս պատմիչը շփոթել է դեպքերի ժամանակագրական հերթականությունը, ուստի` պետք է կարծել, որ Գագիկ Արծրունու թագ ստանալը Փարկինիից հարուցել է ոչ թե Յուսուֆի, որն այդ ժամանակ բանտում էր, այլ Սբուքի դժգոհությունը, որի հետ որոշ ժամանակ անց Գագիկ Արծրունին կարողացավ հաշտվել:հաշտվել։ Սբուքի համար, սակայն, Հայաստանում գլխավորն Աշոտ Երկաթն էր, որին նա, ինչպես կտեսնենք, հռչակեց շահնշահ:շահնշահ։
Յուսուֆի ձերբակալության հետ կապված հաղորդմամբ ընդմիջարկելով 918 թվականին վերաբերող տեղեկությունները` Հովհաննես Դրասխանակերտցին դարձյալ վերադառնում է այդ թվականի դեպքերի նկարագրությանը:նկարագրությանը։ Ըստ նրա` այդ ժամանակ Սահակ Սևադան ականջ դնելով չարակամներին` թշնամանում է Աշոտ Երկաթի դեմ:դեմ։ Հաջորդ տեղեկությունն արդեն վերաբերում է 919 թ.: Ձմեռն անցնելուն պես նրանք զորք են հավաքում պատերազմելու նպատակով, բայց հաշտվում իշխանների միջամտությամբ:միջամտությամբ։
Հաշտվելով Սահակ Սեւադայի հետ` Աշոտ Երկաթն արշավեց Դվին:Դվին։ Նա «հնազանդեցուցանէր զամբարտաւան եւ զբիրտ ապստամբութիւն նոցա ընդ լծով ծառայութեան իւրոյ»:։ Այնուհետև, «թագաւորն Աշոտ իբրեւ կամակատարս զԴվին քաղաք իւր պատրաստեաց»:։ Փաստորեն, Հայոց հինավուրց մայրաքաղաք Դվինն ազատագրվեց արաբական գերիշխանությունից և ենթարկվեց Հայոց թագավորին 919 թվական:թվական։
Դվինի գրավումից հետո, դատելով [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի|Հովհաննես Դրասխանակերտցու]] հետագա տեղեկություններից, այնտեղից հեռացավ Աշոտ Շապուհյանը` հաստատվելով [[Բագարան]]ում:ում։
Դվինից Աշոտ Երկաթը դարձյալ մեկնեց Գուգարք` պատժելու Վրաց իշխան Գուրգենին:Գուրգենին։ Իր հետ վերցնելով Վրաց թագավոր Ատրներսեհին` արքան արշավեց նրա դեմ:դեմ։ Վերջինիս օգնության են շտապում [[Աբաս]]ն ու Աշոտ Շապուհյանը:Շապուհյանը։ Հայտնի է, որ Աբասը փեսայացել էր Վրաց իշխան Գուրգենին:Գուրգենին։ Ըստ
[[Հովհաննես Դրասխանակերտցի|Հովհաննես Դրասխանակերտցու]]` նույն կարգավիճակն ուներ նաեւ Աշոտ Շապուհյանը:Շապուհյանը։ Փաստորեն, կարելի է արձանագրել, որ Վրաց իշխան Գուրգենը իր երկու փեսաների միջոցով, որոնք երկուսն էլ ունեին Հայոց գահին տիրելու նկրտումներ, կարողացավ լրջորեն վտանգել Հայոց թագավորության ներքին անվտանգությունը, անկասկած, հետապնդելով հեռուն գնացող նպատակներ, որոնք առնչվում էին Շամշուլդե ամրոցին եւ շրջակա գավառին տիրելուն:տիրելուն։ Այդ պահի դրությամբ համընկել էին [[Աբաս]]ի եւ Աշոտ Շապուհյանի շահերը, բայց միայն կարճ ժամանակով, քանի որ հեռանկարում Հայոց գահին բազմել կարող էր նրանցից միայն մեկը:մեկը։
