«Յանոշ Բոյայի»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589)
Տող 1.
{{Գիտնական}}
'''Յանոշ Բոյայի''' ({{lang-hu|''Bolyai János''}}, {{ԱԾ}}), [[Հունգարիա|հունգարացի]] [[մաթեմատիկոս]], [[Ոչ էվկլիդեսյան երկրաչափություն|ոչ էվկլիդեսյան երկրաչափության]] (այժմ կոչվում է Լոբաչևսկու երկրաչափություն) հայտնաբերողներից մեկը:մեկը։
 
Ռուսական աղբյուրներում նրա ազգանվան ուղղագրության շատ տարբերակներ կան՝ '''Բոլյահ, Բոհայի, Բոյայի, Բոյահ''' ինչպես նաև '''Բոլյե և Բոլե'''։
 
== Կենսագրություն ==
Յանոշ Բոյային ծնվել է [[Տրանսիլվանիա|տրանսիլվանական]] Կոլոժվար քաղաքում։ Այսօր այն [[Ռումինիա]]յի [[Կլուժ-Նապոկա]] քաղաքն է։ Նախկինում քաղաքը պատկանել է [[Ավստրիական կայսրություն|Ավստրիական կայսրությանը]]:։ Նրա հայրը հունգարացի հայտնի մաթեմատիկոս Ֆարկաշ Բոյային է, ով [[Գյոթինգենի համալսարան]]ի շրջանավարտն է եղել։ Դեռ վաղ տարիքում նա որդուն սովորեցրել է մաթեմատիկական գիտելիքների հիմունքները:հիմունքները։ Բոյայիները աղքատ, բայց հնագույն մադյար տոհմից էին:էին։ XIV-XVIII դարերում նրանց է պատկանել Բոհյա ամրացված տոհմական դղյակը, որում և ծնվել է նրա հայրը՝ Ֆարկաշը{{sfn |Александров В. А.|2004|с=85}}:։
 
1822 թվականին Յանոշն ավարտել է [[Վիեննա]]յի Ռազմա-ճարտարագիտական ​​քոլեջը՝ 4 տարվա ընթացքում անցնելով յոթնամյա դասընթացը:դասընթացը։ Արդեն քոլեջում նա այնքան է տարվել Էվկլիդեսի հինգերորդ պոստուլատի (աքսիոմա, դրույթ) ուսումնասիրություններով, որ նրա հայրը անհանգստությամբ խորհուրդ է տվել Յանոշին.
{{քաղվածք|Դու պետք է հրաժարվես այս ամենից՝ որպես ամենասարսափելի այլասերում:այլասերում։ Դա կարող է խլել քեզանից քո ամբողջ ժամանակը, առողջությունը, բանականությունը, կյանքի բոլոր ուրախությունները:ուրախությունները։ Այն քեզ կարող է հասցնել անելանելի վիճակի, հնարավոր է կուլ տա այնպիսի հազարավոր տիտանների, ինչպիսին [[Իսահակ Նյուտոն|Նյուտոն]]ն է:է։|}}
 
Յանոշը չլսեց հոր խորհուրդը:խորհուրդը։ Շուտով նա եկավ այն եզրակացության, որ հինգերորդ պոստուլատը անապացուցելի է և անկախ մյուսներից:մյուսներից։ Սա նշանակում էր, որ այն փոխարինելով այլընտրանքով, հնարավոր էր կառուցել էվկլիդեսյանից տարբերվող նոր երկրաչափություն:երկրաչափություն։ Մոտ 1820-1823 թվականներին Բոյայը ավարտել է տրակտատը, որում նկարագրվել է նոր երկրաչափությունը:երկրաչափությունը։ Հորը գրած նամակում նա կատակել է. «Ես ոչնչից ստեղծել եմ տարօրինակ նոր աշխարհ»:։
 
1823 թվականին Բոյային ծառայել է բանակում՝ որպես ռազմա-ինժեներական զորքերի կրտսեր լեյտենանտ:լեյտենանտ։ Նա բանակում ծառայել է 11 տարի, համարվել է գերազանց սպա և հիանալի պարող:պարող։ Նա խոսում էր 9 լեզուներով, ներառյալ [[չինարեն]]ը և [[տիբեթերեն]]ը:ը։ Երբեք չի խմել և չի ծխել:ծխել։
 
1832 թվականին Յանոշի հայրը հրատարակել է իր աշխատությունը, իսկ դրա հավելվածում՝ որդու աշխատանքը, որը մաթեմատիկայի պատմության մեջ մտել է Appendix (հավելված) անվան տակ:տակ։ Յանոշ Բոյայի աշխատության ամբողջական վերնագիրը` ''«Հավելված, որը պարունակում է տարածաչափության մասին գիտություն, միանգամայն ճշմարիտ, Էվկլիդեսի XI աքսիոմայի ճշմարտությունից կամ կեղծիքից անկախ (որը priori մասին երբեք չի կարող որոշել)»'':։
 
