«Գրատպության թանգարան (Երևան)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589); ծանոթագրությունը տեղափոխում եմ կետադրական նշանից առաջ
Տող 7.
Գրատպության անցած ճանապարհը ներկայացնելու համար հայերեն տպագիր ամենամեծ պահոցում՝ [[Հայաստանի ազգային գրադարան]]ում, ստեղծվել է նոր տեխնոլոգիաներով հագեցած թանգարան<ref name="nla">[http://www.nla.am/arm/?q=hy/node/96 Գրատպության թանգարան]</ref>։
 
2017 թվականի սեպտեմբերի 25-ին [[Հայաստանի ազգային գրադարան]]<nowiki/>ում բացվեց տարածաշրջանում իր տեսակի մեջ եզակի [[Գրատպության թանգարան (Երևան)|Գրատպության թանգարան]]<nowiki/>ը:ը։ Տպագրության պատմությունն արտացոլված է Գրատպության թանգարանի վեց սրահներում:սրահներում։ «'''Գրի ակունքները»''' սրահում ներկայացված է նախագրային շրջանից մինչև գիրն ընկած ժամանակահատվածում ստեղծված գրավոր մշակույթի նմուշներ՝ ժայռապատկերներ, սեպագիր արձանագրություններ:«'''Հայոց այբուբենը»''' սրահում ներկայացված են գրչության տեսակները և եվրոպացի հրատարակիչների գրքերում փայտափորագիր հայոց այբուբենը:այբուբենը։ «'''Հայ գրատպության առաջնեկները»''' սրահում ներկայացված են հայերեն տպագիր առաջին գիրքը՝ «<nowiki/>[[Ուրբաթագիրք]]<nowiki/>ը» ([[Վենետիկ]], [[1512]]<nowiki/>թ.), Ոսկանյան [[Աստվածաշունչ]]<nowiki/>ը ([[Ամստերդամ]], 1666-1668թթ.), առաջին տպագիր քարտեզը՝ «<nowiki/>[[Համատարած Աշխարհացույց|Համատարած աշխարհացոյցը]]<nowiki/>» (Ամստերդամ, 1695թ.), առաջին տպագիր պարբերականը՝ «<nowiki/>[[Ազդարար|Ազդարարը]]<nowiki/>» ([[Մադրաս]], 1794-96թթ.): «'''Հայկական գրատպության սփյուռքը»''' սրահում ներկայացված են այն հիմնական օջախները, որտեղ գործել են հայկական տպարաններ և տպագրվել են հայերեն գրքեր:գրքեր։ Սրահում կարելի է ծանոթանալ տպագրավայրերի համառոտ պատմությանը:պատմությանը։ «'''Գրահրատարակչություն»''' սրահում ցուցադրված են տպագրական մեքենաներ, կլիշեներ, տարբեր երկրներում գործած հայկական տպարանների նկարներ:նկարներ։ Հոլոգրաֆիկ ցուցադրության միջոցով ներկայացված են տպագրության հիմնական ձևերը:ձևերը։ «'''Գրի հավերժությունը»''' սրահում ներկայացված է տպագրության սկզբնավորումը ներկայիս Հայաստանի տարածքում։ Ցուցադրված են Հայաստանի և Արցախի մամուլի եզակի նմուշներ:.Թանգարանը հագեցած է նոր տեխնոլոգիաներով, որը ստեղծում է ոչ ֆորմալ կրթության ինտերակտիվ միջավայր:միջավայր։
 
2018 թվականի հունվարից Հայաստանի ազգային գրադարանի Գրատպության թանգարանը դարձել է Եվրոպական գրատպության թանգարանների ասոցիացիայի անդամ<ref>{{Cite web|url=http://www.aepm.eu/members/|title=Association of European Printing Museums ~ Members|website=www.aepm.eu|accessdate=2018-08-21}}</ref><ref name="aepm">[http://www.aepm.eu/member/printing-museum-armenia/ Association of European Printing Museums, National Library of Armenia. The Museum of Printing]</ref>։
Տող 14.
 
=== «Գրի ակունքներ» <ref name="nla" /> ===
Գրքի ստեղծման ճանապարհը սկսվում է գրից:գրից։ Առանց գրի գրքի մասին մտածելն անիմաստ կլինի:կլինի։ Առաջին դահլիճում անդրադmnարձել ենք նախագրային շրջանին:շրջանին։ Հին ժողովուրդները (եգիպտացիներ, բաբելոնացիներ, ասորեստանցիներ, հրեաներ, հույներ, հայեր և այլն) գիրը  համարում էին աստվածային պարգև, իսկ գրերի հեղինակներին՝ աստվածներ կամ սրբեր:սրբեր։ Հին հայկական դիցաբանության մեջ Տիրն էր դպրության, իմաստության և ուսման աստվածը:աստվածը։ Մեր հեռավոր նախնիները սկսել են գրել պատկերներով:պատկերներով։ Պատահական չէ, որ շատ լեզուներում «գիր» և «նկար» հասկացությունները գրեթե միշտ համընկել են՝ «գրել» նշանակել է և՛ գրել, և՛ նկարել:նկարել։ Ք.ա. IV-III հազարամյակներում Հայաստանում արդեն կիրառվում էին գրչության ամենապարզ տեսակները՝ նշանագիրը, պատկերագիրը և գաղափարագիրը:գաղափարագիրը։ Նման «գրություններ» Հայաստանում հանդիպում են [[Գեղամա լեռներ|Գեղամա լեռների]], [[Արագածի շրջան|Արագածի]], [[Արմավիրի մարզ|Արմավիրի]], [[Ցոլակերտի նահանգ|Ցոլակերտի]], [[Սյունիքի մարզ|Սյունիքի]] Ք. ա. III-I հազարամյակների հուշարձաններում:հուշարձաններում։ <ref>{{Cite book|title=Հայ գրերի պատմության հարցերի շուրջ|last=Զաքարյան|first=Մարի|year=2002|location=Երևան}}</ref>
 
[[Վանի թագավորության կառավարման իրավական հիմունքներ|ՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆ ԳԻՐ]]:։ Ք.ա. IX դ. կեսերին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերն ու ցեղային միությունները միավորվեցին մի պետության մեջ, որը հայտնի է Ուրարտու անվանումով (Բիայնիլի, Արարատյան թագավորություն)։ Երկրի պաշտոնական գրագրությունների լեզուն ուրարտերենն էր, գիրը՝ սեպագիրը։ Ուրարտական սեպագիրը փոխառված էր ասսուրականից, սակայն ի տարբերություն վերջինս, սեպանշաններն անհամեմատ ավելի պարզ էին։ Ինչպես բոլոր սեպագրերը, ուրարտականը ևս կարդացվում է ձախից աջ։ Ուրարտերեն առաջին արձանագրությունները թվագրվում են Ք.ա. IX դարի վերջին քառորդով, ամենաուշ տեքստերը պատկանում են Ք.ա. VI դ. սկզբին։ Ներկայումս հայտնի են շուրջ 600 ուրարտերեն տեքստեր։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքից՝ Արմավիր–Արգիշտիխինիլի, Երևան –<nowiki/>[[Կարմիր բլուրի պեղումներ|Կարմիր բլուր]], [[Էրեբունի ամրոց|Էրեբունի]], [[Շիրակ]], [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]], [[Սյունիքի մարզ|Սյունիք]], հայտնաբերվել են ուրարտերեն բազմաթիվ արձանագրություններ՝ արված քարի, մետաղի, ոսկրի և կավի վրա:վրա։ <ref>{{Cite book|title=Բիայնիլի-Ուրարտու.պետություն և հասարակություն (պատմահնագիտական ուսումնասիրություն)|last=Գրեկյան|first=Երվանդ|year=2016|location=Երևան}}</ref>
 
ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՇՐՋԱՆԱՌՎՈՂ ՕՏԱՐԱԼԵԶՈՒ ԳԻՐԸ:ԳԻՐԸ։ Ք.ա. III դարից սկսած արամերենը դարձավ հայոց թագավորական դիվանի և խոսակցական լեզուն:լեզուն։ Այն  եղել է գրասենյակային լեզու և այդպիսին էլ մնացել մինչև վերջ՝ տեղի տալով հայերենին:հայերենին։ Ղ. Փարպեցու վկայությամբ, արամերենին զուգահեռ  ասորերենն էր օգտագործվում:օգտագործվում։ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]<nowiki/>ու արշավանքներից հետո նպաստավոր պայմաններ ստեղծվեցին Արևելքում հունարեն լեզվի տարածման համար:համար։ Արմավիրից հայտնաբերված արձանագրությունները վկայում են, որ Ք.ա. III դ. [[Երվանդունիների թագավորություն|Երվանդունիների]] պետական գրասենյակային լեզուն իրոք հունարենն էր:<ref>{{Cite book|title=Հայոց գիրը|last=Կարապետյան|first=Լյուդվիգ|year=2016|location=Երևան}}</ref>։
----
 
Տող 30.
[http://www.encyclopedia.am/pages.php?hId=1076 ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԳՐՉՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ]
 
'''[[Երկաթագիր|ԵՐԿԱԹԱԳԻՐ]]''' անունն է կրում հայերեն գիրը, որ ստեղծեց Մեսրոպ Մաշտոցը՝ հույն գեղագիր Հռոփանոս գրչի օգնությամբ:Երկաթագիր բառն ունի բացատրության երկու տարբերակ. ա) տառերը քարի վրա գրվել են երկաթե գրչով, բ) թանաքը պատրաստվել է երկաթի օքսիդի գործածությամբ:գործածությամբ։ Երկաթագրի երկու հիմնական տեսակներն են՝ բոլորգիծ (բուն մեսրոպյան)  և ուղղագիծ (միջին մեսրոպյան):։ Գրչության մյուս ձևերը մեր այբուբենի պատմական զարգացման արդյունքն են:են։
 
'''[[Բոլորգիր|ԲՈԼՈՐԳԻՐ]]''' տեսակի գրերը տեղավորվում են չորս տողագծի մեջ. բառը թեև նշանակում է բոլորակ՝ կլոր գիր, սակայն այս տեսակի տառերը կլոր չեն:չեն։ Բոլորգիրը գրչության տիրապետող տեսակ է եղել XIII - XVI դարերում:դարերում։ Ծիսական գրքեր բոլորգրով գրվել են ընդհուպ մինչև XVIII դ. վերջ:վերջ։ Հայկական տպագիր առավել գործածական տառատեսակները մշակվել են բոլորգրի հիմքի վրա(հղում պատկերին N3 ): 
 
'''[[Նոտրգիր|ՆՈՏՐԳԻՐ]] ''' նշանակում է  նոտարական գիր՝ հունարեն գրագիր բառից:բառից։ Առաջացել է բոլորգրի հիմքի վրա, հիմնական բնորոշ հատկանիշը տառերի սեղմությունն է:է։ Տիրապետող տեսակ է  եղել XVIդ. կեսերից մինչև XVIIIդ. վերջերը:վերջերը։ Ներկայումս շատ է գործածվում նկարչական ձևավորումների մեջ:մեջ։
 
'''[[Շղագիր|ՇՂԱԳԻՐ]] ''' նշանակում է թեք''' ''' (շեղ) կամ շյուղով գրված գիր(առաջին բացատրությունն ավելի ճիշտ է):։ Առաջացել է բոլորգրի հիմքի վրա և նրա նման տեղավորվում է  չորս տողագծի մեջ:մեջ։ Տիրապետող է դարձել XVIII դ. կեսերից ի վեր և գործածական է մինչ օրս:օրս։
 
