«Ռուսական իշխանություններ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
չ Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) |
||
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ երկիր}}
'''Ռուսական իշխանություններ''' (XII—XVI դդ), պետական կազմավորումներ ժամանակակից [[Ռուսաստան]]ի, [[Ուկրաինա]]յի, [[Բելառուսիա]]յի և [[Լեհաստան]]ի, ինչպես նաև [[Ռումինիա]]յի և [[Լատվիա]]յի տարածքներում (ծայրամասային երկրները), որոնց գլուխ կանգնած են եղել Ռյուրիկովիչների և Գեդիմինովիչների
== Ընդհանուր ակնարկ ==
Տող 7.
|video1 = [https://www.youtube.com/watch?v=IMrtly_TbY0 Ռյուրիկը և նրանց ժառանգությունը 862—1350]
}}
Հին ռուսական պետությունը՝ [[Կիևյան Ռուսիա]]ն, սկզբնապես բաղկացած է եղել ցեղային իշխանություններից, բայց Ռյուրիկովիչների կողմից տեղական ազնվականներին դուրս մղելու պատճառով սկսեցին ի հայտ գալ առանձին իշխանություններ, որոնց գլուխ կանգնած էին իշխող դինաստիայի կրտսեր ճյուղի
Մստիսլավի մահը (1132 թվական) ընդունված է համարել քաղաքական մասնատվածության ժամանակաշրջանի սկիզբ (խորհրդային մարքսիստական պատմագրության մեջ՝ ավատատիրական մասնատվածության), սակայն Կիևյան պետությունը դեռևս մի քանի տասնամյակներ շարունակում էր մնալ ոչ միայն որպես ֆորմալ կենտրոն, այլ նաև հզոր իշխանություն, որի ազդեցությունը ծայրամասերի վրա չէր անհետացել, միայն թուլացել էր՝ համեմատած XII դարի առաջին քառորդի
Համընթաց շարունակվում էր նոր ուդելների ձևավորման գործընթացը (14-րդ դարում իշխանությունների ընդհանուր թիվը հասել էր 250-ի), բայց XIV—XV դարերում թափ հավաքեց նաև հակառակ գործընթացը, որի արդյունքը եղավ երկու վիթխարի ՝ Մոսկվայի և Լիտվական Մեծ իշխանությունների միավորումը ռուսական հողերի
Հաջորդիվ ներկայացվում է այն ութ իշխանությունների (ներառյալ Նովգորոդյան հանրապետության) համառոտ պատմությունը, որոնք, որպես կանոն, հետազոտողների կողմից առանձնացվում են այն դեպքերում, երբ անհրաժեշտ չի լինում դիտարկել վերը նշված ռուսական բոլոր իշխանությունները, որոնք առաջացել են [[Հին Ռուսիա]]յի անկման
== Նովգորոդի Հանրապետություն ==
{{main|Նովգորոդի Հանրապետություն|Նովգորոդի Հանրապետություն}}
Նովգորոդը կիևյան իշխանների տիրապետությունից դուրս եկավ [[1136 թվական]]
[[1333 թվական]]ից Նովգորոդ առաջին անգամ իշխելու հրավիրվեցին լիտվական իշխանական տան
== Վլադիմիրո-Սուզդալյան իշխանություն, Վլադիմիրի մեծ իշխանություն ==
{{main|Հյուսիս-Արևելյան Ռուսիա}}
[[Պատկեր:Moscow daniel.jpg|մինի|աջից|250px]]
Մինչև [[XIII դար]]ի տարեգրություններում սովորաբար անվանվել է «Սուզդալյան երկիր», [[XIII դար]]ի վերջերից՝ «Վլադիմիրյան Մեծ իշխանություն»
Այն բանից հետո, երբ Ռոստով-սուզդալյան իշխան Յուրի Դոլգոռուկին երկարատև պայքարի արդյունքում հաստատվեց կիևյան իշխանությունում, նրա որդին Անդրեյ Բոգոլյուբսկին մեկնեց հյուսիս՝ Վիշգորոդից իր հետ վերցնելով Աստվածամոր սրբապատկերը ([[1155 թվական]])
