«Փանսորի»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) |
չ clean up, փոխարինվեց: )- → ), (8), եւ → և (2), ընդհամենը → ընդամենը oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 12.
({{lang-en|}} Pansori, {{lang-ko|}} 판소리) սոլո օպերայի տեսակ, որի ժամանակ թմբկահարի ռիթմին միավորվում են 창(հնչյուն), 아니리(խոսք) և 너름새(ժեստ)։ «Փանսորի»-ն կազմված է 판(փան) 소리(սորի) բառեռից,«սորի»-ն նշանակում է «ձայն, երաժշտություն», իսկ «փան»-ը նշանակում է «մի վայր, որտեղ շատ մարդ է հավաքվում» կամ «իրավիճակ և տեսարան», որն էլ իր հերթին ունի «երգ, որը երգում են այն հարթակում, որտեղ մեծ լսարան է հավաքվում»<ref>[http://www.heritage.go.kr/heri/html/HtmlPage.do?pg=/unesco/CulHeritage/CulHeritage_02.jsp&pageNo=1_3_2_0 문화재청 국가문화유산포털]</ref>։
Փանսորին կորեական երաժշտության տեսակ է, որի ժամանակ երգում են թմբկահարի նվագակցության տակ՝ խառնելով երաժշտությանը ժեստեր ու երկար պատմություններ, և որոնք սովորաբար տևում են երեքից վեց ժամ՝ դրսում կամ ներկայացման սրահներում։ Այն որոշակի դրամատիկ բովանդակություն ունեցող ներկայացում է, որը փոփոխվում է թմբուկի ռիթմին համահունչ, որն էլ հիմնված են կորեական ավանդական երգերի վրա։ Սկզբնական շրջանում Փանսորին անվանվում էր ուղղակի «սորի», նաև ուներ հետևյալ անվանումները․ թա րյոնգ (타령), ցաբ գա (잡가), գուանգ դե սորի (광대소리), քըգ կա (극가, 劇歌)։ Այն օգտագործվում է նաև այնպիսի տերմին, ինչպիսին [[Չանգ գըգ ջո]]-ն (창극조, 唱劇調) է։
1964 թվականին այն համարվեց [[Կորեայի Հանրապետություն|Կորեայի Հանրապետության]] ազգային 5-րդ ոչ մշակութային ժառանգություն, իսկ 2003 թվականի նոյեմբերի 7-ին [[ՅՈՒՆԵՍԿՕ]]-ի կողմից ընտրվեց որպես մարդկային բանավոր և ոչ նյութական ժառանգության գլուխգործոց<ref>
</ref>
== Փանսորիի ծագում ==
Տող 31.
== Փանսորի ժանրերի տեսակներ ==
Փանսորի ժանրի տեսակը երաժշտության և գրականության ձև է, որը միջնադարում տարածված էր արևելքում և արևմուտքում։ [[Քըմդեում]] (금대) այն վերածվեց կորեական փանսորիի, որն անվանվեց Չե գունգ ջո (제궁조,諸宮調), հետո այն վերափոխվեց ու նորից ստացավ իր բնագիր ձևը , և առաջին մասը նվիրվեց [[Ցին դինաստիա
Անգամ Եվրոպայում միջնադարից հետո կային բանաստեղծական խմբակներ։ Օրինակ Ֆրանսիայում այն Շանսոն դը Ժեստն էր (changson de geste, 샹송 드 제스트), որը ուխտավորների համար երգում էին տաճարի վանականները իրենց տաճարի պատմության մասին ոչ լատինական լեզվով։ Ռոմանսները նույնպես զարգացել են հրապարակում՝ երգելու եղանակով։
Տող 64.