[[Ձեռագիր|'''ՁԵՌԱԳԻՐ''']] ՄԱՏՅԱՆ ԿԱՄ ԳԻՐՔ:ԳԻՐՔ։ V դարից սկսած` Հայաստանի շատ վանքերում ընդօրինակվում էին ձեռագրեր և տարածվում ամբողջ երկրով:երկրով։ V- XVIII դարերում հայերեն ձեռագիր գրքերը գրվել են նախ մագաղաթի, ապա՝ թղթի վրա (գոյություն ունի պապիրուսի վրա գրված VII դարի հայատառ հունարեն միայն մի պատառիկ)։ Գրքերը պատրաստվել են մեծ մասամբ վանքերին կից գրչության արհեստանոցներում՝ մասնագետ գրիչների, նկարիչ-ծաղկողների և կազմարարների ձեռքով։ Առաջին ձեռագիր մատյաններում տեքստի բնույթից ելնելով` նյութի աջ ու ձախ կողմերը նկարազարդվում էին:էին։
 
Միջնադարյան Հայաստանում գոյություն են ունեցել ձեռագիր գրքերի անհատական, եկեղեցական և վանական գրադարաններ։ Ներկայիս հայկական մատենադարանում պահվում է մեզ հասած հայերեն 31 հազար ձեռագրերի մեծ մասը:մասը։
 
[[Հայկական մանրանկարչություն|'''ՀԱՅԱԿԱԿԱՆ ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ''']]
 
Մեզ հասած հնագույն 4 մանրանկարները (Զաքարիայի ավետում, Ավետում, Մոգերի երկրպագությունը, Մկրտություն ) թվագրվում  են VIդարով (Մատենադարան ձեռ. N<sup>o</sup>2374), իսկ ամենաուշ օրինակները վերաբերում են XIX դարի վերջին:վերջին։ X դարից ի վեր հայկական  մանրանկարչության մեջ ի հայտ են գալիս  մի շարք դպրոցներ, ինչպես  բուն Հայաստանում (Բարձր Հայք, Անի, Սյունիք, Վասպուրական, Նախիջևան, Արցախ, Ուտիք և այլն), Կիլիկիայում (Սիս, Հռոմկլա, Դրազարկ և այլն), այնպես էլ  հայկական գաղթավայրերում ([[Ղրիմ]], [[Իտալիա|Իտալիա,]] [[Իրան|Իրան,]] [[Ռուսաստան|Ռուսաստան,]]  [[Հնդկաստան]], [[Եգիպտոս]] և այլն):։ Բարձրարվեստ ստեղծագործությունների հեղինակ հայ մանրանկարիչների անունների մի մասն է մեզ հասել, չնայած դրան քիչ չեն նաև համաշխարհային հռչակ վայելող անունները՝  [[Թորոս Ռոսլին]], [[Սարգիս Պիծակ]], Գրիգոր  ծաղկող, [[Մոմիկ]], [[Առաքել Գեղամեցի|Առաքել Գեղամացի]], [[Նիկողայոս Մելանավոր]] և այլք:այլք։
----
 
=== «Հայ գրատպության առաջնեկներ» <ref name="nla" /> ===
[[Պատկեր:Էջ Ուրբաթագրքից.jpg|մինի|422x422px|'''Ուրբաթագրքի առաջին էջը''']]
Ձեռագիր գրքի ստեղծումը աշխատատար էր և քանակով սահմանափակ, ոչ բոլորին  հասանելի:հասանելի։ Մարդը մտածեց գտնել գիրքը բազմացնելու ճանապարհը:ճանապարհը։ Գիրք տպագրելու գաղափարը արևելքից է թափանցել [[Եվրոպա]]:։ Կարևոր դերն են կատարել հայտնի ճանապարհորդ [[Մարկո Պոլո]]<nowiki/>ն և վենետիկցի հայազգի ծովագնաց Անտոն Հայը (Հայկազունը) և հայր Օդերիկը:Օդերիկը։ Եվրոպայում տպագրության սկզբնավորողը [[Յոհան Գուտենբերգ]]<nowiki/>ն էր [[1440]] –ական թթ.: Նա մեծարվում է իբրև գերմանական առաջին տպագրիչ:տպագրիչ։ Հայ մշակույթի պատմության մեջ այդպիսի գործիչ է [[Հակոբ Մեղապարտ]]<nowiki/>ը՝ հայ առաջին տպագրիչը:տպագրիչը։ [[Գրատպության թանգարան (Երևան)|Գրատպության թանգարան]]<nowiki/>ի «Հայ գրատպության առաջնեկները» ներկայացված են հայերեն  տպագրված առաջին գործերը:<ref>{{Cite book|title=Հակոբ Մեղապարտ|last=Իշխանյան|first=Ռաֆայել|year=2012|location=Երևան|pages=էջ 43-50}}</ref>։
 
XVI դ. սկզբին [[Վենետիկ]]<nowiki/>ը համարվում էր Եվրոպայի ամենատպարանաշատ քաղաքը, որն ուներ 200-ից ավելի տպարան:տպարան։ [[Յոհան Գուտենբերգ|Գուտենբերգ]]<nowiki/>ի գյուտից 57 տարի անց [[Հակոբ Մեղապարտ]]<nowiki/>ը Վենետիկում տպագրեց հայատառ առաջին գիրքը:գիրքը։ Նա համագործակցեց Դեմոկրիտո Տերրաչինա անունով մի իտալացու հետ, ով 1498թ. Վենետիկի հանրապետության իշխանությունից արևելյան 6 լեզվով, այդ թվում՝ հայերեն գրքեր հրատարակելու 25 տարվա արտոնություն էր ստացել:ստացել։ Հայերեն գրքերի հրատարակությանը աջակցել են նաև Վենետիկի Հայոց տանը հաճախ իջևանող հայ վաճառականները, ովքեր Վենետիկի  հանրապետությանը մատուցած ծառայությունների համար որոշակի արտոնություններ ունեին:ունեին։ 1512-1513թթ. տպագրել է հինգ գիրք՝ Ուրբաթագիրք, Պատարագատետր (պատարագների կանոնագիրք), Աղթարք (գուշակություններ, աստղագուշակություն), [[Պարզատումար (5124)|Պարզատումար]] (մի շարք տարիների օրացույց), [[Տաղարան (1636)|Տաղարան]] (գեղարվեստական գիրք-միջնադարյան հայ բանաստեղծների` [[Գրիգոր Նարեկացի|Նարեկաց]]<nowiki/>ու, Շնորհալու, Ֆրիկի երկերը ):։ <ref>{{Cite journal|date=2012-11-29|title=Editors' Choice: ChemInform 50/2012|url=http://dx.doi.org/10.1002/chin.201295002|journal=ChemInform|volume=43|issue=50|pages=no–no|doi=10.1002/chin.201295002|issn=0931-7597}}</ref>
 
==== '''«[http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/cgi-bin/library.cgi?e=d-01000-00---off-0armenian-armbook%2carmenian%2chajgirqn%2chaygirq%2cNo%5fDate%5fBooks%2cazgayinZz-foreign-01-1----0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1l--11-en-50---20-about---00-3-1-00-0--4--0--0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&c=armenian&cl=CL5.1&d=HASH21059816f4d5244e065b0e ՈւՐԲԱԹԱԳԻՐՔ]»''' ====
Մասամբ հոգևոր, մասամբ աշխարհիկ գիրք է:է։ ''' '''Գրքի սկզբում դրված աղոթքը կոչվում է Սուրբ ուրբաթ և սկսվում հետևյալ բացատրությամբ. «Ուրբաթ աւր կամ չորեքշաբթի տանին զհիւանդն ի դուռն եկեղեցոյն:եկեղեցոյն։ Եւ ասէն զհարցին սաղմոսն մինչեւ ի գործքն»:։
 
ժողովածուում զետեղված են աղոթքներ, մաղթանքներ, ընդարձակ հատվածներ Ավետարաններից, հոգևոր բանաստեղծություններ:բանաստեղծություններ։ Ուրբաթագրքում կան նաև Կիպրիանոս Անտիոքացու աղոթքը, «Պատմութիւն Յուստիանէ Կուսին» երկը, Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» ստեղծագործությունից մի գլուխ և այլն:այլն։ Հակոբ Մեղապարտի անունը հայտնի դարձավ 1892թ.-ին Երուսաղեմում հայտնաբերված Պատարագատետրով:Պատարագատետրով։ Այս գիրքը վերջում ուներ հիշատակարան` հրատարակության վայրի, թվականի և տպագրիչի նշումով:նշումով։ Բնագրի վերջում խաչաձև լատինական տառերով  Հակոբ Մեղապարտի տպանշանն է` D. I. Z. A.: D - Dei servus հայերեն` Աստծու ծառա, I - Iacobos՝ Հակոբ, Z - Zanni՝ Ծաննի՝ , Հովհաննես(յան), A - Armenius՝ hայ:hայ։ Հայ առաջին տպագրիչը տառերը ձուլելու համար ընտրել է ձեռագրի նմանվող տառանմուշներ:տառանմուշներ։ Ապա ձուլել է տվել երկու տեսակի տառեր` խոշոր (12 կետաչափի) բոլորագիր հիմնական շարվածքի համար և ավելի խոշոր գլխագրեր:գլխագրեր։ Հակոբ Մեղապարտը իր գրքերում օգտագործել է զարդագրեր, զարդեր, որոնք պատրաստել է տվել ըստ ընտրած նմուշների:նմուշների։ Տպագրությունը կատարել է երկու գույնով, հիմնականում սև և տեղ-տեղ կարմիր։ <ref>{{Cite book|title=Հակոբ Մեղապարտ|last=Իշխանյան|first=Ռաֆայել|year=2012|location=Երևան|pages=40-45}}</ref>
 
==== '''«[http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/cgi-bin/library.cgi?e=d-01000-00---off-0armenian-armbook%2carmenian%2chajgirqn%2chaygirq%2cNo%5fDate%5fBooks%2cazgayinZz-foreign-01-1----0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1l--11-en-50---20-about---00-3-1-00-0--4--0--0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&c=armenian&cl=CL5.28&d=HASH01205e9ca5919cf9365488d1 ՀԱՅԵՐԵՆ ՏՊԱԳԻՐ ԱՌԱՋԻՆ ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉ]»''' ====
[[Պատկեր:Ոսկանյան Աստվածաշունչ.jpg|մինի|446x446px|«Ոսկանյան Աստվածաշունչ»]]
Հայերեն առաջին տպագիր Աստվածաշունչը լույս է տեսել Ամստերդամում [[1666]]-[[1668|1668թթ]]. Ոսկան Երևանցու տպարանում, ով [[1662]] թվականին [[Հակոբ Դ Ջուղայեցի|Հակոբ Ջուղայեց]]<nowiki/>ի կաթողիկոսի հանձնարարականով մեկնել էր [[Ամստերդամ]] Աստվածաշունչը հայերեն տպագրելու:տպագրելու։ [http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=1444555&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%B8%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D5%B6%20%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%B7%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%B9] Աստվածաշնչի տպագրության համար որպես բնագիր օգտագործվել է Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորի պատվերով [[1295]]<nowiki/>թ. ձեռագիր գրված Աստվածաշունչը, որն  այժմ գտնվում է Մաշտոցի անվան Մատենադարանում:Մատենադարանում։ Գրչագրի մեջ պահպանվել  են Ոսկանի ձեռքով կատարված լրացումներն ու խմբագրումները:խմբագրումները։ Ոսկանյան Աստվածաշունչը  բաղկացած է 50 տողանի 1462 երկսյուն էջերից /2924սյունակ/, 159 պատկերից, որոնցից 150 հեղինակը գերմանացի նկարիչ Քրիստոֆել վան Զիխեմն է, տպագրվել է 2 տարի 7 ամսվա ընթացքում:ընթացքում։ Տպագրությունը կատարվել է վարպետորեն ու խնամքով, ունի շատ մաքուր շարվածք, պահպանվել են տողերի, սյունակների, խորագրերի միջև եղած տարածությունները:տարածությունները։ Այսպիսի ծավալ և որակ ունեցող տպագրություն հայերը երբևէ չէին ունեցել:ունեցել։ Ըստ պատմաբանների՝ Աստվածաշնչի տպագրության համար հայ վարդապետ [[Մատթեոս Ծարեցի|Մատթեոս Ծարեց]]<nowiki/>ին [[1658]]<nowiki/>թ. ժամանակի հայտնի փորագրիչ և գրաձուլիչ  Քրիստոֆել  վան Դեյքին պատվիրել էր  երեք տեսակի հայերեն տպագրական տառահայրեր և տառամայրեր  /մեծ, միջակ և փոքր չափերի/:<ref>{{Cite book|title=Սբ. Էջմիածին|last=Գալչյան|first=Ռուբեն|year=2010|location=Էջմիածին}}</ref>: Ոսկանյան Աստվածաշնչում օգտագործվել է յոթ տեսակի տառեր` խոշոր և փոքր զարդագրեր, խոշոր և փոքր գլխագրեր, խոշոր և փոքր բոլորագիր, Ոսկանի նոտրգիր:նոտրգիր։ Աստվածաշնչի բարձրորակ տպագրությունն արժանացել է Ֆրանսիայի [[Լյուդովիկոս XIV]] թագավորի հատուկ ուշադրությանն ու հավանությանը:<ref>{{Cite book|title=Ոսկանյան Աստվածաշնչի պատկերագրությունը Եվրոպական արվեստի զուգահեռներով։|last=Ղարիբյան|first=Նազենի|year=2018|location=Երևան։|pages=էջեր 146–149}}</ref>։
 