[[Պատկեր:Bolyai-arckép.JPG|մինի|ձախից|Բոյայի մտացածին դիմանկարը (արվեստի գործ՝ Աթթիլա Ժիգմոնդի կողմից)<ref name="amsNotices">{{статья
Տող 29.
|месяц= 1
|год= 2011
|тип= journal}}</ref>]]«Ապպենդիքսը», ինչպես նաև Լոբաչևսկու աշխատությունները, անհասկանալի և աննկատ են մնացել ժամանակակիցների կողմից:կողմից։
 
Մեկ տարի առաջ (1831 թ.) Ֆարկաշ Բոյային «Հավելվածի» սրբագրական տպվածքն ուղարկել է իր վաղեմի ընկերոջը՝ այն ժամանակվա «մաթեմատիկոսների արքա» [[Կառլ Գաուս]]ին:ին։ Աշխատությունը կարդալուց հետո Գաուսը գրել է իր ընկերներից մեկին. «Այս երիտասարդ երկրաչափ Բոյային բարձրագույն դասի հանճար է»:։ Ինչպես պարզվեց շատ ավելի ուշ, Գաուսն ինքը գաղտնի զարգացրել է ոչ էվկլիդյան երկրաչափությունը (1820-ականների սկզբից), բայց նա երբեք այս թեմայով որևէ բան չի հրապարակել:հրապարակել։ Ֆարկաշին Գաուսը պատասխանել է. «Դա գնահատելը նման է ինքդ քեզ գնահատելուն:գնահատելուն։ Քանի-որ այս թեմայի շուրջ այնտեղ գրված ամեն ինչ համընկնում է վերջին 30-35 տարիների իմ սեփական մտորումների հետ»{{sfn |Александров В. А.|2004|с=87}}:։
 
Ցավալի լուրն այն մասին, որ իրեն գերազանցել են, խիստ զարմացրել է երիտասարդ Բոյային, ով նոր էր դարձել կապիտան:կապիտան։ Այս ամենից հետո նրա առողջությունը վատթարանում է, բնավորությունը փոխվում է, և նա շուտով անցնում է թոշակի (1833):։ Նա իր թոշակը ծառայությամբ ձեռք չի բերել, ապրել է հոր փողերով:փողերով։ Նա փորձել է շարունակել իր մաթեմատիկական աշխատանքները, սկսել և շուտով հրաժարվել է մի քանի աշխատություններից, որոնք շատ հետաքրքիր են եղել իրենց գաղափարներով:գաղափարներով։
 
1834 թվականին Յանոշը քաղաքացիական ամուսնության մեջ է մտել Ռոզալիա Կիբեդի Օրբանի հետ (Rozália Kibédi Orbán): Նրանք ունեցել են երկու երեխա:երեխա։
 
1848 թվականին Յանոշ Բոյային հայտնաբերել է [[Նիկոլայ Լոբաչևսկի|Ն.Ի. Լոբաչևսկու]] աշխատանքը, ով դեռևս 1829 թվականին, Բոյայից 3 տարի շուտ, հրատարակել է գաղափարներով նման մի աշխատություն:աշխատություն։ Բոյային սաստիկ զայրացել է:է։ Նա կասկածել է, որ իրենից գողացել են իր լավագույն գաղափարները, որ ոչ մի Լոբաչովսկի երբևէ գոյություն չի ունեցել, և այս ամենը խորամանկ Գաուսի հնարքներն են:են։ Միևնույն ժամանակ, նա հիացել է որոշակի թեորեմներ ապացուցելու հմտությամբ և սրամտությամբ:սրամտությամբ։ Կյանքի վերջին տարիներին Բայային ծանր մտավոր անհամաձայնությունների մեջ էր:էր։
 
1852 թվականին Բոյայը բաժանվել է Ռոզալիայից:Ռոզալիայից։ Նա սկսել է մի քանի նոր ուսումնասիրություններ, բայց ոչ մեկը չի ավարտել:ավարտել։ Նրա մահից հետո հայտնաբերվել են մաթեմատիկական անավարտ ձեռագրերի ավելի քան 20000 թերթ:թերթ։ Այնուամենայնիվ, «Ապպենդրիքսը» մնացել է հեղինակի կյանքի ընթացքում հրատարակված միակ գործը:գործը։
 
== Հիշողության հավերժացում ==
Գիտնականի պատվին անվանակոչվել է.
* Բոյայի խառնարան [[Լուսին|Լուսնի]] վրա:վրա։
* [[Աստղակերպ]] [[(1441) Բոլիայ]]<ref>[https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=1441 «ՆԱՍԱ-ի Արեգակնային համակարգի փոքր մարմինների JPL տվյալների շտեմարան»] (1441)</ref>([[1937 թվական]]):։
* [[Համալսարան]] [[Կլուժ-Նապոկա]]յում:յում։
* [[Հունգարիայի գիտությունների ակադեմիա]]յի մաթեմատիկական միջազգային մրցանակ՝ [[Բոյայի մրցանակ]] (Bolyai János nemzetközi matematikai díj)<ref>[http://www.math.bme.hu/akademia/jbimp.html The János Bolyai International Mathematical Prize] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110718044545/http://www.math.bme.hu/akademia/jbimp.html |date=2011-07-18 }}</ref>.
<gallery>