Քանի որ փանսորին ժողովրդական ներկայացում է, այն իր մասին ոչ մի գրառում չունի, բայց մնում է որպես Հյանգբանի(향반) վկայություն։
Փանսորի կատարողը մանկլավիկ էր, ուստի նախ պետք է բացահայտել մանկլավիկի սոցիալական կարգավիճակը։ Նա հայտնի է նաև Հվանգրանգ(화랑, 花郞) անունով։ Նրան անվանում էին Ջե Ին(재인, 才人), և միջնադարում նա պատասխանատու էր զվարճանքների համար։ Մանկլավիկները, հիմնականում, պատկանում էին այսպես կոչված Սանի դասին(사니), և քանի որ նրանք շամանների ամուսիններն էին, նրանք պատասխանատու էին նաև [[Շամանություն|շամանիզմի]] համար։ Նրանք ունեին իրենց դասի կազմակերպությունը, որը հենց շամանիզմ էլ կոչում էին, և որը հանդիսանում էր ազգային կազմակերպություն։ Երբ [[Գունա]]-ում(군아) երեկույթ էր կազմակերպվում, նրանց հրավիրում էին՝ որպես հայտնիների, և երբ մարզպետը հեռանում էր երեկույթից, նրանց խրախուսում էին նվագել իրենց երաժշտական գործիքներով։ Տարվա մեջ մի քանի հոգի մեկ կամ երկու ամսով մեկնում էին [[Սեուլ]]՝ ավելի հմտանալու համար։ Բացի այդ, երբ եկան Մինգ և Ցին դինաստիաների բանագնացները, նրանք ստիպեցին մանկլավիկներին մեկնել Սանդե Ցաբհվե(산대잡희)։
Սովորաբար շաման կինն ու ամուսինը երեկույթների ժամանակ ծառայում էին՝ որպես թմբկահարներ։ Նրանց կարեվոր դերն այն էր, որն նրանք արքա Ին Ջո(인조)
Այնուամենայնիվ, մինչ օրս հայտնի միակ փաստը այն փաստն է, որ հայտնի չէ, թե ում կողմից և երբ է երգվել փանսորին։ «Չոսոն Չանգըգսա»-ում(조선창극사)՝ հիմք վերցնելով տարբեր վարպետների վկայությունները, գրված է, որ այն երգվել Հա Հան դամ-ից(하한담) եկող վարպետ Չվե Սոն Դալ-ի(최선달,崔先達) կողմից՝ Սուկ Ջոնգ(숙종) արքայի կառավարության վերջից մինչև Յոնգ Ջո(영조) արքայի կառավարման սկիզբը։
Այս տեսանկյունից կարելի է ասել, որ այս կարգի ինքնակարգապահությանը մեծ նշանակություն ունի փանսորիին բնորոշ գրական բնույթի հստակեցման գործում։ Կենտրոնանալով մանկլավիկների գործունեության վրա ՝ փանսորի գործունեությունը(史) կարելի է բաժանել երեք ժամանակահատվածների։ Այլ կերպ ասած, առաջին շրջանը կազմավորման ժամանակաշրջանն էր Սիչանգի(始唱期) ժամանակաշրջանից մինչև Յոնգ-Ցոնգջոդե(영·정조대) շրջանը, երկրորդ շրջանը `ծաղկման շրջանն էր մինչև Գոջոնգը(고종), իսկ երրորդը` Գոջոնգի ավարտից հետո անկման շրջանը։
=== Կազմավորում ===
Փանսորիի Սիչանգի(시창기, 始唱期) շրջանից մինչև Յոնգ-Ցոնգջոդե կա գրված մի [[
=== Ծաղկման ժամանակաշրջան ===
Տող 75.