==== '''«[http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/cgi-bin/library.cgi?e=d-01000-00---off-0armenian-armbook%2carmenian%2chajgirqn%2chaygirq%2cNo%5fDate%5fBooks%2cazgayinZz-foreign-01-1----0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1l--11-en-50---20-about---00-3-1-00-0--4--0--0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&c=armenian&cl=CL5.54&d=HASH01f840894161b2118c967d2b ՀԱՅԱՏԱՌ ՏՊԱԳԻՐ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏԵԶ]»''' ====
[[Պատկեր:Համատարած .png|մինի|447x447px|Համատարած Աշխարհացոյց]]
Հայերեն առաջին տպագիր քարտեզ «<nowiki/>[[Համատարած Աշխարհացույց|Համատարած աշխարհացոյցը]]<nowiki/>» լույս է ընծայվել [[1695]]<nowiki/>թ. Ամստերդամում:Ամստերդամում։ Այն կազմել և հայերեն գրությունները կատարել են Մատթեոս Հովհաննիսյանը, Թովմաս եպիսկոպոսը, Ղուկաս և Միքայել Նուրիջանյան եղբայրները:եղբայրները։ Քարտեզը պղնձի վրա փորագրել են Անդրիանուս և Պետեր Շխոնբեկ եղբայրները, ովքեր եվրոպական լեզուներով հրատարակված կիսագնդերի քարտեզներ քանդակելու մեծ փորձ ունեին:ունեին։ Կարևոր նշանակություն ունի «Համատարած աշխարհացոյցի»  անունների հայերեն տառադարձությունը:տառադարձությունը։ «Համատարած աշխարհացոյցը» գիտության և արվեստի լավագույն նմուշ է:է։ Վերածննդի արվեստին բնորոշ է տարվա չորս եղանակների պատկերումը կիսագնդերի շրջանակից դուրս, որտեղ արտացոլվել են տեսարաններ  հին հունական դիցաբանությունից:դիցաբանությունից։ Աջում՝ վերևը «Գարնանայինք»:։ Այստեղ են Ֆաետոնը, Հրատը և Լուսաբերը:Լուսաբերը։ Ձախում՝  «Ամառնայինք», ուր ներկա են Արտեմիսը, Հերան և մոլո-րակներից Երևակը, Փայլածուն ու Արուսյակը`այսինքն Լուսաբեր:Լուսաբեր։ Ներքևում` հարավային բևեռի տակ ՝ «Աշնանայինք»:։ Այստեղ պատկերված են պտուղներ ու գինու տիկ:տիկ։ Ներկա են Պոմոնան,Քլորինդան, Պանը և Բաքոսը:Հարավային բևեռի աջում՝  «Ձմեռայինք»:։ Ներկայացված ենՊոսեյդոնը, Թետիսը, հյուսիսային քամու աստված Բորեասը և այլն:Քարտեզի վերևի, կենտրոնական մասում պատկերված են աստղերի ու համաստեղությունների քարտեզները, որոնք քարտեզը դարձնում են ոչ միայն  աշխարհացույց այլևս նաև աստեղացույց:Երկնակամարների քարտեզների ներքևում ներկայացված է արեգակնային համակարգը:համակարգը։ Արեգակը պատկերված է որպես չորրորդ մոլորակ:մոլորակ։ Ավստրալիան, որն այստեղ կոչված է Նոր [[Հոլլանդիա]], դեռ ամբողջովին հետազոտված և ուսումնասիրված չէ, հետևաբար ցուցադրված է անկատար, պարունակում է  այդ ժամանակաշրջանում հայտնի տեղեկությունները:<ref>{{Cite book|title=Աստղագիտության դասավանդման մեթոդիկայի հիմունքները. Տեսական և մասնավոր մասեր։|last=Աթոյան|first=Վանիկ|publisher=«Դիզակ պլյուս»|year=2009|isbn=ISBN 9789939800677|location=Ստեփանակերտ}}</ref>։ 1695թ. Ամսերդամում լույս տեսած աշխարհացույցից պահպանվել է 12 օրինակ, որոնցից մի քանիսը գտնվում են Հայաստանում:Հայաստանում։ Աշխարհացույցը բարձր որակով և գունազարդված տարբերակով վերահրատարակվել է [[Սուրբ Ղազար կղզի|Վենետիկի Սուրբ Ղազր կղզ]]<nowiki/>ում Մխիթարյան միաբանության տպարանում` 1749թ.-ին:ին։ Քարտեզը տպագրված է 8 մասով ընդհանուր չափսերն են 150ը`120 սմ վրա:վրա։ 1696 թվականին Թովմա Վանանդեցին Ամստերդամում հրատարակում է 30 էջանոց մի գրքույկ, որը կոչվում է «Բանալի Համատարածի Աշխարհացոյցին մերոց նորածնի»:։ Գրքույկը բացատրում է քարտեզը կարդալու և հասկանալու օրենքներն ու պայմանները և պարունակում է կարևոր տեղանունների աշխարհագրական տվյալների աղյուսակ:աղյուսակ։ Աղյուսակում մեծ մասամբ առկա են այն քաղաքների տվյալները, ուր ճամբորդում էին հայ առևտրականները:առևտրականները։ Դրանք են՝ [[Սպահան|Սպահանը]], [[Շամախի|Շամախին,]] [[Միլան|Միլանը]], [[Կրակով|Կրակովը]], Մօսկովը, Ըստօքոլմը, Արխանգիլը և այլն, որոնք ժամանակի կարևոր առևտրական կենտրոններն էին:էին։
[[Պատկեր:Հայերեն առաջին տպագիր գլոբուսը.jpg|մինի|'''Հայերեն առաջին տպագիր գլոբուսը''']]
Օրինակ <ref>{{Cite book|title=Սբ. Էջմիածին|last=Գալչյան|first=Ռուբեն|year=2010|location=Երևան}}</ref>
Տող 86.
 
==== [http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/cgi-bin/library.cgi?e=q-01000-00---off-0armenian-armbook%2carmenian%2chajgirqn%2chaygirq%2cNo%5fDate%5fBooks%2cazgayinZz-foreign-01-1----0-10-0---0---0direct-10-TX--4-------0-1l--11-en-50---20-about-%d5%88%d5%90%d5%88%d4%b3%d4%b1%d5%85%d4%b9+%d5%93%d4%b1%d5%8c%d4%b1%d5%91--00-3-1-00-0--4--0--0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&c=armenian&srp=0&srn=2&cl=search&d=HASH01243f43eb1204a7bacd3c72 «'''ՈՐՈԳԱՅԹ ՓԱՌԱՑ'''»] ====
ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳԻՐ ՆԱԽԱԳԻԾԸ  ՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՄԵՋ, ՄԱԴՐԱՍ [[1773]] Թ., [[Շահամիր Շահամիրյան|ՇԱՀԱՄԻՐ ՇԱՀԱՄԻՐՅԱՆ]]:։ Հրատարակվել է [[Շահամիր Շահամիրյան|Շահամիր Շահամիրյանի]] որդու [[Հակոբ Շահամիրյան]]<nowiki/>ի անունով:անունով։ [http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=1766022&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%A9%20%D6%83%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%81] Գիրքը բաղկացած է 2 մասից:մասից։ Ընդարձակ առաջաբանում դատապարտվել են ավատատիրական-միապետական կարգերը, հիմնավորվել [[թուրք]]-[[Պարսկաստան|պարսկական]] բռնակալությունի [[Հայաստան|Հայաստանի]] ազատագրման  և այնտեղ բուրժուա-դեմոկրատական կարգերի հաստատման ուղիները։ Գրքի երկրորդ մասը սահմանադրության նախագիծն է (521 հոդված). ներկայացված են ապագա անկախ Հայաստանի հասարակական-պետական կառուցվածքը, կառավարման մարմինների ստեղծման կարգը, դրանց իրավասությունները, քաղաքացիների իրավունքներն ու պարտականությունները,տնտեսության, կրթության, [[Զինված ուժեր|զինված ուժերի]] կազմակերպման և այլ  հարցեր։ Բազմաթիվ հոդվածներ նվիրվել են լուսավորության, տնտեսության զարգացման հարցերին, ընտանեկան հարաբերություններին:[http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=24249&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%A9%20%D6%83%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%81] [[Կրթություն|Կրթությունը]] բոլոր քաղաքացիների համար դառնալու էր պարտադիր, առանց [[Սեռ|սեռի]] տարբերության։ Կարիքավորների, որբերի կրթությունն ու [[Բժշկություն|բժշկությունը]] հոգալու էր պետությունը։ Հանրապետության անվտանգության երաշխավորը համարվում էր մշտական զորաբանակը՝ [[90]] հազար զինվորով:[http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=1239404&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%A9%20%D6%83%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D6%81]
 
==== '''[http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/cgi-bin/library.cgi?e=q-01000-00---off-0armenian-armbook%2carmenian%2chajgirqn%2chaygirq%2cNo%5fDate%5fBooks%2cazgayinZz-foreign-01-1----0-10-0---0---0direct-10-TX--4-------0-1l--11-en-50---20-about-%d4%b1%d5%a6%d5%a4%d5%a1%d6%80%d5%a1%d6%80--00-3-1-00-0--4--0--0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&c=armenian&srp=0&srn=0&cl=search&d=HASH018468122b52ff49ab1d42e7 «ԱԶԴԱՐԱՐ»] ՀԱՅԱՏԱՌ ՏՊԱԳԻՐ ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆԸ''' ====
Լույս է տեսել 1794-96թթ. [[Հնդկաստան]]<nowiki/>ի [[Մադրաս]] քաղաքում 18 տետրակ (համար):։ Խմբագիր-հրատարակիչը  <nowiki/>[[Հարություն Շմավոնյան]]<nowiki/>ն է:է։ [http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=1323548&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%A1%D5%A6%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80]«Ազդարարաը»  ունեցել է գիտահանրամատչելի, գրական-հասարակական բնույթ:բնույթ։ Հանդեսի հիմնական լեզուն գրաբարն է, կան նաև աշխարհաբար տեքստեր՝ հայտարարություններ, լուրեր:լուրեր։ Հանդեսը անդրադարձել է հայ ժողովրդի լուսավորության, ազգային ինքնաճանաչման, հայրենիքի ազատագրությանը առնչվող խնդիրներին:խնդիրներին։ Ամսագիրը ներկայացրել է նաև Անդրկովկասի քաղաքական դեպքերը:դեպքերը։ [http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=805815&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%A3%D6%80%D5%A5%D6%80 Հանդեսի] էջերում տպագրվել են արձակ և չափածո մի շարք ստեղծագործություններ, առևտրական, քաղաքական, տնտեսական լուրեր, բարոյախոսական առակներ, բանասիրական հետազոտություններ, նմուշներ հայ մատենագրությունից, ինչպես նաև Խաչատուր Ջուղայեցու «Պատմութիւն Պարսից» աշխատությունը:[http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=1100883&query_desc=kw%2Cwrdl%3A%20%D5%A1%D5%A6%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80]
 