Աշոտ Երկաթի ու Ատրներսեհի զորքի առաջ թշնամիները նահանջում են եւ սկսում աստիճանաբար տեղի տալ ու մտածել հանձնվելու մասին:մասին։ Այդ ժամանակ լուր է հասնում Սահակ Սեւադայի կողմից կատարված անօրենությունների մասին:մասին։ Այս անգամ Սահակ Սեւադայի զորքը ներխուժել էր Ուտի, իսկ այնուհետև` Ձորոփոր գավառները, բնակչությանը գաղթեցրել իր տիրույթները, իսկ ինքը` ամրացել էր Տավուշի ձորի արեւմտյան լեռնակի ծործորներում:ծործորներում։ Աշոտ Երկաթը շտապ վերադառնում է և հասնում Ձորոփոր գավառը:գավառը։ Այստեղ նա լուր է ստանում, որ Սահակ Սևադայի զորքը գրավել է Կայան բերդն ու ազատել այնտեղ բանտարկված [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիքի]] իշխան Վասակին, որին Աշոտ Երկաթը մեղադրել էր Աշոտ Շապուհյանի հետ գործակցելու համար և հրամայել ձերբակալել ու փակել այդ բերդում` զրկելով նաև սեփական տիրույթներից:տիրույթներից։ Արքայի հաշտության առաջարկը Սահակ Սևադան մերժում է, որից հետո նրա ութ հազարանոց բանակի վրա արքան հանկարծակի հարձակում է գործում 200 հեծյալներով:հեծյալներով։ Աշոտ Երկաթի առջևից տանում էին այն խաչը, «զոր սովորն էր միշտ առաջի իւր շրջեցուցանել» :։ Հակառակորդը ջախջախիչ պարտություն է կրում:կրում։ Գերի ընկած Սահակ Սեւադային ու նրա որդի Գրիգորին արքայի հրամանով կուրացնում են, իսկ նրանց տիրույթները` ռազմակալում:ռազմակալում։ [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի]]ն հաղորդում է, որ «ամրոցն առ հասարակ զԳարդմանայ թագաւորն յինքն գրաւեալ եւ զբովանդակ աշխարհն յիւր անուն նուաճեալ` հնազանդէր» :։ Փաստորեն, Գեղարքունիքն ու Գարդմանը կցվեցին արքունի տիրույթներին:տիրույթներին։
Վերջին իրադարձությունների նկարագրության ժամանակ [[Հովհաննես Դրասխանակերտցի]]ն գրում է, որ «փոքր ինչ յառաջ քան զայս ոստիկանն Յուսուփ ապստամբութեամբ բազմաւ ընդվզեալ յիսմայելեան ամիրապետէ», սակայն պարտվեց ու ձերբակալվեց, որով նրա սպառնալիքից փրկվեց Գագիկ թագավորը:թագավորը։ Կարելի է վստահաբար ասել, որ նշված իրադարձությունները թվագրվում են Յուսուֆի ձերբակալման 919 թվականով:թվականով։
Ի վերջո, ամփոփելով արդեն ասվածը, նշենք, որ այդ պատմափուլում Հայաստանում առկա երեք Հայոց թագավորներից իրադարձությունների կիզակետում միայն Աշոտ Երկաթն էր, որի տիրապետության տարբեր հատվածներում մերթընդմերթ տեղի էին ունենում խռովություններ եւ պատերազմներ:պատերազմներ։ Առավել կայուն էր իրավիճակը Գագիկ Արծրունու տիրույթներում, իսկ Աշոտ Շապուհյանը, փաստորեն, սկզբում իր դիրքերը պահպանում էր միայն