[[1154 թվական]]ից վլադիմիրյան իշխանների տիրապետության ներքո էր գտնվում Պերեյասլավյան իշխանությունը (բացառությամբ 1206-1213 թվականների կարճ ժամանակամիջոցի)<ref>[http://litopys.org.ua/lavrlet/lavr24.htm Лаврентьевская летопись]. Когда Всеволод Чермный занял Киев в 1206 году, он выгнал сына Всеволода Большое Гнездо Ярослава из Переяславля. Затем Рюрик занял Киев в 1206 году и посадил сына Владимира на княжение в Переяславле. В 1207 году Рюрик был изгнан из Киева Всеволодом Чермным, но в том же году вернулся обратно. В 1210 году при посредничестве Всеволода Большое Гнездо был заключён мир, Всеволод Чермный сел в Киеве, а Рюрик в Чернигове. В 1213 году Юрий Всеволодович Владимирский послал княжить в Переяславль своего брата Владимира.</ref>
Վլադիմիրյան իշխանները Նովգորոդյան հանրապետության անկախությունը օգտագործում էին գյուղատնտեսական Օպոլյեից Տորժոկով պարենամթերք հայթայթելու համար, որպեսզի իրենց իշխանությունը տարածեին նաև նրա
1237-[[1238 թվական]]ներին Վլադիմրյան իշխանությունը ենթարկվեց մոնղոլական
իշխանություններ՝ իրենց սեփական իշխանական տոհմերով՝ [[Բելոզերյան]], [[Գալիցո-Դմիտրովյան]], [[Գորոդեցկյան]], [[Կոստրոմյան]], [[Մոսկովյան]], Պերեյասլավյան, Ռոստովյան, Ստարոդուբյան, Սուզդալյան, Տվերյան, Ուգլիցկյան, Յուրևյան, Յարոսլավյան (ընդհանուր՝ մոտ 13 իշխանություններ), ընդ որում՝ XIV դարում Տվերյան, Մոսկովյան և Նիժեգորոդյան-սուզդալյան իշխանները տիտղոսավորվեցին որպես «մեծ»<ref>''[[Вернадский Г. В.]]'' [http://gumilevica.kulichki.net/VGV/vgv303.htm#vgv303para08 Монголы и Русь]</ref>
Ըստ էության, Վլադիմիրյան մեծ իշխանությունը, ներառելով Վլադիմիր քաղաքը և Սուզդալյան Օպոլյեի շրջանի ընդարձակ տարածությունը և Հորդայի համար ողջ Հյուսիս-Արևելյան Ռուսիայի իշխանություններից, բացի մեծերից, տուրք հավաքելու իրավունք ունենալով, իշխաններից մեկի օրոք Հորդայի խանի կողմից յառլիկի արժանացավ:1331 թվականից վլադիմիրյան իշխանությունը ամրակցվեց մոսկովյան իշխանական տանը, 1389 թվականից հիշատակվել է մոսկովյան իշխանների կտակների մեջ՝ որպես Մոսկովյան տիրույթի
[[1299 թվական]]ին համայն Ռուսիո մետրոպոլիտը [[Կիև]]ից տեղափոխվեց Վլադիմիր, իսկ [[1327 թվական]]ին՝
== Կիևյան իշխանություն ==
{{main|Կիևյան իշխանություն}}
[[Պատկեր:Kievan Rus in 1237 (ru).svg|մինի|300px|Ռուսական իշխանությունները [[1237 թվական]]ին]]
[[Մստիսլավ Մեծ]]ի մահվանը (1132 թվական) հաջորդեց նրա կրտսեր եղբայրների և որդիների միջև ծայր առած բացահայտ պայքարը, ինչի շնորհիվ չեռնիգովյան Օլեգովիչները կարողացան ոչ միայն վերականգնել նախորդող ժամանակաշրջանում կորցրած իրենց դիրքերը, այլ նաև պայքար ծավալել նաև Կիևի
Ինքը՝ Կիևյան երկիրը ևս
1181-1194 թվականներին Կիևում գործում էր երկապետություն՝ չեռնիգովյան և սմոլենսկյան իշխանական տների
1201 թվականին Կիևյան երկրի հանդեպ իր իրավունքները ներկայացրեց Գալիցո-Վոլինյան իշխանության իշխան Ռոման
Կիևը շարունակում էր պայքարի կենտրոն
[[1240 թվական]]ին Կիևը այնուամենայնիվ զավթվեց մոնղոլների
