«Զայանդե»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Զայանդե''' (նաև '''Զայանդեռուդ'''; {{lang-fa|زاینده‌رود}}; պարսկերենից թարգմանած՝ «կենսատու գետ»), [[Իրանական լեռնաշխարհ]]ի խոշորագույն գետը, տեղակայված է [[իրան|երկրի]] կենտրոնական հատվածում<ref>Իրանական մշակույթ, [https://www.irancultura.it/hy/%D4%B6%D5%A2%D5%B8%D5%BD%D5%A1%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6/%D5%A1%D5%BF%D6%80%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB%D5%B8%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80/%D5%BE%D5%A1%D5%B5%D6%80%D5%A5%D6%80%D5%AB-Esfahan/jazebe-zayande-RUD/ Զայանդե գետ]</ref>:։

Զայանդե գետի ակունքները գտնվում են [[Չհարմահալ և Բախտիարի]] նահանգի տարածքում՝ [[Զագրոսի լեռնային համակարգ]]ի Զարդ Քուհ լեռնաշղթայի վրա:վրա։ Երկարությունը 400 կիլոմետր է՝ արևմուտքից արևելք՝ մինչև Գավխունի ճահիճը<ref>"[https://rsis.ramsar.org/ris/53 Gavkhouni Lake and marshes of the lower Zaindeh Rud]". Ramsar Sites Information Service. Retrieved 25 April 2018.</ref>:։ Վերջինս սեզոնային աղի լիճ է, ընկած է [[Սպահան]] քաղաքից հարավ-արևելք:արևելք։

Զայանդեն դարեր շարունակ զգալի հոսք է ունեցել, ի տարբերություն Իրանի գետերի շատերի, որոնք սեզոնային են:են։ Վերջին շրջանում Սպահան քաղաքին հասնելու համար ջրի գերշահագործման պատճառով չորանում է. 2010 թվականի սկզբին գետի ստորին հատվածները ամբողջությամբ չորացրած էին<ref>BBC NEWS : "The Zayandeh rood river in Isfahan, one of Iran's main tourist attraction, has dried up."</ref>:։

Զայանդե գետի ավազանը ունի 41,500 քառակուսի կիլոմետր տարածք, բարձրությունը՝ 3,974 մետրից մինչև 1,466 մետր է:է։ Ավազանի տարածքում ջերմաստիճանը տատանվում է 3&nbsp;°C-29&nbsp;°C, տեղումները՝ տարեկան 130 մմ:մմ։ Զայանդե գետի ավազանում կա 270,000 հեկտար ոռոգովի հողատարածք. ջուրը մատակարարվում է ինը հիմնական հիդրավլիկ միավորներից, ինչպես նաև կողային հովիտներում կան ջրհորներ, գետակներ և աղբյուրներ:աղբյուրներ։ Զայանդե գետը կյանք է տվել հիմնականում [[Սպահանի նահանգ|Սպահանի]] և [[Յազդի նահանգ|Յազդի]] նահանգներին:նահանգներին։ Մինչև չորացումը, մեկ շնչի հաշվով հասնող ջուրը օրական 240 լիտր էր քաղաքում և 150 լիտր գյուղում<ref>"[http://www.iwmi.cgiar.org/assessment/files/word/ProjectDocuments/BasinFactSheets/ZayandehRudBasinshortprofile.pdf Zayandeh River Basin Short Profile]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}" International Water Management Institute, Sri Lanka</ref>:։ 1970-ական թվականներին գետի հոսքը գնահատվում էր տարեկան 1,2 խորանարդ կիլոմետր, կամ մեկ վայրկյանում 38 խորանարդ մետր<ref>Beaumont, Peter (October 1974) "Water Resource Development in Iran" The Geographical Journal 140(3): pp. 418-431, p. 427</ref>:։

Մարդը բնակություն է հաստատել Զայանդե գետի ափերին հազարավոր տարիներ առաջ:առաջ։ Դրա ամենավաղ ապացույցը Սպահանից հարավ-արևմուտք հայտնաբերված Ղալե Բոզի քարանձավային համալիրն է:է։ Մոտ 40 հազար տարի առաջ [[հին քարի դար]]ի [[նեանդերթալյան մարդ]]կանց որսորդական խմբերը բնակվում էին այս քարանձավներում՝ որպես ապաստան:ապաստան։ [[Նոր քարի դար|Նորքարեդար]]յան շրջանի է դասվում մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակին թվագրվող Զայանդե գետի քաղաքակրթությունը:քաղաքակրթությունը։