Խալիֆայության աջակցությամբ, իսկ հետո զրկվել էր դրանից ու հաստատվել Բագարանում:Բագարանում։ Ինչ վերաբերում է Աշոտ Երկաթի և [[Գագիկ Արծրունի|Գագիկ Արծրունու]] հարաբերություններին, ապա պատմիչների տեղեկությունները հնարավորություն չեն տալիս գնահատելու դրանք:դրանք։ Հայտնի է, որ, ինչպես տեսանք, Գագիկ Արծրունին 914 թվականին տիրացել էր Բագրատունիներին պատկանող` Այրարատի երեք գավառների` [[Ծաղկոտն]]ին, [[Կոգովիտ]]ին ու [[Մասյացոտն]]ին:ին։ Աշոտ Երկաթի վերադարձից հետո այդ գավառների հետ կապված որեւէ հակասություն կարծես չի ծագել, դրանք թերեւս մնացել են Գագիկի իշխանության ներքո, ինչը վկայում է, որ երկու գահակալներն այդ ժամանակ արդեն ունեին ավելի կարեւոր խնդիր` պայքարը Յուսուֆի դեմ:դեմ։ Իսկ այդ պայքարը կերպափոխվել էր` իրականացվելով երկու կենտրոններով` Վասպուրականում եւ Այրարատում:Այրարատում։ Ի դեպ, վերջինում այն 916-918 թվականներին մարմնավորված էր Աշոտ Երկաթի և Յուսուֆի հովանավորյալ Աշոտ Շապուհյանի միջև տեղի ունեցած հակամարտության մեջ:մեջ։ Աշոտ Երկաթի և Գագիկ Արծրունու միջեւ նույնիսկ դաշնակցային հարաբերություններ են ակնարկված որոշ աղբյուրներում, ըստ որոնց` «որդին Սմբատայ Աշոտ բազում ընթացութիւնս եւ քաջութիւնս ցուցանէր եւ պահէր զբոլոր ամրոցս տէրութեան հաւր իւրոյ ձեռնտուութեամբ ... թագաւորին Գագկայ Վանեցւոյ» :։ Որ դա հնարավոր էր, հիմնավորվում է այն իրողությամբ, որ, ինչպես տեսանք, [[Գագիկ Արծրունի]]ն փորձ էր կատարել հաշտվելու նաեւ Յուսուֆից պարտություն կրած Սմբատ Ա-ի հետ:հետ։
Չնայած ասվածին` նման իրավիճակում թե ́ Աշոտ Երկաթի, թե ́ [[Գագիկ Արծրունի |Գագիկ Արծրունու]] համար ներքին «պայքար»-ը մղվում էր մյուս թագավորների նկատմամբ գերագահության հասնելու նպատակով:նպատակով։ Եթե [[Բյուզանդիա]]ն ճանաչել էր Աշոտ Երկաթի գերագահությունը, ապա հարցականի տակ էր Խալիֆայության դիրքորոշումը, որը դատելով վերն ասվածից` հակվում էր Գագիկ Արծրունու կողմը:կողմը։ Հենց այդ պատճառով Խալիֆայության դեմ ապստամբած Յուսուֆը թագ ուղարկեց Աշոտ Երկաթին, իսկ վերջինս էլ՝ չնայած Յուսուֆի նկատմամբ ունեցած կատաղի ատելությանն ու թշնամանքին, ընդունեց այն:այն։ Իր կողմից Խալիֆայությունը թագ ուղարկեց [[Գագիկ Արծրունի|Գագիկ Արծրունուն]] Փարկինիի միջոցով:միջոցով։