=== «Հայկական գրատպության սփյուռք» <ref name="nla" /> ===
Հայ գրչությունը՝ նվաճված Հայաստանի պայմաններում, չէր կարող իր ուսերին կրել հայ գիրքը բազմացնելու գործը:գործը։ Տպարաններ հայրենիքում հիմնելն անհնար էր:էր։ Կար միայն մի ելք. հայ գրքերի տպագրությունը կազմակերպել եվրոպայում:եվրոպայում։ (հղում քարտեզին)
 
'''''Հայ տպագրությունը Նոր Ջուղայում'''''<ref>{{Cite book|title=Նոր Ջուղայի հայ գաղթօջախը 17-18-րդ դդ. եվրոպական աղբյուրներում|last=Թաջիրյան|first=Էլիզաբեթ|year=ֆճէֆ|isbn=978-99941-73-72-3;|location=Երևան}}</ref>
[[Պատկեր:Հայ գրատպության սփյուռք.jpg|մինի|351x351փքս|Հայ գրատպության սփյուռք։]]
17-րդ դարում Նոր Ջուղայի մշակութային խոշոր գործիչներից էր Խաչատուր Կեսարացին (ծնվել է [[1590]] թ. [[Կեսարիա]] – մահացել է [[1646]] թ.  <nowiki/>[[Նոր Ջուղա]]):։ Նա երիտասարդ տարիներն անց է կացրել [[Կիպրոս|Կիպրոսի]] Ս. Մակարավանքում, ապա մեկնել [[Երուսաղեմ]], [[Կոստանդնուպոլիս]], այնտեղից էլ՝ [[Էջմիածին]]:։ 1620թ. դարձել է Նոր Ջուղայի թեմի առաջնորդ:առաջնորդ։ Նրա օրոք է սկսվում ուսումնական գործի, գրչության արվեստի ծաղկումը [[Նոր Ջուղայի գաղութ|Նոր Ջուղայի]] Ս. Ամենափրկիչ վանքում:վանքում։ Այս ամենին ավելանում է նաև գրատպությունը:գրատպությունը։ Կեսարացին իր շուրջն է հավաքում իր գաղափարները կիսող աշխարհիկ ու հոգևորական մարդկանց՝ 20-25 հոգու, ովքեր պատրաստում են  տպագրական մեքենա՝ իր մամուլով և տառերով, կաղապարներ ու զարդեր, թանաք,  թուղթ և կատարում մի փորձնական տպագրություն՝ «Սաղմոսարանը» (1638թ.): «Սաղմոսարանի» առայժմ մեզ հայտնի  միակ օրինակը գտնվում է Անգլիայում` Օքսֆորդի Բոդլեյան գրադարանում:գրադարանում։ Կեսարացին մահացել է 1646թ. և թաղված է Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի բակում:բակում։ Խաչատուր Կեսարացու տպագրած  գրքերն են ''«Սաղմոսարան» 1636-1638թթ., «Հարանց վարք» 1639-1641թթ., «Խորհրդատետր»   1641թ., «Ժամագիրք ատենի» 1641-1642թթ.:'' Ցուցափեղկում ներկայացված են Կեսարացու տպագրած գրքերից «Հարանց վարք» և «Խորհրդատետր»:։ «Ժամագիրք ատենի» 1642թթ. պահպանվում է Հայաստանի ազգային գրադարանում:գրադարանում։
 
'''''Հայ տպագրությունը  Ֆրանսիայում'''''<ref>{{Cite book|title=Հայկական համառոտ հանրագիտարան|last=Զարբանալյան|first=Գարեգին|year=1995|location=Վենետիկ}}</ref>
 
1538թ. արևելագետ Պոստելը Փարիզում լույս է ընծայել  <<Բազմալեզվյան քերականություն>> 75 էջանոց լատիներեն աշխատությունը, որտեղ ամփոփված է   12 լեզունների փայտափորագիր այբուբեններ, որոնցից մեկը հայերենն է:է։
 
Տպագիր առաջին գիրքը  Ֆրանչիսկոս Ռիվոլայի <<Բառգիրք հայոց >> (բառարան), վերահրատարակվել է 1633-ին`Կայսերական տպարանում:տպարանում։
 
1669 թ. Ոսկան Երևանցին մի խնդրագիր է հղում Փարիզ` Լուի XIV թագավորի անունով, ուղարկելով նաև իր տպագրած Աստվածաշնչից մեկ օրինակ, և խնդրում իրեն թույլ տալ Ֆրանսիայում հայկական տպարան հիմնադրել:հիմնադրել։ Հրամանագրով նրան այդ իրավունքը շնորհվում է:է։ Ոսկան Երևանցին 1672 թ. Մարսելում սկսում է իր աշխատանքը:աշխատանքը։ Առաջին գիրքը,որ Ոսկան Երևանցին Մարսելում սկսեց տպագրել Գրիգոր Նարեկացու <<Գիրք Աղօթից>(Մատյան Ողբերգություն):։ Տպագրությունը սկսվել է ըստ անվանաթերթի 1673թ. ապրիլի 23-ին:ին։ Սա հայոց միջնադարյան նշանավոր երկի Նարեկի առաջին հրատարակությունը պետք է դառնար, եթե տպագրությունը չընդհատվեր երկրորդ մամուլի ավարտով:ավարտով։ Նախքան մահանալը Ոսկանը բացի Նարեկի, Ժամագրքի ու Սաղմոսարանի սկզբի մասերի տպագրությունից, Մարսելում 1673 թ. լույս է ընծայել մի գիքույկ վաճառականների համար ՝ «Պարզատօմար» (Գրքույկ կարեւոր հանապազորդեան):։ Ոսկանի հիմնած տպարանը  Մարսելում գործել է մինչև 1683 թվականը:թվականը։
 
1675թ. Մարսելում տպագրվել է Սողոմոն Լևոնյանի  «Արհեստ համարողութեան»-ը՝ աշխարհաբարով թարգմանված հայատառ առաջին տպագիր մաթեմատիկական գիրքը:գիրքը։ (Ոսկանի քեռորդին է):։ Ֆրանսիայում 1673թ. մինչև 1800թ. հրատարակվել է 31 միավոր հայերեն գիրք, այդ թվում Մարսելում՝ 25 գիրք, Փարիզում՝ 6 գիրք։
 
'''''Հայ տպագրությունը Գերմանիայում'''''<ref>{{Cite book|title=Հայկական գրքերը և մշակույթի տպագրությունը|last=Լևոնյան|first=Գարեգին|year=194|location=Երևան}}</ref>
 
1680թ. Գերմանական Լայպցիգ քաղաքում Հուստինիոս Բրանդի տպարանում հրատարակվել է հայագետ Անդրէաս Ակոլութոսի «Աբդիաս հայերէն» գիրքը, որը գերմանացիներին հայերենին ծանոթանալու հնարավորություն է ընձեռել:ընձեռել։ Սա հայերեն լեզվի առաջին ուսումնասիրությունն էր արևմտյան գիտնականի կողմից:կողմից։ Obadiah եբրայերեն Աստվածաշնչում նշվում է որպես մարգարե- լատինատառ թարգմանության արդյունքում ստացել է Abdias ձև այստեղից հետևում է գրքի անվանումը Հայերեն մարգարեություն:մարգարեություն։
 
'''''Հայ տպագրությունը Անգլիայում'''''<ref>{{Cite book|title=Հայկական Տպագրություն|last=Բաբախանյան Ա․|first=Լեո|year=1905|location=Թիֆլիս}}</ref>
 
Լոնդոնում հայերեն առաջին տպագրությունը Մովսես Խորենացու «Պատմութիւն և աշխարհագրութիւն» գիրքն է՝ լույս ընծայված Կարոլի Ակքերսի տպարանում Վիստոն եղբայրների խմբագությամբ 1736թ.: 1780թ. Լոնդոնում՝ Ջոն Ռիվինգտոնի տպարանում, նորջուղայեցի Գրիգոր Խալդարյանցը հրատարակել է «Դաւանութիւն հաւատոյ եկեղեցեաց Հայաստանեայց» լատիներեն և հայերեն երկլեզու գիրքը։ Լոնդոնում  մինչև 1800թ. հրատարակվել է 2 միավոր հայերեն գիրք «Դաւանութիւն հաւատոյ եկեղեցեաց Հայաստանեայց։ Հայ. և լատին. լեզ.», «Պատմութիւն եւ աշխարհագրութիւն», որտեղ զետեղված է Ն. Շնորհալու <<Հավատով խոստովանիմը>>: 1863-1864թթ. Կարապետ Շահնազարյանը տպագրել է <<Երկրագունդ>> ամսագիրը:ամսագիրը։
[[Պատկեր:Գրատպության սփյուռք.jpg|մինի|325x325փքս|Հայկական գրատպության սփյուռքը։ 3–րդ սրահ]]
'''''Հայ տպագրությունը Իտալիայում [https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_13.djvu/462]'''''
 