Մոտ 1320 թվականին Կիևյան իշխանությունը հայտնվեց Լիտվական Մեծ իշխանության ազդեցության ներքո, և թեպետ պահպանեց իր ամբողջականությունը, այդ ժամանակից ի վեր այստեղ իշխում էին լիտվական դինաստիայի ներկայացուցիչները<ref>Относительно достоверности [[Битва на реке Ирпень|битвы на Ирпени]], описанной в поздних источниках, мнения расходятся: одни принимают дату Стрыйковского — [[1319]]—[[1320 год]]ы, другие относят завоевание Киева [[Гедимин]]ом к 1324 году (Шабульдо Ф. М. [http://krotov.info/lib_sec/25_sh/sha/buldo_02.htm Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского]); наконец, некоторые (В. Б. Антонович) вовсе отвергают факт завоевания Киева Гедимином и приписывают его [[Ольгерд]]у, датируя [[1362 год]]ом.</ref>
== Գալիցո-Վոլինյան իշխանություն ==
{{main|Գալիցո-Վոլինյան իշխանություն}}
Յարոսլավիչների միջև Ռուսիայի բաժանումից հետո (1054) երկրի ողջ հարավ-արևմուտքը հայտնվեց Իզյասլավ Յարոսլավիչի ժառանգների իշխանության
Գալիցյան դինաստիայի առաջին ընդհատումից հետո գալիցյան գահին տիրեց Ռոման Մստիսլավիչ Վոլինսկին՝ դրանով միավորելով և իր ձեռքում կենտրոնացնելով երկու
Ռոման Մստիսլավիչը խաչակրաց չորրորդ արշավանքի ժամանակ իր մոտ ապաստանել է խաչակիրների կողմից արտաքսված բյուզանդական կայսր Ալեքսեյ III
ռուսական բոլոր հողերի քաղաքական համակարգման նախագծի
1205 թվականին Ռոման Մստիսլավիչի մահից հետո երկարատև պայքար սկսվեց իշխանության համար, որից հաղթանակած դուրս եկավ նրա ավագ որդի և ժառանգորդ Ռոման Դանիելը, ով մինչ 1240 թվականը կարողացավ վերականգնել իր վերահսկողությունը հոր բոլոր տիրույթների
Գալիցո-Վոլինյան իշխանները իրենց ազդեցությունը տարածել էին նաև Տուրովի իշխանության
Լև Դանիլովիչի օրոք Գալիցո-Վոլինյան իշխանությանը միացվել են Անդրկարպատը՝ Մուկաչևո քաղաքով, և Լյուբլինյան երկիրը (մոտ 1292 թվական)
1299 թվականին Համայն Ռուսիո մետրոպոլիտի նստավայրը Կիևից Վլադիմիր տեղափոխելուց հետո Յուրի Լվովիչ Գալիցկին 1303 թվականին հասավ նրան, որ կասր Անդրոնիկոս II Պալեոլոգի և Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Աֆանասի I –ի կողմից ստեղծվեց Գալիցյան թեմը, որը ընդմիջումներով գոյատևեց մինչև XIV
1340 թվականին արդեն թուլացած (փլուզվել է 1349 թվականին) Գալիցո-Վոլինյան իշխանության տարածքները տիրապետալու համար զինված պայքար ծայր առավ Լեհական Թագավորության և Լիտվայի Մեծ իշխանության
== Սմոլենսկյան իշխանություն ==
{{main|Սմոլենսկյան իշխանություն}}
Իշխանությունն առանձնացել է [[Վլադիմիր Մոնամախ]]ի թոռան՝ Ռոստիսլավ Մստիսլավիչի
Սմոլենսկյան իշխանության հզորության գագաթնակետը դարձան Մստիսլավ Ռոմանովիչի իշխանության տարիները. նա կիևյան իշխան է եղել 1214 թվականից մինչև 1223
Մոնղոլների արշավանքներին ենթարկվել են միայն իշխանության արևելյան ծայրամասերը, բուն Սմոլենսկ նրանք չեն
== Չեռնիգովյան իշխանություն ==
{{main|Չեռնիգովյան իշխանություն, Բրյանսկի իշխանություն}}
Իշխանությունն առանձնացել է [[1097 թվական]]ին Սվյատոսլավ Ռոստիսլավիչի ժառանգների իշխանության ներքո, նրանց իրավունքները իշխանության նկատմամբ ճանաչվել են ռուսական այլ իշխանների կողմից Լյուբիչյան համագումարի
Բացի Կիևից և Վիշգորոդից, XII դարի վերջին և XIII դարի սկզբին Օլեգովիչներին կարճ ժամանակով հաջողվել է իրենց իշխանությունը տարածել Գալիչի և Վոլինի, Պերեյասլավլի և Նովգորոդի
1223 թվականին չեռնիգովյան իշխանները մասնակցել են մոնղոլների դեմ առաջին