919 թվականին ձերբակալված Յուսուֆի փոխարեն [[Ատրպատական]]ին տիրած Սբուքն՝ ըստ Հովհաննես Դրասխանակերտցու, ոստիկան նշանակվեց «յետ սակաւ աւուրց»:։ Նշանակվելուն պես նա խաղաղություն հաստատեց Աշոտ Երկաթի հետ` նրան հռչակելով շահնշահ, այսինքն` գերագահ թագավոր երկրում գոյություն ունեցող այլ թագավորների նկատմամբ:նկատմամբ։ Մյուս կողմից, Սբուքը թշնամացավ Գագիկ Արծրունու դեմ, որը նրա մոտ ուղարկեց Գեւորգ Հավնունուն` հաշտություն խնդրելու:խնդրելու։ Սբուքը կատարեց նրա խնդրանքը:խնդրանքը։ Սբուքի և Աշոտ Երկաթի միջեւ ձեւավորված բարեկամական հարաբերություններն արդյունք էին այն բանի, որ Սբուքը թեև ստանձնել էր հարկատվական պարտականություն խալիֆի առաջ` Ատրպատականի կառավարիչ նշանակվելու դիմաց, բայց այդպես էլ չկատարեց իր պարտավորությունը:պարտավորությունը։ Նման պայմաններում համընկան Աշոտ Երկաթի եւ Սբուքի շահերը. Հայոց թագավորը բարեկամացավ նրա հետ, իսկ Ատրպատականի կառավարիչը նրան հռչակեց շահնշահ:շահնշահ։
Ինչպես տեսանք, Յուսուֆը ձերբակալվել է 919 թվականին, ուստի դրանից «յետ սակաւ աւուրց» ոստիկան նշանակված Սբուքն Աշոտ Երկաթին շահնշահ կարող էր հռչակել հենց 919 թվականին:թվականին։ Մինչդեռ պատմագրության մեջ ընդունված է Աշոտ Երկաթի շահնշահ հռչակվելու 921 թվականը, որը հիմնված է երկու իրողությունների վրա:վրա։ Նախ, քանի որ Աշոտ Երկաթի մահն Ասողիկի կողմից թվագրված է հայոց 378 թվականով (929/930), իսկ նրա թագավորության տարիների քանակը` հավասարեցված է ութի («Աշոտ զկնի մահուան հաւր իւրոյ կեցեալ ամս ԺԵ (15) եւ թագաւորեալ ամս Ը (8), վախճանի յՅՀԸ (378/929-930) թուականին»), թվաբանական պարզ հաշվարկը ցույց է տալիս գահակալության (այս պարագայում` շահնշահ հռչակվելու) 921 թվականին (929-8=921): Այդ իսկ պատճառով 921 թվականը հեղինակների համար դարձել է այն մեկնակետը, որից սկսած Աշոտ Երկաթն իշխել է ութ տարի:տարի։ 921 թվականը Աշոտ Երկաթի թագավորության սկիզբ համարելու տեսակետը կարծես բյուրեղանում է, երբ Սմբատ Ա-ի մահվան 914 թվականին գումարում ենք նախքան Աշոտ Երկաթի ութամյա գահակալությունը տեղ գտած անիշխանության յոթամյա տեւողությունը (914+7=921):
Արշավանքը սկսվել է 909 թվականի գարնանը<ref>[http://ysu.am/files/Hovhannes-Katoxikos_Drasxanakertci.pdf Հովհաննես Դրասխանակերտցի]</ref>։ 909 թվականի գարնանը Յուսուֆի զորքերը հետապնդում են Սմբատ Ա-ին։ 910 թվականի գարնանը Յուսուֆը զորք է ուղարկում Սմբատ Ա-ի դեմ, որին միանում են [[Գագիկ Արծրունի|Գագիկ Արծրուն]]ու գնդերը։ Սմբատի զորքը ղեկավարում էին Հայոց իշխանաց իշխան Աշոտն ու Մուշեղը։ Ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ձկնավաճառ կոչվող վայրում և ավարտվեց Սմբատ Ա-ի զորքի պարտությամբ։ Աշոտը փրկվեց, Մուշեղը՝ գերի ընկավ{{ref+| Մուշեղը հետագայում
դաժանաբար սպանվեց, իսկ նրա մարմինը ստացավ Սմբատ Ա-ի եղբայր
|