Իտալիան համարվում է հայատառ տպագրության բնօրրան:բնօրրան։ Հայ առաջին տպագրիչ Հակոբ Մեղապարտը 1512-13թթ. Վենետիկում տպագրել է 5 գիրք ` «ՈՒրբաթագիրքը», «Պատարագատետրը», «Աղթարքը», «Պարզատումարը», «Տաղարանը»:։ Հայ երկրորդ տպագրիչը` Աբգար Դպիր Թոխաթեցին  1566թ. Վենետիկում տպագրել 1 գիրք` «Սաղմոսարանը» և 1 էջանոց օրացույց, որն անվանել է «Խառնայփնթուր տումարի գեղեցիկ և պիտանի»:։ Հռոմում 1584թ. գրքեր տպագրեցին Հովհաննես Տերզնցին«Դաւանութիւն ուղղափառութեան» և Սուլթանշահ Թոխաթեցին «Տօմար Գրիգորեան»:։ (Հայ գրատպություն և գրքավեստ,Երևան 2015, էջ444):։ 1621թ. Հայերեն գրքեր տպագրվեցին Միլանում,  հայագետ Ֆրանցիսկո Ռիվոլայի «Բառգիրք հայոց»,  հայերեն- լատիներեն (Հայ գրատպություն և գրքավեստ,Երևան 2015, էջ444-445):։ 1644թ. Լիվոռնոյում Հակոբ Ջուղայեցի տպագրել է «Սաղմոսարան»:։ (Միակ գործը):։ 1690թ. Պադուայում ասորի եպիսկոպոս Տիմոթեոս Գառնուկը «Դաշանց թուղթ», (Սխալաշատ) հայերեն- իտալերեն լեզուներով:լեզուներով։  Գրքի մեջ ներառված էր Ներսես Շնորհալու <<Հավատով Խոստովանիմ>> աղոթքը (24ժամվա):։  1669-1672թթ Լիվոռնոյում աշխատել է Ոսկանյան տպարանը:տպարանը։ Իտալիայում հայերեն գրքեր հրատարակել են նաև եվրոպացի տպագրիչներն ու հրատարակիչները:հրատարակիչները։ Հայատառ տպագրության գործում մեծ ներդրում ունեն Մխիթարյան միաբանության միաբանները:միաբանները։ 1701թ. Մ.Սեբաստացին միաբանություն հիմնեց Կ. Պոլսում, խուսափելով կրոնական հալածանքներից 1715թ. Միաբանությունը տեղափոխվեց Վենետիկ:Վենետիկ։ 1717 թ. Վենետիկի Ծերակույտը հրովարտակով Սբ. Ղազար կղզին շնորհել է միաբանությանը։ Այստեղ Սեբաստացին կառուցել է եկեղեցի, բացել դպրոց, պատրաստել է միաբան գործիչներ։ Սբ. Ղազարում առաջին գիրքը տպագրվել է 1719 թ.-ին` «Պարտէզ հոգեւոր»:(թարգմանություն- Թարգմանեցեալ ի Յոհաննիսէ վարդապետէ Կոստանդինուպօլսեցւոյ; Հրատարակիչ՝ Մխիթար Սեբաստացի):։ Սբ. Ղազարում նա զբաղվել է գիտական, մատենագիտական ուսումնասիրություններով, կատարել թարգմանություններ, հրատարակել գրքեր։ Նա աշխարհաբարի քերականության առաջին դասագրքի՝ «Դուռն քերականութեան» (1727 թ.) հեղինակն է։ Արժեքավոր է նրա «Քերականութիւն գրաբառի լեզուի» (1730 թ.) երկը ։ Հայագիտական մեծ նվաճում է Սեբաստացու «Բառգիրք Հայկազեան լեզուի» (1749–69 թթ.) երկհատոր աշխատությունը։ Բայրոնն առաջին հայագետներից է:է։ Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում գտնվող Մխիթարյան միաբանության  վանականներից նա սովորել էր հայերեն, նրա օգնությամբ անգլերենից հայերեն և հայերենից անգլերեն են թարգմանվել մի շարք կրոնական և աշխարհիկ ձեռագրեր''''',''''' ստեղծվել է անգլերեն-հայերեն բառարան։ 1772 թ. միաբանների մի խումբ կանոնադրության փոփոխման շուրջ առաջացած վեճի պատճառով թողել են Վենետիկը և 1773 թ. հաստատվել Տրիեստում, Աստվածատուր Բաբիկյանի գլխավորությամբ հիմնեցին տպարան և 35տարիների ընթացքում հրատարակեցին շուրջ 60-ից ավելի անուն գիրք, որոնցից մոտ 2 տասնյակը հայատառ թուրքերեն:թուրքերեն։  Տրիեստում 1776թ. տպագրված առաջին գիրքն է <<Այբբենարանը>> : 1811 թ. տեղափոխվել են Վիեննա:Վիեննա։ Նույն թվականին Ավստրիայի կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչել է նրանց կարգավիճակը, և ստեղծվել է Վիեննայի Մխիթարյան միաբանությունը:միաբանությունը։ Վիեննայում առաջին գիրքը տպագրվել է1812թ. << Վարք ամենասուրբ կույս Մարիամին>>:
 
'''''Հայ տպագրությունը Կ. Պոլսում  և Զմյուռնիայում''''' <ref>{{Cite book|title=Հայ գիրքը եվ տպագրությունը|last=Բաբայան|first=Արամ|publisher=հայպետհրատ|year=1963։|location=Երևան}}</ref>
 
Կ․ Պոլսի հայկական առաջին տպարանը 1567թ հիմնադրել Է Աբգար Թոխաթեցին Սբ․ Նիկողայոս եկեղեցում ` իր որդի Սուլթանշահի հետ համագործակցելով:համագործակցելով։ Առաջին գիրքը կոչվում էր «Փոքր քերականություն» :։ Տպարանը գործել է մինչև 1569թ.։ Տպագրվել է վեց գիրք։ Ավելի քան մեկդարյա ընդմիջումից հետո՝ 1677թ. , Երեմիա Չելեպի Քյոմուրճյանը  հիմնել է մի նոր տպարան, որը երկու գրքույկ տպագրելուց հետո փակվել է 1678թ.։ 1698թ. [[Գրիգոր Մարզվանեցի|Գրիգոր Մարզվանեցին]]  և Աստվածատուր Կոստանդնուպոլսեցին  իրենց հիմնադրած տպարանում լույս ընծայեցին «Տաղարան վայելուչ և գեղեցիկ ի զանազանից բանաստեղծից» գիրքը, որից հետո նրանցից յուրաքանչյուրը հիմնեց իր առանձին տպարանը։ Մարզվանեցու տպարանը գործեց մոտ 40 տարի, իսկ Աստվածատուր Կոստանդնուպոլսեցու տպարանը՝ մոտ 50 տարի:տարի։ Երեմիա  Քյոմուրճյանի տպարանի պահպանված մասը` տպատառերով հանդերձ անցել է  <nowiki/>[[Գրիգոր Մարզվանեցի|Գրիգոր Մարզվանեցուն]]:։ Կ. Պոլսում 1820թ. գործել է Արապյան տպարանը:տպարանը։ 1816թ Պողոս Արապյանը Մահմուդ 2 հրովարտակով նշանակվել է արքունի տպարանի տեսուչ:տեսուչ։ Պողոս Արապյանը 1831թ նոյեմբերից տպագրել է Օսմանյան կայսրության առաջին պաշտոնական թերթը՝ «Թագվիմի վէգայի» թերթը, և նրա հայկական տարբերակը  «Լրոյ գիրը» (1832 թ.): Սուլթանը Պողոս Արապյանին շնորհել է գլխարկի վրա «Մամուլ- նշանը»  կրելու իրավունքը[1]: Արապյանների տպարանը գործել է 130 տարի տպագրել 176 անուն գիրք:գիրք։ Կ. Պոլսում 1839 թ. Հովհաննես Մյուհենտիսյանը հիմնել է իր տպարանը՝  ձեռնամուխ լինելով հայկական տպագրական նոր տառերի ստեղծման աշխատանքներին:աշխատանքներին։ Հ. Մյուհենտիսյանն է առաջին անգամ ստեղծել հայկական նոտագրության (խազերի) հայրատառերի ու մայրատառերի կաղապարները:կաղապարները։ 19-րդ դարից մինչև  20-րդ դարի  սկիզբը Կոստանդնուպոլսում գործել է շուրջ 80 հայկական տպարան։ Հայ պարբերական մամուլի պատմության մեջ՝ որպես ամենաերկարակյաց տպագրություն, իր ուրույն տեղն ունի «Ժամանակ» թերթը։ Անդրանիկ համարը լույս է տեսել 1908 թվականին Միսաք (Քասիմ) և Սարգիս Գոչունյանների ջանքերով և շարունակվում է տպագրվել մինչ այսօր ։ Թուրքիայում հայկական տպագրության երկրորդ խոշոր կենտրոնը եղել է '''Զմյուռնիան''':։ Առաջին տպարանը հիմնադրել է 1759թ. Մահտեսի Մարկոսը<<Գիրք Մեկնության>>: Առաջին անգամ այստեղ է տպագրվել Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոցը» (1762 թ.): Այստեղ գրքեր հրատարակել են Ամերիկյան մարդասիրական ընկերությունը 1830-50թթ. շուրջ 150 անուն գրքեր:գրքեր։ Մինչև 1922թ. Զմյուռնայի շուրջ 20 հայկական տպարաններում լույս են տեսել 50 հայկական պարբերականներ:պարբերականներ։ <ref>{{Cite book|title=Հայ տպագիր գիրքը Կոստանդնուպոլսում (1567-1850 թթ.),|last=Կորկոտյան|first=Քնարիկ|year=1964։|location=Երեւան,}}</ref>
 
'''''Հայ տպագրությունը Ռուսաստանում'''''  <ref>{{Cite book|title=Армянская книга и книгопечатание // Армянская советская энциклопедия.|year=1987|location=Երևան|pages=С. 464-465.}}</ref>
 
Ռուսական կայսրությունում հայկական առաջին տպարանը սկսել է գործել 1781թ.: Նորջուղայեցի վաճառական Գրիգոր Խալդարյանցը Լոնդոնում պատրաստած իր հայերեն տպատառերը ռուսահայերի հոգևոր առաջնորդ արքեպիսկոպոս Հովսեփ Արղությանի նախաձեռնությամբ  բերել է Պետերբուրգ, գնել տպագրական անհրաժեշտ սարքեր, որտեղ հրատարակել է գրքերից առաջնեկը` «Տետրակ այբբենականը»՝ մայրենի լեզվի դասագիրքը:դասագիրքը։ Պետերբուրգում տպագրել է 16 գիրք:գիրք։ 1787թ. Խալդարյանցի մահից հետո տպարանը ղեկավարել է կինը` Եկատերինան:Եկատերինան։ 1789 թ.  արքեպիսկոպոս  Արղությանը, ով հովանավորել  էր տպարանի աշխատանքները, որպես Էջմիածնի սեփականություն՝  տպարանը տեղափոխել է Նոր Նախիջևան (այժմ Ռոստով), հաստատել Սբ. Խաչ վանքում:Այն Հվ Ռուսաստանի առաջին տպարանն էր:էր։ 1790թ. հրատարակել է առաջին գիրքը՝ Աղեքսանդր Ջուղայեցու «Աղոթամատոյց»:։ Տպարանը գործել է 6 տարի, տպագրել 21 գիրք:գիրք։ 1795թ.  վերջերին արքեպիսկոպոս Արղությանի որոշմամբ տպարանը փոխադրվել է Աստրախան[2]: 1796թ. Աստրախանում տպագրվել է առաջին նյութը:նյութը։ Այն կայսրուհի Եկատերինա Երկրորդի հրովարտակն էր` Պարսկաստանին հայտարարված պատերազմի կապակցությամբ:կապակցությամբ։ Տպագրվել է 2 լեզուներով` հայերեն և ռուսերեն:ռուսերեն։ Տպարանը գործել է մինչև 1837թ.: «Արաքս» գրական գեղարվեստական պատկերազարդ հանդեսը լույս է տեսել Պետերբուրգում` 1887-1898 թթ.- ին:ին։  Խմբագիր-հրատարակիչ` Սիմեոն Գուլամիրյան:Գուլամիրյան։ Այն հարուստ բովանդակության, լավ տպագրության համար 1893 թ. Չիկագոյում արժանացել է «Կոլումբեան աշխարհահանդիսի մասնաժողովի» մրցանակին:մրցանակին։ Համաշխարհային ցուցահանդեսը   անցկացվել է 1893թվականին Չիկագոյում և նվիրված էր Կոլոմբոսին, ԱՄՆ հայտնագործման 400-ամյակի կապակցությամբ:կապակցությամբ։ Մոսկվայում առաջին հայերեն գիրքը տպագրվել է  1819թ. Օգյուստ Սեմենի տպարանում Սերովբե վարդապետի <<Ծաղիկ գիտությանց>> բառարանը:բառարանը։ 1781 թ. մինչև 1800թ. Ռուսաստանում տպագրվել է 37 միավոր  հայերեն գիրք այդ թվում Նոր Նախիջևանում(այժմ Ռոստով) ՝ 21 գիրք, Պետերբուրգում՝ 16 գիրք:<ref>{{Cite book|title=История армянской книги,|last=Ишханян|first=Рафаел|year=1977|pages=, стр. 351-379}}</ref>։
 