XIV դարի սկզբին Բրյանսկում, ենթադրաբար՝ դինաստիական ամուսնության շնորհիվ հաստատվեցին սմոլենսկյան
== Լիտվական մեծ իշխանություն ==
[[Պատկեր:LihuanianHistory.ru.svg|200px|մինի|աջից|Լիտվական մեծ իշխանություն տարածքը]]
{{main|Լիտվական մեծ իշխանություն}}
XIII դարում Մինդովգ իշխանի կողմից մի շարք տարածքներ տիրապետելու արդյունքում ձևավորվեց նոր պետության հիմք դարձած, այսպես կոչված,Լիտվա
Լիտվայի մեծ իշխանության պատմության մեջ արմատական է եղել 1385 թվականին Լեհական Թագավորության հետ
1430 թվականին թագադրման նախօրեին Վիտովտի անսպասելի մահվանից հետո մեծ իշխանությունում կրկին պայքար սկսվեց իշխանությանը տիրելու
Իշխանության աստիճանական թուլացումը և ուժեղացած Մոսկովյան պետության դեմ պայքարելու անհնարինությունը հանգեցրեց Լեհական Թագավորությունից ավելի մեծ կախյալության
Լիտվական մեծ իշխանությունը Լիվոնյան պատերազմից հաղթանակած դուրս եկավ, և չնայած սրան, դրա հետևանքները երկրի համար բավականին ծանր
== Մոսկվայի մեծ իշխանություն ==
{{main|Մոսկվայի մեծ իշխանություն}}
[[Պատկեր:Muscovy 1300-1462.png|մինի|300px|Մոսկվայի մեծ իշխանությունը 1300—1462 թվականներին]]
Վլադիմիրյան մեծ իշխանության կազմից առանձնացել է XII դարի վերջերին որպես Ալեքսանդր Նևսկու կրտսեր որդի Դանիելի
1439 թվականին «համայն Ռուսիո» մոսկովյան մետրոպոլիտը չընդունեց հունական և հռոմեական եկեղեցիների Ֆլորենտական ունիան և փաստացի դարձավ
[[Իվան III]]-ի գահ բարձրանալուց (1462) հետո ռուսական իշխանությունների՝ Մոսկվայի շուրջ միավորման գործընթացը թևակոխեց վճռական
== Տնտեսություն ==
Տող 139.
|isbn =
}}</ref>]]
Պոլովցիների կողմից Սարկել քաղաքի և Տմուտարականի իշխանության գրավման, ինչպես նաև խաչակրաց առաջին արշավանքի հաջող ելքի արդյունքում առևտրային ճանապարհների նշանակության զգալի փոփոխություններ
«Վլադիմիր Վսեվոլոդովիչի Կանոնադրությունը», որը հրատարակել էր Վլադիմիր Մոնամախը 1113 թվականի կիևյան ապստամբությունից հետո, պարտքերի տոկոսների գումարի վերին շեմի սահմանափակում մտցրեց, որն աղքատին ազատում էր երկարատև և հավերժական ստրկության
XV դարի վերջին Մոսկվայի իշխանությունում սկսվեց ազնվականական տիրույթների հողերի բաժանումը ըստ ծառայության պայմանների (կալվածք)
== Ռազմական գործ ==
''Հիմնական հոդվածներ՝'' '''Հին Ռուսիայի զորք, Նովգորդյան զորք, Լիտվայի մեծ իշխանության զորքը Մոսկվայի իշխանության զորք'''
XII դարում հիմնական կռվող ուժը դրուժինայի հետ միասին դառնում է
1185 թվականին ռուսական պատմության մեջ առաջին անգամ տեղի է ունենում մարտակարգի բաժանում ոչ միայն առջևի տակտիկական երեք միավորների (գնդեր), այլ նաև թիկունքի չորսական գնդերի, տակտիկական միավորների ընդհանուր քանակը հասցվեց վեցի, ընդ որում՝ առաջին անգամ հիշատակվում է մոտոհրաձիգային գունդը, որը ևս նշվում է 1242 թվականի Չուդի ճակատամարտում (Սառցամարտ)<ref>[[Разин, Евгений Андреевич|Разин Е. А.]] [http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/04.html История военного искусства]</ref>
Մոնղոլական արշավանքների՝ տնտեսությանը հասցված հարվածը իր ազդեցությունը թողեց ռազմական գործի
== Մշակույթ ==
Տող 162.