Զայանդե գետի ափին [[Մարաստան|Մեդական թագավորության]] (մ.թ.ա. մոտ 700 - մ.թ.ա. 550) շրջանում կառուցվել է Ասպանդանա քաղաքը, որի մոտ [[Աքեմենյաններ]]ն ու [[Սասանյաններ]]ը կառուցել են ամրություններ:ամրություններ։ [[Արաբական արշավանքները Պարսկաստան|Արաբական արշավանքներից]] հետո Սպահանը դառնում է [[Արաբական խալիֆայություն|Արաբական խալիֆայության]] խոշոր կենտրոններից մեկը, հայտնի դառնում որպես «Էսֆահան»:։ Ուշ միջնադարում այն դառնում է Իրանի խոշոր մշակութային, քաղաքական և տնտեսական կենտրոնի՝ [[Սպահան]] քաղաքի միջով:միջով։ 17-րդ դարում Սեֆյանների տոհմի ազդեցիկ խորհրդատուն՝ գիտնական Շեյխ Բահային մշակել և կառուցել է ջրանցքների համակարգ, որպեսզի գետի ջուրը հասցվի քաղաքի արվարձաններ:արվարձաններ։ Դա նպաստեց բնակչության և տնտեսության աճին, օգնեց քաղաքին որպես ազդեցիկ կենտրոն և կանաչ լանդշաֆտ տվեց անապատի կողքին գտնվող Սպահանին:Սպահանին։ Զայանդե գետից հարավ կառուցվում է հայկական քաղաք [[Նոր Ջուղա]]ն, որը քաղաքի մեծացման պատճառով դառնում է Սպահանի արվարձաններից մեկը<ref>[http://www.ankakh.com/article/35848/zbvosanq-spahani-haykakan-thaghamasum Զբոսանք Սպահանի հայկական թաղամասում]</ref>:։ Գետի ձախ ափին հայկական քաղաք կառուցելը պայմանավորված էր կրոնական հանգամանքով<ref>[https://my.mamul.am/am/post/86196 Ժոզեֆ դը Տուրնըֆոր. «Հայերն աշխարհի լավագույն մարդիկն են»]</ref>:։

Մինչև 1960-ական թվականները Սպահանի նահանգում ջրի բաշխումը կատարվում էր 16-րդ դարում ստեղծված Թոմարի միջոցով:միջոցով։ Այն բաժանեց Զայանդե գետի հոսքը 33 մասի, որոնք հատկացվել էին տարածաշրջանի ութ խոշոր շրջաններին:շրջաններին։ Անկախ հոսքի բարձրությունից պահպանվել է հոսքի համաչափությունը<ref>Beaumont, Peter (October 1974) "Water Resource Development in Iran" The Geographical Journal 140(3): pp. 418-431, p. 421</ref>:։ Ջուրը օգտագործվել է հիմնականում [[Գյուղատնտեսությունն Իրանում|գյուղատնտեսության]] համար, որով Սպահանը օազիս է դարձել շրջապատող անապատային տարածքում:տարածքում։ 20-րդ դարի կեսերին բնակչության աճը պահանջեց նոր մոտեցումներ:մոտեցումներ։

1972 թվականին Չադեգան քաղաքի մոտ կառուցվում է ջրամբար, որը օժանդակելու էր ջրի հոսքի կայունացմանը և էլեկտրաէներգիա արտադրելուն:արտադրելուն։ Այն նախապես կոչվել է Շահ Աբբասի ջրամբար՝ Սեֆյան Իրանի ամենանշանավոր արքայի՝ [[Աբբաս I Սեֆի]]ի անունով:անունով։ 1979 թվականի [[Իրանի իսլամական հեղափոխություն]]ից հետո վերանվանվել է Զայանդեի ջրամբար:ջրամբար։ Արդյունքում գետի ջրերի 80 տոկոսը օգտագործվում է գյուղատնտեսության համար, 10 տոկոսը՝ մարդկանց կարիքների (4,5 միլիոն բնակչության խմելու և ներքին կարիքների համար), 7 տոկոսը` արդյունաբերության (ինչպես Զոբահանե Էսֆահանը և Ֆոլադ Մոբարեքե պողպատե ընկերությունները և Սպահանի նավթաքիմիական, գործարանների և էլեկտրակայանների) և 3%-ը այլ նպատակների համար:համար։ [[Քարուն (գետ)|Քարուն]] գետի ջրերի վերաուղղորդման նպատակով մի շարք թունելի ծրագրեր են եղել գծվել, որի շնորհիվ ջրով ապահովվել են Սպահանի և Յազդի գավառները<ref>Assari, Ali; Erfan Assari (2012). "[http://www.jofamericanscience.org/journals/am-sci/am0801/030_7701am0801_203_209.pdf Urban spirit and heritage conservation problems: case study Isfahan city in Iran]" (PDF). Journal of American Science. 8 (1): 203–209. Retrieved 7 January 2013.</ref>:։