'''''Հայ տպագրությունը  Բուլղարիայում''''' [http://www.ysu.am/files/04Hakob_Kilikyan.pdf]
 
 Հայերեն գրքեր տպագրվել են Ռուսչուկում(Ռուսե)` 1892թ-ից, Վառնայում  և Պլովդիվում՝ 1897թ.-ից, Սոֆիայում` 1904թ.-ից :։ 1885թ.-ին Վառնայում Հովհաննեսքու ռումանահայի տպարանում լույս է տեսել «Իրավունք» շաբաթաթերթը:շաբաթաթերթը։ 1897թ. -1900թ. հրատարակվել   են «Խուզակ», «Կատակ», «Հայելի», «Աշխարհ», «Շարժում»  ,  «Տաւրոս» և «Շաւիղ»  լրագրերը:լրագրերը։
 
'''''Հայ տպագրությունը [http://www.ysu.am/files/04Hakob_Kilikyan.pdf Ռումինիայում]'''''
 
Ռումինիայի հայ գաղութը Եվրոպայում հնագույններից է :։ Ռումինահայ մամուլի ավելի քան հարյուրամյա պատմության ընթացքում լույս են տեսել շուրջ 50 անուն հայերեն պարբերականներ, որոնց զգալի մասը կարճատև կյանք է ունեցել («Օր», «Հրազդան», «Հայաստան», «Նոր ուղի», «Հայ հայրենասերների միություն», «Երկիր», «Նոր կյանք» , «Արազ»,, « Շեփոր», «Արի », «Գարուն », «Գաղութահայ տարեգիրք », «Արոր » և այլն):, «Նեղոսի» խմբագիր Անտոն Ռշտունին կամ Ղևոնդ քահանա Փափազյանը, ով Եգիպտոսից տեղափոխվել էր Գալաց, 1892-94թ.թ. տեղական տպարաններից մեկում հրատարակել է «Արոր» շաբաթերթը:շաբաթերթը։  Ռումինիայի Պուքրեշ քաղաքում գործել են` « Հայ մամուլ», « Արարատ», «Մասիս», «Նոր արշալույս», «Ալֆա», «Ասթօրիա» «Շեփոր»  պարբերականները:պարբերականները։
 
'''''Հայ տպագրությունը Անդրկովկասում''''' <ref>{{Cite book|title=Ուղեգրություններ, հ. Ա.,|last=Հակոբյան|first=Հովհաննես|year=1932|location=Երևան|pages=էջ 55}}</ref>
 
'''Թիֆլիսում'''  հայկական առաջին տպարանը հիմնադրել է   հայոց  հոգևոր թեմի առաջնորդ արքեպիսկոպոս(1843-ից կաթողիկոս) Ներսես Աշտարակեցին 1823թվականին:1823թվականին։ Տպարանի ստեղծման գործում նյութական մեծ աջակցություն է ցույց տվել վանեցի հարուստ վաճառական Գևորգ աղա Արծրունին, ով եվրոպա կատարած իր ճանապարհորդության ժամանակ Ամստերդամում գնում է հայկական տպագրական պատրաստի տառեր, բերում  Թիֆլիս և նվիրում  Ներսիսյան դպրոցին:դպրոցին։ Միայն 1825-1830 թթ. Տպարանի խմբագիրն էր Հարություն Ալամդարյանը։ Տպարանը գործել է մինչև 1860-ական թվականների սկիզբը։ Հրատարակել է Շնորհալու   «Ողբ Եդեսիոյ», Աբովյանի  «Վերք Հայաստանի», «Ռուս-հայերեն բառարան» և այլ գրքեր։ Հայ տպագրական գործի խոշոր կենտրոն է եղել '''Շուշին''', որտեղ տպագրական գործը ծնունդ է առել XIX դ. առաջին կեսից (1828 թ.): Շուշիում տպագրության գործի կազմակերպողները եղել են Շվեյցարիայի Բազել քաղաքի «Ավետարանական-քարոզչական ընկերությունը»:։ Ծրագրի կենսագործումը ձեռնարկել է Հովհաննես Կարբեցի կաթողիկոսը, ում  նախաձեռնությամբ տառեր են բերվում Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանից:ճեմարանից։ Շուշիում առաջին գիրքը լույս է տեսնում 1828թ.` «Պատմութիւն սուրբ գրոց»:։  1836 թ. բազելցիներին արգելվում է շարունակել իրենց գործունեությունը, և տպարանը գնում է Արցախի թեմի առաջնորդ Բաղդասար մետրոպոլիտը, ով  շարունակում է գրքեր տպագրել:տպագրել։ 1880-ական թվականներին Շուշիում բացվում է նոր, արագատիպ տպարան, ուր  1881 թ. առաջին անգամ լույս է տեսնում Րաֆֆու «Խենթը»:։ '''Շամախիում''' առաջին տպարանը հիմնադրել են 1848թ. Մովսես Զոհրապյան, Մարգարե Ղուլոյանը ու Մինաս Տարղլիջյանը և տպագրել <<Համառօտ պատմութիւն սուրբ գրոց>>: Տպարանը կոչվել է <<Երիցն ընկերացն Զօհրապյանց>>։ '''Բաքվում''' առաջին  հայկական տպարանը հիմնել է Հայոց Մարդասիրական ընկերությունը 1870թ.: Իր գործունեության 13 տարիների ընթացքում տպարանը հրատարակել է 20-ից ավելի գրքեր:գրքեր։ Մինչև 1920թ.  Բաքվում հրատարակվել է ավելի քան 60 պարբերական:պարբերական։ '''Գանձակում''' առաջին տպարանը 1874թ. հիմնադրում են Ֆյոդորովը և Թառումյանը:Թառումյանը։ Տպարանը գործում է մինչև 1879թ. և տպագրում 6 գիրք, իսկ 1874-1875թթ.` «Հայկական աշխարհ» ամսագիրը (Խմբագիր` Խորեն Ստեփանե):։
 
'''''Հայ տպագրությունը Հնդկաստանում'''''
[[Պատկեր:ARM 3926.jpg|մինի|323x323փքս]]
Հնդկաստանում առաջին հայկական տպարանը 1772թ.-ին հիմնել են Շահամիրյանները Մադրասում:Մադրասում։ Այս տպարանում 1772թ. -ին լույս է տեսել  Մովսես Բաղրամեանի «Նոր տետրակ որ կոչի յորդորակը», իսկ 1773թ. Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ փառացը»:։ Այս երկերը անկախ հանրապետական Հայաստան ստեղծելու ծրագիրն էին առաջ մղում:մղում։ Շահամիրյանների տպարանը գործել է 1772-1783թթ.: Շահամիրյանների տպարանի գործունեության դադարեցմամբ հնդկահայ տպագրական գործը չավարտվեց:չավարտվեց։ 6 տարի անց Մադրասում բացվեց մի նոր տպարան:տպարան։ Տպարանատերն էր Հարություն քահանա Շմավոնյանը:Շմավոնյանը։ Տպարանը գործել է 1789-1809թթ.: 1794թ. հոկտեմբերից Շմավոնյանի նախաձեռնությամբ սկսվեց տպագրվել հայոց պարբերական մամուլի առաջնեկը `«Ազդարար» ամսագիրը (հրատարակումը տևեց մինչև 1796թ.): Մադրասում հայկական մյուս տպարանը 1812թ. –ին հիմնել է Նազար Շամրեանն իր որդիների` Հակոբի և Հովսեփի անունով:անունով։ Տպարանը աշխատել է մեկ տարի:տարի։ Այն իրականացրել է ընդամենը երկու հրատարակություն:հրատարակություն։ Կալկաթայում առաջին հայկական տպարանը հիմնել է Հովսեփ Ստեփանոսյանը Ս. Նազարեթ եկեղեցուն կից (1796-1798թթ.): 1796թ. հրատարակել է Աբրահամ Կրետացու <<Պատմութիւն անցից>>: [http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armenian/Books/vichabanutyun1797.pdf Տպարանում] տպագրվել է 5 գիրք:գիրք։ Կալկաթայում գործել է 7 տպարան, որոնցից ամենաերկարակյացն ու բեղմնավորը Մարդասիրական ճեմարանի տպարանն էր, որը լույս է ընծայել 60-ից ավելի դասագրքեր, օրացույցներ, թարգմանական գեղարվեստական երկեր:երկեր։ Սինգապուրում տեղի հայկական համայնքի համար սկսել է հրատարակվել «ՈՒսումնասեր» կիսամսյա լրագիրը (լույս է տեսել մինչև 1853 թվականը):Ցուցափեղկում ներկայացված է ապակետիպ եղանակով տպագրված «Միմոս կամ բանք զուարճարարք» գիրքը, (թարգմանությունը`Հ. Միքայելյան) որը լույս է տեսել 1853 թվականին:թվականին։ Ապակետիպ տպագրությունը հարթ տպագրության ձևերից մեկն է, երբ ապակու վրա անցկացնում են տպագրվող նյութը քիմիական քայքայման միջոցով:Այս եղանակով ստացված տպագրությունը այդքան էլ որակյալ չէ և մեծ տարածում չի ունեցել:ունեցել։ 18-րդ դարի վերջին Բենգալիայի(Հնդկաստան) Սերամփուր քաղաքում բրիտանական Արևելա-Հնդկական ընկերության հովանավորությամբ կրթական և գիտական աշխույժ գործունեություն է ծավալել Ֆորթ Վիլյամ անգլիական բողոքական միսիոներների քոլեջը:Այս հաստատության մեջ գործել է հատուկ խումբ` Աստվածաշնչյան ընկերակցությունը, Սուրբ Գիրքն արևելյան լեզուներով թարգմանելու նպատակով:նպատակով։ Խմբի ղեկավարները փափագել են Սուրբ Գիրքը թարգմանել չինարեն և որոնել են այդ լեզվին հմուտ տիրապետող մեկին, ով ոչ միայն կթարգմանի, այլև քոլեջում կդասավանդի չինարեն:չինարեն։ Արևելա-Հնդկական ընկերության Բենգալիայի տարածքում չի եղել մեկը, ով նույնիսկ տարրական չինարեն գիտենար:գիտենար։ Ֆորթ Վիլյամի պաշտոնյաները գտել են չինահայ  առևտրական Հովհաննես Ղազարյանին /Յոհաննես Լասար/:  Ծնվել էր 1778-ին, Չինաստանի Մակաո (այժմ` Աոմին) քաղաքում, որն այդ ժամանակ եղել է պորտուգալական տիրույթ (1557-ից սկսած, ընդհուպ մինչև 1999 թվականը, Մակաոն պատկանել է Պորտուգալիային):։ Հովհաննես Ղազարյանի հայրը հարուստ առևտրական էր, ծնունդով հավանաբար Նոր Ջուղայից:Ջուղայից։ Որդին չինարեն լեզվին տիրապետել է մանկուց` իրենց տանը ապրող երկու քրիստոնյա չինացի տղամարդ և կին ծառաներից:ծառաներից։ Նա վարժ իմացել է նաև հայերեն, անգլերեն և պորտուգալերեն լեզուները:լեզուները։ 1802-ին 24-ամյա Հովհաննեսը մեկնել է Կալկաթա` առևտրական նպատակներով, որտեղ որոշ դժվարություններ է ունեցել:ունեցել։ Անգլիական իշխանութունները Սիրամփուրի միսիոներական հաստատության ղեկավարությունը, տեղեկանալով նրա չինագիտությանը, հրավիրել են աշխատելու որպես չինարենի թարգմանիչ:թարգմանիչ։ Հովհաննեսին առաջարկել են  զբաղվել Աստվածաշնչի չինարեն թարգմանությամբ:թարգմանությամբ։ Ձեռքի տակ ունենալով հայերեն և անգլերեն հրատարակությունները` նախապես նա թարգմանել է Հովհաննու Ավետարանը:Ավետարանը։ 1805-ի դրությամբ, նա թարգմանել է  Գիրք Ծննդոցը, Մատթեոսի Ավետարանը, և երկուսից էլ որոշ գլուխներ տպագրվել են1807թ. :Ղազարյան-Լասսարն ավարտել է Մատթեոսի Ավետարանի թարգմանությունը, արտագրել չինական գեղագրությամբ և ուղարկել Մեծ Բրիտանիա, Քենթրբերիի արքեպիսկոպոսին:արքեպիսկոպոսին։ Նրա թարգմանած Մատթեոսի, Ղուկասի և Մարկոսի Ավետարանները արդեն տպագրվել են 1808-ին` քոլեջում հաստատված չինական տպագրական մեքենայով:մեքենայով։ Թեև Լասսարի անժամանակ մահը (ենթադրվում է, որ մահացել է 1820-ական թթ..) խանգարել է գործն ավարտին հասցնել, սակայն փաստը մնում է, որ Աստվածաշնչի առաջին չինարեն թարգմանիչը եղել է հայորդի և որի թարգմանությունը համարվում է Սուրբ Գրքի չինարեն թարգմանություններից լավագույնը:լավագույնը։ Լասսարի չինարեն թարգմանած Հին և Նոր կտակարանները լույս տեսան1815-1822 թվականներին, Սերամփուրում:Սերամփուրում։ Սա չինարեն աստվածաշնչի ամենավաղ տպագրությունն է, քանի որ ավարտվել էր 1822-ին, մեկ տարի շուտ, քան չինագիտությանն առավել հայտնի «Շեն-ծիան շեն-շու» աստվածաշնչյան թարգմանությունը, որ կատարել էին Ռոբերթ Մորիսոնը և Վիլյամ Միլնը:[http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/armenian/Books/patmutyun_ancic1796.pdf]
 