Հետագայում ՝ Չոլ Ջոնգ(철종) թագավորի կառավարման 3-րդ տարում, ստեղծվեց Յուն ԴալՍոնի(윤달선, 尹達善) «Գվանհանրուակբու»-ն(광한루악부, 廣寒樓樂府) ՝ ցույց տալով տասներկու մադանգներն ու նրանց ուղղությունները։ Փանսորիի պատմության զարգացման անմոռանալի կերպարը Սին Ջե Հյոն է(신재효)։ Նա մահացավ արքա Սուն Ջո-ի(순조) կառավարման 11-րդ տարում(1811), և Քո Ջոն թագավորի նոր ակադեմիական տարուն(甲申年：1884)։ Նա Գվանգ Հըբ-ի(광흡, 光洽) որդին էր, որը Հո Չանգ(호장,戶長), որի դերն էլ հավասարազոր էր գյուղապետի դերին, սակայն նրա պապը արմատներով Քյոնգգի դո-ի(경기도) Յանգ Ջու-ից(양주) էր։ Իր կյանքի կեսին նա դարձավ մանկլավիկների հովանավոր։ Նա ստեղծեց ու մշակեց բառեր փանսորիի 5 մադանգների՝ «Չունհյանգգա»(춘향가,南唱·童唱), «Թոբյոլգա»(토별가,兎鼈歌), «Սիմչոնգգա»(심청가,沈淸歌), «Փակհընգբոգա»(박흥보가,朴興甫歌), «Ցոկբյոկգա»(적벽가,赤壁歌), «Բյոնգանգ սվեգա»(변강쇠가, 卞強釗歌)> և ուրիշ շատ երգերի համար։ Որպես Սին Ջե Հյո-ի գոյության ապացույց՝ կարելի է տեսնել, որ մանկլավիկը հարաբերություններ է ունեցել [[Ա Ջոն]]-ի(아전,衙前) հետ և մշակել ու բարելավել է փանսորիի խմբագրությունները։
Նա, նաև, ներկայացրել է փանսորիի թեորիան Քուանգդեգա-ի(광대가, 廣大歌) մեջ։
Այդ դարաշրջանը փանսորիի ոսկե դարաշրջանն էր՝ սկսած թագավորից մինչև գյուղացիները, և այդ ժամանակ ձեռագրերի ու վեպերի ի հայտ գալով՝ լայն տարածում գտան փանսորիի մասին խմբագրականները։ Այդ ժամանակ ապրող մանկլավիկների թիվը հասնում էր 70-80-ի, և նրանք բոլորն էլ ներառված էին «Չոնսո Չանգգըգսա»-ում(조선창극사)<ref>{{Cite web|url=http://world.kbs.co.kr/english/archive/program/program_koreanstory.htm?no=105499|title=Jin Chae-seon, Joseon's First Female Pansori Singer|date=2013-02-28|website=KBS Word Radio|language=En|access-date=2018-03-01}}</ref>
։
Տող 82.
=== 20-րդ դարում փանսորիի փոփոխություն ===
20-րդ դարում փանսորին տարբեր ձևեր ընդունեց։ Բնորոշ օրինակներ են Չանգգըգը(창극) և Մադանգգըգը(마당극): 20-րդ դարում փանսորիի զարգացման գործընթացի առավել ցայտուն փոփոխություններից մեկն այն է, որ փանսորին վերածվել է ՝ չանգըգ ժանրի։ Մադանգգըգը կարող է ընկալվել ընդհանուր ներկայացման նման, որտեղ հայտնվում են մի քանի դերասաններ՝ տարբեր երաժշտական գործիքներով։ Բացի այդ, նախընտրելի էր Քյոնջոն։ Նաև վերացավ սահմանը Արևելյան և Արևմտյան Պյոնյեի միջև, հայտնվեցին կին վարպետներ, փոխվեց Ջանգդանի կառուցվածքը և ընդլայնվեց Ջեոնջոյի տեխնիկան(ճանապարհը շրջելը)<ref>
== Դպրոցները ==
Տող 105.
=== Մանկլավիկ ===
Մանկլավիկը(ճչացողը) երգում է՝ հովհարը ձեռքին, բացի այդ երգվող ու խոսքային մասերը հատվում են։ Երգվող մասը կոչվում է ձայն, իսկ խոսքային մասը՝ թատերական շարժում, կամ բալլիմ(발림) և նորըմսե(너름새)։
=== Երաժիշտ===
Տող 111.