{{main|Ռուս-պոլովեցյան պատերազմներ}}
XII դարի սկզբի մի շարք հարձակողական արշավանքներից հետո պոլովցիները ստիպված եղան արտագաղթել դեպի հարավ-արևելք՝ ընդհուպ մինչև Կովկասի
== Կաթոլիկական միաբանություններ, Շվեդիա և Դանիա ==
{{main|Հյուսիսային խաչակրաց արշավանքներ}}
Լեհական լիվ իշխանների ենթակայության ներքո գտնվող երկրներում առաջին կաթոլիկ քարոզիչները հանդես եկան 1184
1234 թվականին Օմովժեի ճակատամարտում խաչակիրները պարտություն կրեցին Յարոսլավ Վսեվոլոդովիչ Նովգորոդցու, 1236 թվականին՝ Սաուլի ճակատամարտում՝ լիտվացիների և զեմգալլերի կողմից, որից հետո միաբանության մնացորդները մտան 1198 թվականին Պաղեստինում ստեղծված և 1227 թվականին պրուսների հողերը գրաված Տևտոնյան միաբանության կազմի մեջ, իսկ հյուսիսային Էստոնիան անցավ Դանիայի տիրապետության
Լեհական Թագավորության և Լիտվական Մեծ իշխանության զինված ուժերի, ռազմական ջանքերի միավորումից հետո միաբանությունը վճռական պարտություն կրեց 1410 թվականին, Գրյունվալդի ճակատամարտում, իսկ 1466 թվականին կախյալության մեջ ընկավ Լեհաստանից և 1525 թվականին աշխարհականացման արդյունքում զրկվեց Պրուսիայում ունեցած
վրա, բայց՝
== Մոնղոլ-թաթարներ ==
{{main|Մոնղոլական արշավանքները Ռուսիա, Մոնղոլ-թաթարական լուծ}}
1223 թվականին Կալկայի ճակատամարտում ռուսական իշխանությունների և պոլովցիների միացյալ ուժերին հաղթելուց հետո մոնղոլները հրաժարվեցին Կիևի վրա արշավելուց, ինչը նրանց արշավանքի վերջնական նպատակն էր, շարժվեցին դեպի արևելք, Վոլգան անցնելուց պարտություն կրեցին վոլգյան բուլղարների կողմից և միայն 13 տարի անց լայնածավալ ներխուժում ձեռնարկեցին դեպի Եվրոպա, և այդուհանդերձ, կազմակերպված որևէ դիմադրության չհանդիպեցին իրենց
Ռուսական երկրները (բացառությամբ՝ Պոլոցկյան և Տուրովյան իշխանությունների) եղել են Ոսկե Հորդայից կախյալության մեջ, ինչը դրսևորվել է նրանով, որ իշխանները իրենց գահը ստանում էին խանից և ամենամյա տուրք էին
Հորդայում իշխանության համար ծայր առած պայքարի ժամանակաշրջանում մոսկովյան իշխանները դադարեցրեցին տուրքի վճարումը, սակայն ստիպված էին այն վերսկսել Թոխտամիշի (1382) և Եդիգեյի (1408) արշավանքներից
Ոսկե Հորդայի անկմամբ Մոսկվայի իշխանությունը Հորդայի անկումից հետո առաջացած առանձին խանությունների հետ ինքնուրույն պաղաքականություն վարելու հնարավորություն
== Ծանոթագրություններ ==
|