'''''Հայ տպագրությունը Հոլանդիայում''''' <ref>{{Cite book|title=Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին.|last=Ն. Ա. Ոսկանյան, Ք. Ա. Կորկոտյան, Ա. Մ. Սավալյան,|year=1988|location=Երևան}}</ref>
 
Հայ տպագրության սկզբնավորումը Հոլանդիայում սկսվել է 1660 թ., երբ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Ջուղայեցին իր քարտուղար Մատթեոս Ծարեցուն ուղարկել է Եվրոպա՝ հայատառ Աստվածաշնչի տպագրությունը իրականացնելու առաքելությամբ:առաքելությամբ։ Հռոմում և Վենետիկում հաջողության չհասնելով՝ Ծարեցին մեկնել է Ամստերդամ , որտեղ 1660թ. հիմնել է տպարան:տպարան։ Տպարանի տառերը պատրաստել է փորագրիչ Քրիստոֆել վան Դեյկը:Դեյկը։ Ծախսերի հետ կապված Մաթեոսը տպարանը վաճառեց Ավետիս Ղլիճեցուն, ով 1661 թ., հրատարակել  է Ներսես Շնորհալու «Յիսուս Որդին» գիրքը 1200 տպաքանակով:տպաքանակով։ 1661-1664 թթ.- ին տպագրությամբ զբաղվել է Կարապետ Ադրիանացին:Ադրիանացին։  1664 թ.-ին Ավետիս Ղլիճեցին  հրավիրել է Ուշիի  Ս. Սարգիս վանքի առաջնորդ իր եղբորը՝ Ոսկանին՝  ստանձնելու տպարանի տնօրինությունը:տնօրինությունը։ Ոսկան Երևանցին 1664 թվականից արդեն Ամստերդամի տպարանում էր, որը կոչվել է Ս. Սարգսի և Ս. Էջմիածնի:Էջմիածնի։ Տպարանը գործել է երեք քաղաքներում` Ամստերդամում (մինչև 1669թ.), Լիվոռնոյում (մինչև 1672թ.), Մարսելում (մինչև 1686թ.): 1666-1668թթ.  Ոսկանյան տպարանում տպագրվել է  հայերեն առաջին Աստվածաշունչը:Աստվածաշունչը։  Ոսկանյան տպարանը գործել է 26 տարի:տարի։ 1685թ. Ոսկան Երևանցու աշակերտներից Մատթեոս Վանանդեցի Հովհաննիսյանը Ամստերդամում հիմնադրել է հայկական երկրորդ տպարանը, որի տնօրենը դարձել է Թովմաս Վանանդեցին, իսկ նրա մահից հետո (1703թ.)` Ղուկաս Վանանդեցին:Վանանդեցին։ Տպարանը գործել է 32 տարի:տարի։ Այս տպարանում 1695-96 թվականներին Թովմաս Վանանդեցու ջանքերով լույս է ընծայվել  «'''Համատարած Աշխարհացոյցը»՝''' առաջին հայատառ կիսագնդերի քարտեզը:քարտեզը։ 1695 թ. առաջին անգամ տպագրվել է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմութիւնը», 1699թ.  հայ վաճառականների համար գործնական նշանակություն ունեցող Ղուկաս Վանանդեցու կազմած « Գանձ չափոյ, կշռոյ, թուոց եւ դրամից բոլոր աշխարհի» աշխատությունը:աշխատությունը։ Այս տպարանում է տպագրվել եվրոպացի առաջին հայագետ Յոհան Յոախիմ Շրյոդերի (1680 – 1756թթ.) գրաբարին նվիրված  «Արամեան լեզուին գանձ» (1711թ.) (Thesaurus linguae armenicae) լատիներեն ուսումնասիրությունը, որի մի փոքր՝ «Քաղաքացիական հայոց լեզվի նկարագիրը» (Synopsis linguae civilis armenorum) խորագրով հատվածը,  նվիրված է աշխարհաբարի քերականությանը։ Առաքել Դավրիժեցու «Պատմութիւնը» առաջին անգամ լույս է տեսել դեռևս հեղինակի կենդանության օրոք՝ 1669-ին, Ամստերդամում, Ոսկան Երևանցու աշխատասիրությամբ ''1717-1720-ին տպարանը պարտքերի դիմաց գրավադրվել է, որոնց մի մասը գնել է Մխիթար Սեբաստացին և տարել Վենետիկ, իսկ մնացած տառերն ու տառամայրերը 1819-ին Գևորգ Արծրունին գնել և ընծայել է նորաբաց Ներսիսյան դպրոցի տպարանին:տպարանին։ (Հայ տպագրություն և գրքարվեստ, Երևան 2015, էջ 70-71)'' 1756թ. մայիս 15-ին Ամստերդամի Սուրբ Հոգի եկեղեցու երեցփոխան ջուղայեցի Առաքել Տեր Առաքելյանցը հիմնել է տպարան, որի առաջին  ու առայժմ մեզ հայտնի միակ գործը   «Կոչը»  , ներկայացված է Գրատպության թանգարանում:թանգարանում։ Ամստերդամում 1660-1800թթ.  հրատարակվել է 60անուն գիրք:գիրք։
 
----
=== «Գրահրատարակչություն» <ref name="nla" /> ===
[[Պատկեր:ARM 3914.jpg|մինի|326x326փքս|ԳՐԻ ՀԱՎԵՐԺՈՒԹՅՈՒՆ]]
Տպագրության  հիմնական գաղափարը''' ''' կրկնօրինակելու, բազմացնելու գաղափարն է:է։ Առաջին տպագիր գրքերը եղել են փայտափորագիր և պատրաստվել են Չինաստանում:Չինաստանում։ Փայտե տախտակի հարթ մակերևույթին փորագրել են բնագրի հայելային պատկերը, ապա վարպետը սուր դանակով փորել, հանել է տառագծերի միջև եղած փայտը, և ստացվել է բնագրի ցցուն, ուռուցիկ պատկերը:պատկերը։ Դրա վրա ներկ են քսել, վրան դրել մագաղաթ կամ թուղթ ու սեղմել, ներկը փայտից փոխանցվել է թերթերի վրա:վրա։ Նույն կերպ են վարվել նաև պատկերափորագրության ժամանակ:ժամանակ։ Մեզ հասած հնագույն տպագիր գիրքը՝ բուդդայական քարոզների ժողովածուն՝ «Դիամանտ Սուտրան»,  տպագրվել է 868թ. Չինաստանում (ունի 30սմ բարձրություն):։ Այսպիսի տպագիր գրքերը  կոչվել են  քսիլոգրաֆիական (փայտագիր) գրքեր:գրքեր։ 1044–48 թթ. Չինաստանում Պի Շենն առաջինն էր, ով գրքի տպագրության համար շարժական տառեր է օգտագործել:օգտագործել։ Նա ստեղծել է յուրաքանչյուր նշանի համար առանձին տառամարմիններով հավաքովի տառաշար։ Այս  գյուտը կամաց-կամաց տարածվել է հարևան երկրներում:երկրներում։ Եվրոպայում գերմանացի Գուտենբերգին է հաջողվել  ի մի բերել արդեն կուտակված փորձը և  1445թ. Եվրոպայում շարժական տառերի շարվածքով իրականացնել տպագրություն[1]:
 
Կորեական  Բուդդայական փաստաթղթի կրճատ անվանումն է Ջիկջին, որը թարգմանաբար նշանակում է  «Մեծ վարդապետների կողմից Բուդդայի ոգու բացահայտման ուսուցումը Զեն քուրմի մեթոդի շնորհիվ»:։ Այն  տպագրվել է Կորեայում Գորյո դինաստիայի օրոք 1377 թվականին՝  դառնալով շարժական մետաղական տառերով տպագրված առաջին գիրքը:գիրքը։ Այն բաղկացած է 307 գլխից:գլխից։ Ջիկջին հրատարակվել է Հեունգդեոկ ամրոցում 1377թվականին, Գուտենբերգի Աստվածաշնչի տպագրությունից  78տարի առաջ (1452-1455թթ) :։  Այն բաղկացած էր երկու հատորից, որի  հեղինակն էր բուդդայական կուսակրոն Բեագունը (1298-1374թթ):։ Ջիկջին բուդդայական ուսմունքը ներկայացնող փիլիսոփայական ժողովածու է:է։ Գրքի մեծ մասը չի պահպանվել:պահպանվել։ Դրա  վերջին հատորը այժմ պահվում է Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանում:գրադարանում։ Ջիկջին UNESCO_ի կողմից 2001թ.-ի  սեպտեմբերի 4-ին հաստատվեց որպես շարժական մետաղական տառերով առաջին տպագիր գիրքն աշխարհում:աշխարհում։
 