=== Հանդիսատես ===
Հանդիսատեսը լուռ լսելու փոխարեն, կատարումի ընթացքում անընդհատ բացականչում է «Չուիմսե»(추임새)։ Այդ ժամանակաշրջանում, երբ մի բան լավ էր, մարդիկ հավանում էին, սկսում էին այդպես գոռալ։
== Ձայն ու երաժշտություն ==
Փանսորիում այն մարդը, ով երգում է ձայնն ու բալլիմը, մինչդեռ թմբկահարը նստում ու նվագում է հարվածային գործիքներ և ուղեկցում է ձայնին։ Հին ժամանակներում երգչին անվանում էին մի քանի անուններով․ գագեգ(가객, 歌客) գուանգդե(광대, 廣大), չանգու(창우, 倡優)։ Սակայն հիմա այս բառերը դուրս են եկել գործածությունից։ Ինչ վերաբերում է չանգու-ի հագուստին, ապա նա կրում էր կաշվե կոշիկներ, գլխին անպայման գնխարկ կար՝ այն գլխարկներից, որ հագնում էին Չոսոն դարաշրջանում, ձեռքին բռնում էր հովհար ու թաշկինակ։ Իսկ բեմահարթակն ավելի եթերային դարձնելու համար օգտագործում էին լուսամփոփներ ու օդափոխիչներ։
Քանի որ փանսորին ստեղծվում է մեկ անձի ձայնից և մեկ այլ անձի թմբուկի ձայնից, ապա կարող ենք հստակ ասել, որ փանսորիի երաժշտությունը
=== Ձայն ===
Տող 144.
Սունջոյի(조선 순조) ժամանակաշրջանում գերազանց հայտնին մարդիկ եկան, որպեսզի փանսորիում տարբեր խմբեր ստեղծեն։ Կարելի է նշելնրանցից ութին, ովքեր կոչվում են 8 Մյոնգչանգներ(명창, 八名 唱): Այս վարպետների անունները հանդիպում են նաև Շին Ջե Հյո-ի «<Գվանգդեգա»(광대가, 廣大 歌) ստեղծագործության մեջ։
[[Չոլջոնգ]]-ի(철종) և [[Գոջոնգ]]-ի(고종) առաջին օրերը համապատասխանում են փանսորի ծաղկման շրջանին։ Հայտնի հայտնիներ, ինչպիսիք են Փակ Յու Ջոն-ը(박유전), Լի Նալ Չի-ն(이날치), Փակ Ման Սուն-ը(박만순), Քիմ Սե Ջոնգ-ը(김세종), Սոնգ Ու Րյոնգ-ը(송우룡), Ցոնգ Չանգ Օբ-ը(정창업), Ցոնգ Չուն Փունգ-ը(정춘풍), Քիմ Չան Նոգ-ը(김창록), Ջանգ Ջա Բեկ-ը(장자백), Քիմ Չան Օբ-ը(김찬업), Լի Չանգ Յուն-ը(이창윤) և այլոք, որոնք փանսորիին հասցրին բարձր գեղարվեստական վիճակի։ Նրանք սոցիալական կապերի և տարածաշրջանային հետաձգման հարաբերությունների միջոցով ստեղծեցին մի քանի դպրոցներ, որոնցից ութն ընտրվեցին և կոչվեցին ուշ ութերորդ գլուխգործոցներ։