'''''Յոհան Գուտենբերգ''''' (մոտ 1398 - փետրվարի 3, 1468) գերմանացի դարբին, ոսկերիչ և գյուտարար, ով առաջինը Եվրոպային մատուցեց շարժական տպատառերով տպագրությունը։ Այս հայտնագործությունը հեղափոխություն էր գրահրատարակչական գործում, որով նաև հիմք դրվեց զանգվածային կրթությանը։ Յոհան Գուտենբերգը ծնվել է Գերմանիայի Մայնց քաղաքում։ Նա է ստեղծել մետաղից առանձին տառեր ձուլելու եղանակը։ Գյուտարարը դրանցով կազմել է շարվածքի տողեր ու էջեր, որոնցից արտատպվածք է կատարել թղթի վրա։ Շարժական տպատառերի գործածումը հնարավոր դարձրեց ցանկացած բնագրի անհրաժեշտ քանակությամբ էջեր տպագրել։ 1440թ.  Գուտենբերգը հայտնագործել է նաև տպագրահաստոցը։ Սա մեխանիկական մեքենա է, որի թանաքապատ մակերեսը սեղմման միջոցով թղթի կամ այլ տպագրական մակերևույթի վրա արտատպում է թանաքը։ Գուտենբերգը 1455թ. 180 տպաքանակով տպագրեց «Աստվածաշունչը», որն իր գեղագիտական և տեխնիկական որակների համար բարձր գնահատականի է արժանացել և հայտնի է որպես «Գուտենբերգի Աստվածաշունչ» (կոչվել է նաև 42 տողանի Աստվածաշունչ կամ Մազարին Աստվածաշունչ,  ինչպես նաև B42)։ Աշխարհում պահպանվել է «Աստվածաշնչի» այս հրատարակության 48 օրինակ։ Գրատպության գյուտը մարդկության պատմության մեջ խոշորագույն հայտնագործություններից մեկն էր։ Շնորհիվ տպագիր գրքի, մարդկության կուտակած գիտելիքն ու տեղեկատվությունը սկսեցին ավելի արագ տարածվել։ Տպագրության սկզբնավորումից մինչև 1500-ը անվանվում է խանձարուրային (լատիներեն` ինկունաբուլա) շրջան, իսկ գրքերը` խանձարուրային գրքեր:Արտաքին տեսքով հիշեցնում են ձեռագիր գրքեր:գրքեր։ Տառատեսակը գոթական է, պարբերություններ չունի, տպաքանակը՝ 100-300օրինակ:300օրինակ։ Խանձարուրային հայերեն հրատարակություններ չկան:չկան։ Թանգարանում ցուցադրված է ինկունաբուլայի նմուշ . Հարթման Շեդելի «ՇԵԴԵԼԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ» գրքից 1 թերթ հրատարակված Նյուրենբերգում  1493 թվականին:թվականին։ '''Տպագրական կլիշե'''  (ֆրանս. cliché), բարձր տպագրության եղանակով պատկերների պոլիգրաֆիական վերարտադրման [[տպաձև]]։ Կախված բնագրի բնույթից՝ լինում է գծավոր (ստանում են միատեսակ հագեցվածության բնագրերից) և ցանցավոր (տարբեր հագեցվածության տարրերով կիսերանգ պատկերներից)։ Կլիշե պատրաստում են [[Փայտ|փայտի]], [[Լինոլեում|լինոլեումի]], [[Ցինկ|ցինկի]], [[Արույր|արույրի]], [[Պղինձ|պղնձի]],[[Պլաստմասսա|պլաստմասսայի]] վրա։ Առավել տարածված է ցինկի կլիշեն , որը պատրաստելիս պատկերը նախապես լուսանկարում են ժապավենի վրա, ֆոտոմեխանիկական եղանակով փոխադրում լուսազգայուն դաբաղվող շերտով պատած ցինկի թիթեղի վրա, ապա քիմ. կամ էլեկտրաքիմիական խածատման միջոցով խորացնում են տպագրվող տարրերի արանքները։ Մեկ կլիշեից կարելի է արտատպել 40 000-50 000 տպվածք։
 
'''''Բարձր տպագրություն'''''
 
Տեքստի և նկարների պոլիգրաֆիական  բազմացման  եղանակ, որի դեպքում տպաձևի տպագրվող և բացատային տարրերը գտնվում են տարբեր հարթությունների վրա:վրա։ Տպագրության ամենահին և տարածված տեսակն է:է։ Եվրոպայի առաջին տպագրիչ Յոհան Գուտենբերգին է պատկանում տպագրական ողջ պրոցեսի  մշակման վաստակը:վաստակը։ Եվրոպայի  առաջին մեծածավալ գրքի՝ Աստվածաշնչի հրատարակման համար նա օգտագործել է բարձր տպագրության մեթոդը:մեթոդը։
 
'''''Խորը տպագրություն'''''
 
Խորատիպ տպագրության ժամանակ տպաձևի տպագրվող տարրերը խորացված են:են։ Խորատիպ տպագրությունը հիմնականում կիրառում են նկարազարդ հանդեսների և մեծ քանակությամբ պատկերներով հրատարակությունների համար:համար։
 
'''''Հարթ, օֆսեթ տպագրություն'''''
 
Պոլիգրաֆիական տպագրության եղանակ, երբ տպաձևի տպագրվող և չտպագրվող տարրերը գտնվում են նույն հարթության մեջ:մեջ։ Հարթ տպագրության ամենատարածված եղանակը օֆսեթ տպագրությունն է, որի դեպքում  ներկը տպագրական տպաձևից թղթի վրա փոխադրվում  է միջանկյալ էլաստիկ ռետինե շերտի  միջոցով:միջոցով։ Օֆսեթ տպագրությունը լայնորեն կիրառվում է բազմագույն հրատարակությունների ժամանակ:<ref>{{Cite book|title=Ինչպես է ստեղծվում գիրքը,|last=Բաղդասարյան,|first=Արա|year=ֆճէջ|location=Երևան|pages=20-25}}</ref>։
----
 
=== «Գրի հավերժություն» <ref name="nla" /> ===
[[Պատկեր:ARM 3940.jpg|մինի|284x284փքս]]
Հայ տպագրությունն իր սկզբնավորումից  259 տարի անց՝ 1771 թվականին, հաստատվեց Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքում՝ '''Էջմիածնում''', Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի օրոք:օրոք։  Տպարան հիմնադրելու գաղափարը Սիմեոն Երևանցուն ներշնչել է ջուղայեցի մեծահարուստ վաճառական Գրիգոր Միքայելյան-Չաքիկյանցը, ով խոստացել էր Էջմիածնում տպարան հիմնադրելու դեպքում հոգալ ամբողջ ծախսը:ծախսը։ Սիմեոն Երևանցին սկսում է տպարանի համար տառեր ձեռք բերելու մասին բանակցություններ վարել Կ. Պոլսում և Զմյուռնիայում տպագրական գործով զբաղվող մի շարք անձնավորությունների հետ, բայց հաջողության չի հասնում:հասնում։ Ապա նա որոշում է հենց վանքում, տեղական միջոցներով պատրաստել տառեր, փորագրություններ, զարդագրեր:զարդագրեր։  Տպարանը հիմնադրվում է 1771թ. վանքի բակում  և կոչվում    Ս. Գրիգոր Լուսավորչի անունով:անունով։ Էջմիածնի տպարանի առաջին արգասիքը Սիմեոն Երևանցու «Գիրք աղօթից, որ կոչի Զբօսարան հոգևոր» գիրքն է:է։ 1776թվականին Սիմեոն Երևանցուն հաջողվում է Էջմիածնում հիմնադրել թղթի գործարան, որը  գործում է 5-6 տարի:տարի։ 1868 թ. Էջմիածնում հիմնվում է «Արարատ» Մայր աթոռի պաշտոնական ամսագիրը Գևորգ 4-րդ կաթողիկոսի օրօք մինչև 1919:1919։ 1944-ից Գևորգ 6-րդ կաթողիկոսի օրօք  լույս է տեսնում <<Էջմիածին>> Մայր աթոռի պաշտոնական ամսագիրը:((Սկզբում Երևանում, ապա Էջմիածնում):։ 1870-ական թթ-ին տպագրությունը մուտք է գործել նաև Երևան, Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի) և Հայաստանի այլ քաղաքներ:քաղաքներ։ 1874թ. հոկտեմբերի 25-ին Երևանում հիմնադրվել է առաջին տպարանը:տպարանը։ Տպարանի հիմնադիրը Թիֆլիսից Երևան տեղափոխված մտավորական, մանկավարժ, հրատարակիչ Զաքարիա Գևորգյանն էր:էր։ 1875թ. Երևանում տպագրված առաջին գիրքն է Աբգար Գուլամիրյանի կազմած <<Օրացույց 1876 նահանջ թվականին>>: Երևանում առաջին թերթը '''«Պսակն» էր, որը լույս է տեսել 1880թ'''. մարտի 15-ից և ընդհատումներով տպվել մինչև 1884թ. ապրիլի 7-ը։ Թերթի հրատարակիչ-խմբագիրն էր Վասակ Պապաջանյանը:Պապաջանյանը։   Իսկ 1918 թ․Հայոց պետականության վերականգնումից  հետո Երևանն աստիճանաբար  վերածվեց աշխարհում հայ մշակույթի  և տպագրության խոշոր կենտրոնի։Հայկական տպագրության խորհրդային շրջանի կարևոր իրադարձություններից էր 1921թ.  Երևանում Հայպետհրատի ստեղծումը:ստեղծումը։ Այս շրջանում ստեղծվել է բարձրարժեք տպագիր գրաֆոնդ, տպագրվել են  հայ և համաշխարհային դասականների բազմահատոր հատընտիր գրականություն, մանկական պատկերազարդ գրքեր:գրքեր։ 1918-1920թթ. ՀՀ-ում լույս են տեսել մոտ 60 անուն պարբերականներ, որոնց ճնշող մեծամասնությունը Երևանում:Երևանում։  Խորհրդահայ առաջին պարբերականը ՀԿԿ Կենտկոմի և Երևանի կոմիտեի օրգան «Կոմունիստ» թերթն էր (1920թ. դեկտեմբերի 5-ից, խմբ. Աշոտ Հովհաննիսյան), որն ուներ «Կնոջ թերթիկ», «Երիտասարդ կոմունիստ» և այլ մշտական բաժիններ:բաժիններ։
 
'''Արցախի պարբերական մամուլը'''
 
1874թ․ Շուշիում լույս է  տեսել Արցախի պարբերական     մամուլի առաջնեկը՝ «Հայկական աշխարհ» հանդեսը:հանդեսը։ Խմբագիր հրատարակիչը Խորեն Ստեփանեն էր:էր։ Հանդեսի նպատակն էր տպագիր խոսքի միջոցով նպաստել մատաղ սերնդի կրթության ու դաստիարակության գործին, մարդկանց մեջ սեր արթնացնել դեպի ուսումն ու գիտությունը Արցախի պարբերական մամուլի պատմության մեջ նշանակալի իրադարձություն է  1896 թվականին «Ազգագրական հանդեսի» առաջին գրքի հրատարակությունը:Խմբագիր հրատարակիչը բանասեր Երվանդ Լալայանն էր:Հանդեսի էջերում տպագրվում էին հայ ազգագրության, բանահյուսության հոդվածներ:հոդվածներ։ Խորհրդային իշխանության տարիներին լույս տեսած պարբերականներից կարելի է առանձնացնել «Ղարաբաղի գեղջուկը», որը դարձավ Արցախի մայր թերթը, ստանալով տարբեր անվանումներ՝ «Սովետական Ղարաբաղ»,   Մինչև 1920թ. Շուշիում տպագրվել է երկու տասնյակից ավելի թերթ ու  ամսագիր, այդ թվում նաև ռուսերեն:ռուսերեն։ 1988-2016թթ. ընթացքում այդ թիվը եռապատկվել է՝  հատելով 180-ի սահմանը:սահմանը։ Խորհրդային Հայաստանում պլակատը լայնորոն կիրառվել է 1920-30-ական թթ. Առավել զարգացել է 1950-ական թթ.[1]: 1912թ. լրացել է հայ գրերի գյուտի 1500 և հայ տպագրության 400-ամյակները:ամյակները։ 1912- 1913թ. մեկ ամբողջ տարի տարբեր հայաշատ քաղաքներում (Ալեքսանդրապոլ, Վենետիկ, Թիֆլիս, Կ. Պոլիս, Մոսկվա, Էջմիածին, Եվդոկիա, Նոր Նախիջևան, Շուշի, Թավրիզ և այլն), հայկական համայնքներում  տոնել են այս համազգային հոբելյանները:հոբելյանները։ Կազմակերպվել են տարբեր միջոցառումներ, տոնակատարություններ, հրատարակվել են գրքեր:գրքեր։
----