Գոջոնգի(고종) ավարտը և ժամանակացույցի սկիզբը փանսորի պտղաբերման ժամանակաշրջանն էին։ Մի կողմից, Չանգգըգը(창극) տարածված դարձավ Վոնգակսա(원각사) տաճարից հետո, մյուս կողմից էլ, փանսորիի կործանումը սկսեց ծիլեր տալ։ Փանսորիի դպրոցն աստիճանաբար կորցրեց իր առանձնահատկությունները, քանի որ տեղի հայտնի մարդիկ միմյանց այս ու այն կողմ էին ճանապարհորդում։ Հայտնի անձինք, ովքեր այս շրջանում ակտիվ էին՝ Փակ Կի-Հոնգ(박기홍), Կիմ Չանգ-Հվան(김창환), Քիմ Չե-Ման(김채만, 金采萬), Սոնգ Ման-Գաբ(송만갑), Լի Դոնգ-Բեկ(이동백), Յու Գոնգ-Րյուլ(유공렬, 柳公烈), Չոն Դո-Սոնգ(전도성), Քիմ Չանգ-Րյունգ(김창룡), Յու Սոնգ-Ջուն(유성준) և Չոն Ջոնգ-Րյուլ(정정렬): Այս գլուխգործոցներից հինգն ընտրվել են ու կոչվել՝ 5 վարպետ։ Հինգ հայտնի մարդկանց անմիջապես ետևում ակտիվ էին Ջանգ Փան Գե-ն(장판개), Սունյու Լի-ն(이선유), Քիմ Ջոնգ Մուն-ը(김정문), Փակ Ջունգ Գըն-ը(박중근), Չանգսիկ Գոնգը(공창식), Լիհվա ջունգ-սոնը(이화중선), Բանգուլ Լիմը(임방울) և Քանգ Չանգ Վունը(강장원): Նրանք մեծ դեր խաղացին Չոսոնի վոկալի ու երաժշտության հետազոտական կազմակերպությունում, սակայն նրանք տարվեցին չանգըգ-ով և դա նրանց մղեց դեպի
Հետագա վարպետներից են ՝ Փակ Նոգ Ջու-ն(박녹주), Քիմ Յոն Սու-ն(김연수), Ցոնգ Քվանգ Սու-ն(정광수), Քիմ Յո Րան-ը(김여란), Փակ Չո Վոլ-ը(박초월), Փակ Բոնգ Սուլ-ը(박봉술), Փակ Դոնգ Ջին-ը(박동진), Ջոնգ Քվոն Ջին-ը(정권진), Հան Սըն Հո-ն(한승호), Հան Էն Սուն-ը(한애순), Ջանգ Յոնգ Չան-ը(장영찬) և այլոք։ Նրանք փորձում էին վերակենդանացնել անհետացող փանսորին, սակայն բախվեցին ճգնաժամի, և հասկացան, որ փանսորին կվերանա առանց կառավարության և հասարակության համապատասխան միջոցների։ Այսպիսով, նրանցից Քիմ Սո Հի-ն(김소희), Փակ Չո Վոլ-ը(박초월), Փակ Բոնգ Սուլ-ը(박봉술), Փակ Նոգ Ջու-ն(박녹주), Քիմ Յոն Սու-ն(김연수), Ջոնգ Քվանգ Սու-ն(정광수), Քիմ Յո Րան-ը(김여란), Ջոնգ Գվոն Ջին-ը(정권진) և Հան Սընգ Հո-ն նշանակվեցին որպես ազգային ոչ նյութական մշակութային օբյեկտներ։
Առաջին սերնդի ազգային ոչ նյութական մշակութային հատկությունների զոհվելուց հետո Սանգ-Հյոն Չո(조상현), Սոնգ-Հի Փակ(박송희) , Սոնգ Սուն Սոբ(송순섭), Վու-հյանգ Սեոնգ(성우향), Սոնգ Չան Սուն(성창순), Օ Ջոնգ Սուգ(오정숙), Նոնսսեոն Հան(한농선), Նամ Հե Սոնգ(남해성), Շին Յոնգ Հվի(신영희) և Քիմ Իլ Գու(김일구) անուններով հայտնի անձինք նշանակվեցին որպես երկրորդ սերնդի ազգային ոչ նյութական մշակութային օբյեկտներ։ Դրանից հետո Ջոնգ Սուն Իմ(정순임), Քիմ Սու Յոն(김수연), Քիմ Յոնգ Ջա(김영자), Լի Նան Չո,(이난초), Չոնգ Հի Սոգ(정회석) և Յուն Ջին Չոլ անուններով կատարողներ նշանակվեցին որպես երրորդ սերնդի ազգային ոչ նյութական մշակութային օբյեկտներ։
Տող 151.
«Փանսորին» Կորեայի արվեստի յուրօրինակ ձևերից մեկն է, որում մանկլավիկը մի ձեռքում պահում է հովհարը և նուրբ խառնվում է բոլոր տեսակի շարժումները ՝ թմբկահարողի հարվածային գործիքները հանդիսատեսին համապատասխանեցնելով՝ թատերական էֆեկտ հաղորդող ձայնի հետ։ Որպեսզի պիես բեմադրվի, պետք է լինի սցենար, և սցենարը պետք է ունենա բնօրինակ պիես։ Որպեսզի փանսորի հնչի ծաղրածուի կողմից, դրանից առաջ այն պետք է լինի խմբգրված։ Փաստաթուղթը, որում գրվում է փանսորին կոչվում է «Փանսորի չանգբոն»(판소리 창본, 唱本): Այլ կերպ ասած, Պանսորիի համար Չանգբոն ունի նույն կերպարը, ինչ պիեսի համար ներկայացումը։
Այնուամենայնիվ, փանսորիի սցենարում կա մի մեծ առանձնահատկություն, որը ոչ մի պիես չունի։ Դա այն է, որ ներկայացումը կարող է կատարվել յուրաքանչյուրի կողմից, մինչդեռ փանսորի սցենարում կա հատուկ ծաղրածու։ Գոյություն ունեն «Յումյոնգ չանգբոն»(유명창본, 有名 唱本) և «Մումյոնգ չանբոն»(무명창본, 無名 唱本)որոնք էլ միմյանցից տարբերվում են նրանով, որ երկրորդը նորկայացում է առանց հատուկմանկլավիկի։
Փանսորի Չանգբոնը երբեմն վերարտադրվում է տարբեր ձևերով `դրա փոխանցման գործընթացում։ Չանգբոնի որոշ հատվածներ անընդհատ փոփոխվել են ու հասել մինչև մեր օրեր։ Օրինակ՝ «Չունհյանգգա»-ն(춘향가) սկզբում կարելի էր երգել
Նույնիսկ եթե փանսորիի «տուն»-երը նույն տոհմաբանությունից են, նրանցից շատերն աստիճանաբար ցրվում են։ Որպես տասներկու փանսորի մադանգներում տեղ գտած ամենավաղ գրականություն՝ այժմ նշվում է Սոնգ Ման Ջե-ի(송만재, 宋晩載) «Քվան Ու Հի»(관우희, 觀優戱) ստեղծագործությունը։ Սա չի նշանակում, որ գրականության մեջ հստակ գրառում կա 1810 թվականից հետո։ Այնուամենայնիվ, կան անհատների պատկանող որոշ ձեռագրեր կամ տառադարձություններ, որոնք հիմնված են բանավոր ավանդույթի վրա։ Չանգբոնը հիմնականում բաժանում են նախնիների(무명, 無名) ու հայտնի նախնիների(유명, 有名) մեջ։ Այլ կերպ ասած Վան Փան Բոն-ի(완판본, 完板本) «Բյոլչունգհյանգա»-ն(별춘향가), «Յոլնյո չունհյանգցոլգա»-ն(열녀춘향수절가), Սեչանգ Սոգուանբոն-ի(세창서관본, 世昌書館本) «Վոնբոն բյոլչու բուձոն»(원본 별주부전) և այլ շատ ուրիշ ստեղծագործություններ ժամանակի ընթացքում ձեռք են բերել այլ հեղինակներ և մշակվել ու փոփոխվել են։ Ոչ բոլոր հեղինակների անուններն են հայտնի։ Կոնկրետ ստեղծագործության հեղինակին անվանում էին նախնի, դրա համար էլ գոյություն ունի «փանսորիի նախնի ու հայտնի նախնի» արտահայտությունը։
Տող 173.
Korean musician-Pansori gosu-01.jpg|Փանսորիի թմբկահար
</gallery>
== Ծանոթագրություններ ==
| |||